Əz-Zubeyr Rəhma Mansur
Əz-Zubeyr Rəhma Mansur həmçinin Sebehr Rəhma və Rəhma Zubeyr[2] (ərəb. الزبير رحمة منصور; 1830 – 1913[1]) — XIX əsrin sonlarında yaşayan sudanlı ərəb qul taciri, daha sonra paşa və Sudanlı məmur. General Çarlz Qordonun düşməni kimi şöhrəti ona İngiltərədə demək olar ki, mistik bir status qazandırdı, burada o, "ən zəngin və ən pis", "quldarların kralı" kimi xatırlanır.[3][4]
| Əz-Zubeyr Rəhma Mansur | |
|---|---|
| ərəb. الزبير رحمة منصور | |
_p079_ZUBEIR_PASHA_(cropped).jpg) | |
 | |
| 1873 – 1877 | |
| Sonrakı | Çarlz Qordon |
| Şəxsi məlumatlar | |
| Doğum tarixi | 1830 |
| Doğum yeri | Sudan, Misir xidivliyi |
| Vəfat tarixi | 1913[1] |
| Vəfat yeri | Geyli, İngilis-Misir Sudanı |
| Dini | islam |
| Hərbi xidmət | |
| Mənsubiyyəti | Misir xidivliyi |
| Qoşun növü | quru qoşunları |
| Döyüşlər | Darfur münaqişəsi (1874) |
| Rütbəsi | Bəy və Paşa |
Həyatı
redaktə
Əz-Zubeyr Rəhma Mansur 1830-cu ildə Sudanda anadan olub. Rəhma Şimali Sudanın ərəb qəbiləsi olan Gemaab Ja-alin qəbiləsindən idi.
O, 1856-cı ildə kiçik bir ordu ilə Xartumu tərk edərək, qul ticarəti və fil sümüyü ticarəti ilə məşğul olmağa başladı. Bunun üçün o, seriblər kimi tanınan ticarət qalaları şəbəkəsi qurmuşdu.
1871-ci ildə, hakimiyyətinin ən güclü vaxtında alman səyahı və alimi Georg Şeinfurt Rəhmanı ziyarət etdi. Şeinfurt onun sarayını "şahzadəninkindən bir az kiçik" kimi təsvir edib.[5] İki il sonra o, illik fil sümüyü vergisi müqabilində Bəhr əl-Qəzalın qubernatorluğuna layiq görüldü.
Rəhma nəhayət, 30-cu seribin nəzarətini ələ keçirdi. Bəy və Paşa titullarını aldı. O, Darfurun işğalı zamanı cənub qüvvələrinə rəhbərlik edirdi. Darfur işğalı zamanı Xədiv Kavalalı İsmayıl Paşaya leytenant Rəbi əl-Zubairlə kömək etdikdən sonra o, “Qara paşa” kimi tanınır. Rəhma Mansur general-qubernator olmaq arzusuna düşür.
Qordonla münaqişə
redaktə1877-ci ildə general Çarlz Qordon Sudanın yeni qubernatoru təyin olundu. Yeni qubernator qul ticarətini qadağan etməyə çalışdı. Rəhmə Qahirədən yenicə fəth edilmiş Darfurun qubernatoru vəzifəsini istəsə də, xahişi rədd edildi.
Misir hakimiyyət orqanları da onun Sudana qayıtmasına qadağa qoydu. Lakin onun İstanbula getməsinə icazə verildi. Elə bu vaxt Rusiya-Osmanlı müharibəsi başladı.[6]
Həmin il Qordon İngiltərəyə yazırdı: “Mən çoxsaylı təzyiq qrupları ilə, köləliyin ləğvinə qarşı fanatiklərlə... böyük bir yarımmüstəqil əyalətlə, Bəhl Əl-Qəzal valisi Qara Paşa ilə mübarizə aparmalıyam”.[2]
Rəhmanın 22 yaşlı oğlu Süleyman vad Zubeyr də Şakadan kənarda yerləşən Odollam mağarası adlı qalada gizlənərək general Qordona qarşı döyüşürdü.[2] Qordon qısa müddət ərzində Süleymana Dara qubernatorluğunu təklif etməyi düşündü və onu sülh danışıqlarına cəlb etməyə çalışdı. Lakin bunun əvəzinə o, Süleymanın komandirlərindən biri olan El-Nuru casus kimi seçdi. El-Nur gələcək qubernatorluq müqabilində ona qrup daxilindəki fəaliyyətlər haqqında hesabat verməli idi. Bunun sayəsində o öyrəndi ki, Süleyman hələ də Rəhmədən məktublar alır. Onun yazışmalarında həmişə “Əbdül Razuda diqqət yetirin” adlı sirli ifadələr yazılmışdı.[2]
Misirdə həbs
redaktə
1878-ci ildə əyalətinin suverenliyini tanıtmaq üçün paytaxtda paşalara təxminən 100.000 funt sterlinq rüşvət vermək niyyətində olduğu Qahirəyə getməzdən əvvəl Rəhma hərbi liderlərini Şaqa və Obeid arasındakı bir ağacın altına topladı və plan uğursuz olarsa, "silaha sarılmaq qərarı qəbul etdilər!".
O, Misir hakimiyyəti tərəfindən rüşvət vermək cəhdinə görə saxlanıldı və onun Sudana qayıtmasına qadağa qoyuldu. O, general Qordona məktub yazıb, xediv üçün ildə 25.000 funt sterlinq və Sudanda nizam-intizamın bərpasına kömək etmək təklifini verdi. Bunun müqabilində ona Sudana geri dönmək icazəsi verilməli idi. Qordon təklifdən imtina etdi. Rəhma öz növbəsində sərkərdələrinə "ağacın altında verilən əmrlərə tabe olmaları" barədə xəbər göndərdi. Qordon Xartuma qayıtdıqdan sonra üsyanla üzləşdi.[2]
Rəhma sonradan üsyandakı roluna görə ölümə məhkum edildi. Buna baxmayaraq, o, Xediv sarayında böyük rəğbətlə qarşılandı və cəzaya əhəmiyyət vermədən Qahirədə qonaq kimi qəbul edildi.[2]
Atası hələ həbsdə olarkən Süleymanla razılaşmaq niyyətində olan general Qordon bir neçə dəfə atasının qüvvələrinə rəhbərlik edən gənclə sülh danışıqları aparmaq üçün görüşmək üçün yola çıxdı. Özünü onun “atası” kimi göstərərək, o, Süleymanı inandırmağa çalışırdı ki, üsyan bir təxribatdır və indi ona ultimatum verir – ya Süleyman təslim olur, ya da Qordonun hücumları ilə qarşılaşır. Özünü xəstə kimi göstərən Süleyman təklifi nəzərdən keçirmək üçün qalasına qayıtdı. Qoşunları arasında bir şayiə yayıldı ki, Qordon dəstə üzvlərini zəhərli qəhvəyə qonaq edib. Tezliklə o, Qordona qubernator vəzifəsi müqabilində təslim olacağını vəd edən məktub göndərdi. Qəzəblənən Qordon cavab verdi ki, Qahirəyə gəlsə və Xedivə biyət etsə, hakimiyyəti üsyançıya verməkdənsə, ölməyi üstün tutacaq.
Qəzəblənən Süleyman 6000 atlı toplayıb döyüşlərə başladı. Lakin tezliklə Yusif paşa və Romolo Qessi qüvvələri tərəfindən məğlub oldu.[7][8] Гessi, Məhəmməd Taha ilə birlikdə məşhur qul ticarəti qalası olan Dem Seberə hücum etdi. Qala tutularaq dağıdıldı. Nəticədə Süleyman Qessinin adamları tərəfindən əsir götürülərək öldürüldü.
Britaniya xidmətində
redaktə
18 fevral 1884-cü ildə Qordon Rəhmaya azadlıq təklif etdi. Qordon Mehdi kimi tanınan Məhəmməd Əhməd dövlətinin yaradılmasını dayandırmaq müqabilində Sudanın bütün rəhbərliyini həbs etmək qərarı verdi. Bir ay sonra Qordon Rəhmanın Sudan qubernatoru olaraq onun varisi olacağını elan edərək Avropanı təəccübləndirdi. Rəhmanı şəxsən tanıyan Reqinald Vinqeyt Britaniya ictimaiyyətinə Rəhmanın “uzaqgörən, geniş təsəvvürə malik, dəmir iradəli, doğulmuş hökmdar” olduğunu bildirdi.[9] Nəticədə, Kraliça I Viktoriya, Evelin Barinq, Vilyam Qladston, Nübar Paşa və rəsmi Qahirə Rəhmaya bu vəzifəni verməyə razı oldu. Lakin onun qul alveri praktikasını bəyənmədiyi üçün Britaniya hökuməti bu təklifi rədd etdi.[10]
Bununla belə, Rəhma müstəmləkə qüvvələrindəki bütün zəncilərin komandanı təyin edildi. O, Hüseyn paşa ilə birgə ərəb qüvvələrinin komandanlığı vəzifəsini yerinə yetirirdi. Lakin növbəti ilin martında isə “yalançı peyğəmbər” Əhmədlə gizli müqavilə bağlamış ola biləcəyi üzə çıxanda o, komandanlıqdan uzaqlaşdırıldı və Cəbəllütariqə sürgün olundu.
1887-ci ilin avqustunda ona Qahirəyə qayıtmağa icazə verildi. 1899-cu ildə Sudanın yenidən işğalından sonra vətənində yenidən məskunlaşmasına icazə ala bildi. O, Xartumdan təxminən 45 kilometr cənubda yerləşən Geyli kəndində məskunlaşdı. O, qocalıq çağında ingilis dilində “Qara sümük və ya özünün nəql etdiyi Zubeyr Paşa, qul alverçisi və Sultanın hekayəsi” adı ilə bir xatirə kitabı yazdı.
Əz-Zubeyr Rəhma 1913-cü ilin yanvarında doğma kəndi Qeylidə ahıl yaşında[11] vəfat etdi.[12]
Xatirəsi
redaktə
Xartum şəhərinin mərkəzindəki bir küçə Zübeyrin adını daşıyır. Cənubi Sudandakı Uyujuku şəhəri Deim Zubeyir kimi tanınır.
1966-cı ildə çəkilmiş “Xartum” filmində Zübeyr rolunu oynayan Ziya Möhyəddin general Qordonu canlandıran Çarlton Heston birgə rol alır. Filmin əvvəlində Zübeyr fəlakətin müjdəçisi kimi təsvir olunur.
İstinadlar
redaktə- ↑ 1 2 Deutsche Nationalbibliothek Record #124914551 // Ümumi tənzimləmə nəzarəti (GND) (alm.). 2012—2016.
- ↑ 1 2 3 4 5 6 Hake, Alfred Egmont. "The Story of Chinese Gordon", 1884.
- ↑ Fuller, O. E. Brave Men and Women Their Struggles, Failures, And Triumphs, 1884
- ↑ Lang, Jeanie. «The Story of General Gordon Arxivləşdirilib 2018-09-17 at the Wayback Machine» circa. 1900.
- ↑ Heart of Africa, vol. ii., chap. xv.
- ↑ "CUNY Academic Works". academicworks.cuny.edu. 2023-01-21 tarixində arxivləşdirilib. İstifadə tarixi: 2020-05-25.
- ↑ Appleton’s Annual Cyclopaedia, 1884. «Egypt» entry.
- ↑ Buel, J.W. «Heroes of the Dark Continent», 1890.
- ↑ Mahdiism and the Egyptian Sudan, book v.
- ↑ Beresford, John D. Storm and Peace, 1977. pp 102—103.
- ↑ Green, Dominic. Three Empires on the Nile: The Victorian Jihad, 1869-1899. New York: Free Press. 2007. 277. ISBN 9781451631609.
- ↑ Berman, Zachary. "Owing and Owning: Zubayr Pasha, Slavery, and Empire in Nineteenth-Century Sudan". All Dissertations, Theses, and Capstone Projects. New York: CUNY Academic Works. 2017: 328, 364. 2017-10-31 tarixində arxivləşdirilib. İstifadə tarixi: 2023-01-21.
Ədəbiyyat
redaktə- Churchill, Winston, The River War: An Account of the Reconquest of the Sudan, 1902.