Aşina
Aşina — Göytürklərin ali hakimiyyətinin soyu. Əfsanəyə görə Aşina soyu bir dişi qurddan törəmişdir.
| |||
| Sibir dağ keçisini təmsil edən Aşina damğası[1][2][3] | |||
| Yaşadığı ərazilər | |||
|---|---|---|---|
| |||
| Dili | |||
| Dini | |||
| Daxildir | |||
| Türk xalqları |
Soyun tarixi
redaktəHunlar çinlilərə məğlub olduqdan sonra xan Aşina 500 ailə ilə jujanların (avarların) yanına gəlib Altayın cənubunda məskən saldı, onların vassalı oldu. Bu türklər Mərkəzi Asiya, Altay, Böyük Çöl ərazisində yaşayır, dəmirçiliklə məşğul olur, filiz əridirdilər.
Aşina soyu Dulu və Nuşibi qollarına ayrılırdı.
Tibetdə, Çində, Altaylarda və böyük Sibir çöllərində yaşayan türklər haqqında kitab yazan rus türkoloqu Lev Qumilyovun "Qədim türklər" kitabında yazılır: "635-ci ildə Dulu və Nuşibi tayfaları özünüidarə hüququ qazandılar. 5 Dulu və 5 Nuşibi tayfa rəisləri yerli zadəganlardan təyin olundu. Bunlar şada, yəni xana qan qohumu olan adamlara bərabər tutulurdu. Onların hər birinə hakimiyyət rəmzi kimi ox təqdim olundu. "On ox" türkləri adı belə yarandı (bunlan Çulo xanın oğlu igid və nəcib Aşina şeni etdi). İki müttəfiq – Dulu və Nuşibi tayfa ittifaqları arasındakı sərhəd Çu çayı oldu.
V əsrdən başlayaraq Jujan dövləti zəifləməyə başladı. Türk qəbilələrinin başçısı Bumin xaqan idi. 546-cı ildə teles tayfaları jujanlara qarşı üsyan qaldırdı. Bumin xaqan bu üsyandan istifadə etmək istədi. Jujan xanı Anaxuanın qızına elçi göndərdi. O isə "sən mənim filiz əridənimsən" deyib qızını Bumın xaqana vermədi. Bumin xaqan 552-ci ildə jujan xanının üzərinə hücum edib onu məğlub etdi və Birinci Göytürk xaqanlığıni yaratdı. Bumin xaqan özünü dövlətin hökmdarı (il xaqan) elan etdi. Dövlətin paytaxtı Onon çayı sahilində Ötüken idi. Bundan sonra hunlar türk adlandırıldı. "Göytürk" mürəkkəb sözündəki "göy" sözü həm səma, Tanrı, həm də rəng mənasında işlənir.
Soyun yaranma əfsanəsi
redaktəAşina soyunun bir dişi qurddan törədiyinə dair o dövrdə çox məşhur olduğu aydın olan rəvayətlər, Göytürklərin erkən tarixini əfsanələrlə qarışdırır. Ancaq qurddan-törəmə ənənəsinin, Asiya Hunları arasında da mövcud olması və qurd atanın Türkləri dar, keçilməz yollardan salamatlığa çatdırdığı (Bozqurd Dastanının əsli) rəvayətinin Hunlarda görülməsi, Göytürklərin Hunlara nisbətini ortaya qoyur. Aşina ailəsinin, tək bir oğlan həyatda qalmaqla, qırğına uğramış olduğu rəvayətini, Tsü-kü (əslində Asiya Hun dövlətində bir ünvan) adlı Hun ailəsinə mənsub Meng-sun tərəfindən qurulan Şimali Liang Hun dövlətinin, 439-da Tabğaclar tərəfindən yıxılması hadisəsinə bağlamaq mümkündür. Sui-shuya (Çin təqvimi, 581-618) görə, bu Hun dövlətində idarəni əlində tutan Tsü-kü (Chü-ch'ü)'ler məhv edildiyi zaman, A-shih-na (Aşına) qolu, 500 ailəlik bir kütlə halında, Kan-su bölgəsindən köçərək, Juan-juanlara sığındılar. Göytürklərin özəyini təşkil etdiyi ifadə edilən və Meng-sunun oğulu An-çu və sonra nəvəsi Şunun öldürülməsi üzərinə əvvəl Hsi-haidə ikən sonra Altaylara nüfuz edən bu kütlə, Chü-chülar (Tsü-kü) yolu ilə də Asiya Hunlarına bağlandı və hətta, bu qısa köç hərəkətini idarə edən Aşına soyunun, Cənub Hun tanhuları yolu ilə Mo-tunun mənsub olduğu məşhur Ti-ko (Tu-ku) ailəsindən gəlməsi güclü təxmindir. Qurd ata inancı səbəbindən Göytürk xaqanlıq sənədi, altından qurd başlı bayraq (tuğ) olmuşdur.
Soyun hökmdarları
redaktə| Aşina Tuvu | |||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||
| Bumın xaqan (551-552) | İstəmi xaqan[Qeyd 1] (551-576) | ||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||
| Qara İssıq xaqan (552-554) | Muğan xaqan (554-572) | Taspar xaqan (572-581) | Tardu xaqan[Qeyd 2] (576-603) | Tamqan şad (Turxan) | |||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||
| İşbara xaqan (581-587) | Bağa xaqan (587-589) | Apa xaqan | Amrak xaqan (581-581) | ||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||
| Tulan xaqan (589-599) | |||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||
Şərqi Göytürk
redaktə| Bağa xaqan (587-589) | |||||||||||||||||||||||||||||||
| Yami xaqan (603-609) | |||||||||||||||||||||||||||||||
| Şibi xaqan (611-619) | Çula xaqan (619-621) | İllig xaqan (621-630) | |||||||||||||||||||||||||||||
| Aşina Cieşeşuay | Yükük şad (638-642) | ||||||||||||||||||||||||||||||
Qərbi Göytürk
redaktə| Tardu xaqan (576-603) | |||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||
| Yanq Soux Tegin | Bağatur xaqan (630-631) | ||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||
| Nili xaqan (Ni-ri) | Şekuy xaqan (611-618) | Bağa Şad | Tonq Yabqu xaqan (618-630) | ||||||||||||||||||||||||||||||||||||||
| Taman xaqan (603-611) | Böri Şad | Nişa Tulu xaqan (633-634) | İşbara Teriş xaqan (634-638) | Si Yabqu xaqan (631-633) | |||||||||||||||||||||||||||||||||||||
| (Aşina Mişe) | Xallıq İşbara Yabqu xaqan (651-658) | İl Küllük xan | |||||||||||||||||||||||||||||||||||||||
| İrbis Şekuy xaqan (642-651) | |||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||
Birinci xaqanlıq
redaktə| Aşina Tuvu | |||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||
| Bumın xaqan (551-552) | İstəmi xaqan (551-576) | ||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||
| Qara İssıq xaqan (552-554) | Muğan xaqan (554-572) | Taspar xaqan (572-581) | Tardu xaqan (599-603) | Tamqan şad | |||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||
| İşbara xaqan (581-587) | Bağa xaqan (587-589) | Apa xaqan | Amrak xaqan (581-581) | Yanq Soux Tegin | Bağatur xaqan (630-631) | ||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||
| Tulan xaqan (589-599) | Yami xaqan (603-609) | Nili xaqan (Ni-li) | Şekuy xaqan (611-618) | Bağa Şad | Tonq Yabqu xaqan (618-630) | ||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||
| Şibi xaqan (611-619) | Çula xaqan (618-621) | İllig xaqan (621-630) | Taman xaqan (603-611) | Böri Şad | Nişa Tulu xaqan (633-634) | İşbara Teriş xaqan (634-638) | Xallıq İşbara Yabqu xaqan (631-633) | ||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||
| Aşina Cieşeşuay | Yükük şad (638-642) | İl Küllüg xan | |||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||
| İrbis Şekuy xaqan (642-651) | |||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||
İkinci xaqanlıq
redaktəİkinci xaqanlığın ilk hökmdarı İlteriş xaqan İllig xaqanın nəslindən idi.
| İtmiş bəy | |||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||
| Qapağan xaqan (694-716) | İlteriş xaqan (681-694) | İl Etmiş Yabqu | |||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||
| İnel xaqan (716-717) | Bilgə xaqan (717-734) | Kül Tigin | Pan Kül Tegin | ||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||
| Yollıq xaqan (734-739) | Bilgə Qutluq xan (739-742) | Ozmış Teqin xan (742-734) | Kulun bəy[Qeyd 3] | ||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||
Göytürk şahzadələri
redaktəİmperatriça Aşina
redaktə
Muğan xaqanın qızı olub, Çin imperatoruna ərə getmişdi.
Aşina Şeer
redaktəÇula xaqanın kiçik oğlu idi. 636-cı ildə Tan sülaləsinə təslim olmuşdur. 640-cı illərdə Kuçanın fəthinə kömək etmişdi. 655-ci ildə vəfat edib. Ölümdən sonrakı adı Yuan idi. Oğlu Taoçen Tibetlilərə qarşı döyüşdə məğlub olduğu üçün kəndli statusuna endirilmişdi.
Aşina Sunişi
redaktəAşina Sunişi (阿史那蘇尼失) - Şərqi Göytürk xaqanlığının Sağ Müdrik şahzadəsi, Yami xaqanın qardaşı idi. Tan sülaləsi generalı olmuşdu. İllig xaqanın ölümündən sonra intihar etmişdi.
Tan sülaləsinə xidmət edən Göytürk sərkərdələrindən biri idi. 611-ci ildə doğulmuşdur. Aşina Sunişinin oğlu olmuş, Kilibi xaqanın köməkçisi olmuşdu, Sol Müdrik Şahzadə idi. 650-ci ildə Sie Quo knyazı titulu verilmişdi. 675-ci ildə vəfat etmişdir. Oğlu Cian[10] da Tan sarayında nazirlərdən biri idi. Məzarı 1972-ci ildə tapılmışdır.
Aşina Qande
redaktəAşina Qande (阿史那感徳) - İllig xaqanın nəticəsi idi. 665-691-ci illərdə yaşamışdır. Ailəsi 630-cu ildə Çinə köçən türklərlə birgə gəlmişdi.Babası Tegin, atası isə Cian adlanırdı, Sol Mühafizlərinin sərkərdəsi idi. Aşide sülaləsindən biri ilə evli idi.[11]
İl Etmiş Yabqu
redaktəİltəriş xaqanın kiçik qardaşı Turs bəy İl Etmiş yabqu idi. 716-cı ildə Kül Tigin tərəfindən öldürülmüşdü. İki oğlu vardı:
- İşbara Tamqan Çor yoğa - 727-ci ildə sərkərdə olmuşdu.
- Bilgə İşbara Tamqan Tarxan yoğa - Ongi kitabələrini yazdırmışdı.[12]
Bilgə Təkin
redaktəQapağan xaqanın oğlu idi. 682-ci ildə doğulmuşdu. Kül Tiginin hücumundan qaçaraq Çinə sığınmışdı. 725-ci ildə vəfat etmişdi.[13] Məzarı 1956-cı ildə tapılmışdır.
Tonqa Təkin
redaktəQapağan xaqanın oğlu idi. 714-cü ildə Peitinq mühasirəsində ölmüşdü. Ölümündən sonra şərəfinə Alp Ər Tonqa dastanı yaranmışdır.
Aşina Kanqlı
redaktəAşina Kanqlı An Luşanın ordusunda sərkərdə idi.756-cı ildə An Luşanı tərk edərək Uyğur sərhədinə Göytürk tayfalarını birləşdirmək üçün getdi. Bayançur xaqanın ordusu onu məğlub etdilər.[14]
Qaoçanq dövlətində nazir vəzifəsində idi. 639-cu ildə imperator Taiçonq onu həbs etmək istəsə də buna nail olmamışdı.
Qeydlər
redaktəİstinadlar
redaktəBu məqalədəki istinadlar müvafiq istinad şablonları ilə göstərilməlidir. |
- ↑ International Turkic Academy, (2015), TÜRK BENGÜ TAŞI: Şivеet-Ulаan Damgalı Anıtı, p. 13 (in Turkish)
- ↑ Grač, 1957, p. 408-414
- ↑ "The tamga of the royal clan of the first Turkish empire was a neatly drawn lineal picture of an ibex", Kljastornyj, 1980, p. 93
- ↑ Peter B. Golden, (1992), An Introduction to the History of the Turkic Peoples, p.126:
"Whatever language the A-shih-na may have spoken originally, in tirne, they and those they ruled would all speak Turkic, in a variety of dialects, and create, in a broadly defined sense, a cornmon culture." - ↑ Empires, Diplomacy, and Frontiers. (2018). In N. Di Cosmo & M. Maas (Eds.), Empires and Exchanges in Eurasian Late Antiquity: Rome, China, Iran, and the Steppe, ca. 250–750 (pp. 269–418).
"Mythology employing shamanic symbolism along with references to the sky-god Tengri were, evidently, tools to strengthen the Türk ruler's legitimacy, and some scholars see this practice as amounting to a state religion, "Tengrism," in which the ruling Ashina family gained legitimacy through its support from Tengri." - ↑ Peter B. Golden, (2010) Central Asia in World History, p. 43-44:
"The Türks, like many of their subjects, were believers in Tengri."
"The qaghan claimed that he was "heaven-like, heaven-conceived" and possessed qut (heavenly good fortune), a sign of the heavenly mandate to rule." - ↑ Liu Mau-tsa, (1958), 1: p. 172-173
- ↑ Tsvetelin Stepanov, (2008), The Bulgars and the steppe empire in the early Middle Ages: The problem of the others, p. 65-66
- ↑ "A Short Study About Ashina Zhong's Tomb - Eyüp Sarıtaş". 2017-12-08 tarixində orijinalından arxivləşdirilib. İstifadə tarixi: 2017-12-10.
- ↑ "Eurasian Empires in Antiquity and the Early Middle Ages: Contact and Exchange between the Graeco-Roman World, Inner Asia and China - Hyun Jin Kim, Frederik Vervaet, Selim Ferruh Adalı, səh 51". 2023-07-01 tarixində arxivləşdirilib. İstifadə tarixi: 2017-12-10.
- ↑ Li Tang - From the Oxus River to the Chinese Shores: Studies on East Syriac Christianity in China and Central Asia Arxivləşdirilib 2023-07-01 at the Wayback Machine
- ↑ "Takashi Osawa - Revisiting the Ongi inscription of Mongolia from the Second Turkic Qaghanate on the basis of rubbings by G.J.Ramstedt" (PDF). 2021-08-31 tarixində arxivləşdirilib (PDF). İstifadə tarixi: 2017-12-10.
- ↑ "Kinship in the Altaic World - Yelena Boykova". 2023-07-01 tarixində arxivləşdirilib. İstifadə tarixi: 2017-12-10.
- ↑ Yihong Pan, Sui-Tang Foreign Policy, Four case studies, səh 224.
Ədəbiyyat
redaktə- Lev Qumilyov. Qədim türklər. Bakı, "Gənclik",1993.
- Q.Ş.Kazımov. Azərbaycan dilinin tarixi (ən qədim dövrlərdən XIII əsrə qədər). Bakı, "Təhsil", 2003.
- N.Ə.Biçurin.Sobranie svedeniy o narodax, obitavşix v Sredney Azii v drevnie vremena, t.I, M.-L., 1950.
- Azərbaycan tarixi. I c., Bakı, "Elm", 1998.
- İ.M.Dəkonov. İstoriə drevney peredney Azii. M., 1967
- Oljas Süleymenov. Az-Ya. Bakı, 1993.
- Kitabi-Dədə Qorqud. Bakı, "Yazıçı", 1988.
- Azərbaycan tarixi üzrə qaynaqlar. Bakı, Azərbaycan Universiteti Nəşriyyatı, 1989.
- S.N.Kramer. Dve şumerskie gleqii. İzd.-vo Vostoçnoy literaturı, Moskva, 1960.
- Xrestomatiə po istorii Drevneqo Vostoka. M.,1963.
- L.Budaqov. Sravnitelğnıy slovarğ tureüko-tatarskix nareçiy. t.I, SPb., 1869.
- V.V.Radlov.Opıt slovarə törkskix nareçiy. t.I, 1, SPb., 1898.
- G.V.Sevortən.Gtimoloqiçeskiy slovarğ törkskix əzıkov. Moskva, Nauka, 1974.
- Azərbaycan tarixi. Ali məktəblər üçün dərslik, Bakı, Azərbaycan Dövlət Nəşriyyatı, 1994.
- Y.B.Yusifov. Qədim Şərq tarixi. Bakı Universiteti Nəşriyyatı, 1993.
- Əbülfəz Rəcəbli. Qədim türkcə-azərbaycanca lüğət. Bakı, Azərbaycan Milli Ensiklopediyası Nəşriyyatı, 2001.
- Tariyel Vəli Nüvədili. Əcdad. Sietl, BA, ABŞ, 1997.
Mənbə
redaktə- Ю.А.Зуев Ранние тюрки: очерки истории и идеологии, Алматы, 2002, 25, 86-87 бетте.;
- С.Каржаубай Обьединенный каганат тюрков (по материалам рунических надписей) Астана, 2002, С.97-99, 178 . (ашина (дневное небо, кек тюрк) каганский, ашитак / кит. Ашидэ; др. тюрк. аждаха- дракон /катунский линии "iki jyltyz").
