Göytürklər
Göytürklər (göytürkcə: 𐱅𐰇𐰼𐰰:𐰜𐰇𐰛 Kök Türük və ya 𐱅𐰇𐰼𐰛 Türk)[1][2] orta əsrlərdə Orta Asiyada köçəri türk xalqları konfederasiyası.
| Göytürklər | |
|---|---|
| Sayları və yaşadığı ərazilər | |
| Dili | Qədim türk dili |
| Dini | Tenqriçilik |
| İrqi | Türk |
 Vikianbarda əlaqəli mediafayllar | |
Haqqında
redaktəGöytürklər 6-cı əsrin sonlarında zirvəsinə çatdılar və Çinin Sui sülaləsini işğal etməyə başladılar. Lakin türk zadəganlarının bölünməsi və Xaqanın taxt uğrunda apardıqları vətəndaş müharibəsi səbəbindən müharibə başa çatdı. Sui imperatoru Wen'in dəstəyi ilə Yami Qaghan yarışmada qalib gəldi. Ancaq Göktürk imperiyası Şərq və Qərb imperiyalarına bölündü. Vətəndaş müharibəsindən zəifləyən Yami Qağan Sui sülaləsinə beyət etdi. Sui azalmağa başlayanda, Şibi Xaqan öz ərazisinə hücum etməyə başladı və hətta 100.000 süvari qoşunu ilə Yanmenin mühasirəsində (Miladdan əvvəl 615) İmperator Yanı mühasirəyə aldı. Sui sülaləsinin süqutundan sonra Göytürklər, sonrakı Çin vətəndaş müharibələrinə müdaxilə edərək, 622 və 623-cü illərdə yüksələn Tang'a qarşı şimal-şərq üsyançısı Liu Heitaya dəstək verdi. Tanq generallar və edam edildi. Sonra Tan sülaləsi quruldu.
Bumin xaqanın rəhbərliyindəki göytürklər gələcəyin coğrafi mövqeyini, mədəniyyətini, hakim inanclarını formalaşdıracaq bir çox köçəri dövlətlərindən biri olan Göytürk dövlətini qurmuşlardır.
Göytürklər həm ilk dəfə qurduqları siyasi struktura türk adını vermələri, həm də türkcənin ilk bilinən yazılı abidələrini yaratmaları baxımından, türk mədəniyyət və ədəbiyyat tarixində çox mühüm yerə sahibdirlər.[3] Göytürklər müasir dövrdə bir çox türkçü şəxs və ya təşkilatların əsas istinad nöqtələrindən biridir. Onların hakimiyyəti dövründə bütün türk tayfalarının bir dövlətdə birləşməsinə inanılır.[4]
Amerikan İrsi lüğətinə görə Türk sözü qədim göytürkcədə "güclü" mənasını verir;[5] Cerard Doerfer bu nəzəriyyəni dəstəkləsə də, Cerard Kauson "türk sözü ümumiləşdirilmiş "güclü "mənasında işlənmədiyini və bu sözün işarə olduğunu söylədi. türk adı əvvəlcə "'yetkinliyin son nöqtəsi' (meyvə, insan və s.) mənasını verirdi, lakin daha tez-tez bir Adj olaraq istifadə olunur. (meyvənin) 'tam yetişmiş'; (bir insanın) 'həyatın ən gənc hissəsində, gənc və güclü' ' mənalarını verir.[6]
Həmçinin bax
redaktəƏdəbiyyat
redaktə- Christian, David. A history of Russia, Central Asia and Mongolia, Vol. 1: Inner Eurasia from prehistory to the Mongol Empire. Blackwell, 1998.
- Findley, Carter Vaughn. The Turks in World History. Oxford University Press. 2004. ISBN 978-0-19-988425-4.
- Golden, Peter. An Introduction to the History of the Turkic Peoples: Ethnogenesis and State-Formation in Medieval and Early Modern Eurasia and the Middle East. Wiesbaden: Otto Harrassowitz. 1992. ISBN 9783447032742.
- Golden, Peter B. "The Ethnogonic Tales of the Türks". The Medieval History Journal, 21(2). 21 (2). August 2018: 291–327. doi:10.1177/0971945818775373.
- Golden, Peter Benjamin. Ethnogenesis in the tribal zone: The Shaping of the Turks // Studies on the peoples and cultures of the Eurasian steppes. Bucureşti: Ed. Acad. Române. 2011. ISBN 978-973-1871-96-7.
- Great Soviet Encyclopaedia, 3rd ed. Article "Turkic Khaganate" (online Arxivləşdirilib 2005-05-16 at the Wayback Machine).
- René Grousset|Grousset, René. The Empire of the Steppes. Rutgers University Press, 1970. ISBN 0-8135-1304-9.
- Skaff, Jonathan Karem. Nicola Di Cosmo (redaktor). Military Culture in Imperial China. Harvard University Press. 2009. ISBN 978-0-674-03109-8.
- Wechsler, Howard J. T'ai-Tsung (Reign 626–49): The Consolidator // Denis Twitchett; John Fairbank (redaktorlar ). The Cambridge History of China, Volume 3: Sui and T'ang China Part I. Cambridge University Press. 1979. ISBN 978-0-521-21446-9.
- Wink, André. Al-Hind: The Making of the Indo-Islamic World. Brill Academic Publishers, 2002. ISBN 0-391-04173-8.
- Nechaeva, Ekaterina. The "Runaway" Avars and Late Antique Diplomacy // Ralph W. Mathisen, Danuta Shanzer (redaktor). Romans, Barbarians, and the Transformation of the Roman World: Cultural Interaction and the Creation of Identity in Late Antiquity. Ashgate. 2011. 175–181. ISBN 9780754668145.
- Sinor, Denis. The Cambridge History of Early Inner Asia. Cambridge University Press. 1990. ISBN 978-0-521-24304-9.
İstinadlar
redaktə- ↑ "Kultegin's Memorial Complex". bitig.kz. 20 iyun 2020. 2022-02-26 tarixində arxivləşdirilib.
- ↑ "Bilge Kagan's Memorial Complex". bitig.kz. 20 iyun 2020. 2022-02-04 tarixində arxivləşdirilib.
- ↑ "Orxon abidəsində siyasi mesajlar". cademia.edu. 20 iyun 2020. 2020-06-11 tarixində arxivləşdirilib.
- ↑ Findley, Carter. The Turks in World History. Oxford University Press. 2004. səh. 39. ISBN 978-0195177268.
- ↑ American Heritage Dictionary. "The American Heritage Dictionary of the English Language: Fourth Edition - "Turk"". bartleby.com. 2000. 2007-01-16 tarixində orijinalından arxivləşdirilib. İstifadə tarixi: 2006-12-07.
- ↑ lauson, G. An Etymological Dictionary of Pre-13th Century Turkish (1972). s. 542-543