ABŞ-də bizonların məhvi

ABŞ-də bizonların məhvi — 1830-cu illərdən bəri kommersiya məqsədləri üçün, Şimali Amerikada bu heyvan növünün yox olmaq təhlükəsinə gətirib çıxaran nəzarətsiz kütləvi bizon ovudur. Hindular ənənəvi olaraq bizonları yalnız yaşayış ehtiyaclarını ödəmək üçün ovlayırdılar: qida üçün, eləcə də geyim hazırlanması, mənzil, alət və qab istehsalı üçün və bir çox qəbilələrin sağ qalması bizonlardan asılı idi. XIX əsrdə bəzi hindu tayfaları da ticarət məqsədilə bizon ovu ilə məşğul olurdular və dərilərini Amerika tacirlərinə satırdılar. Bununla belə, məhz ağ dərili amerikan ovçuların və ABŞ dəmir yolu şirkətlərinin hərəkətləri bizon populyasiyası üçün kritik nəticələr törədirdi.

1800-cü illərin əvvəllərində dərisi üçün ildə təxminən 200.000 bizon öldürülürdü. 1825-ci ildə Allegeni yaylasında (ing. Allegheny Plateau), Missisipinin şərqində yaşayan son bizonlar öldürüldü^[1]. 1830–1860-cı illər arasında bir-birinin ardınca ABŞ-nin şərq sahilinə bizon dəriləri ilə dolu vaqonlar gəlirdi. Vətəndaş müharibəsi başa çatdıqdan və trans-Amerika dəmir yolunun çəkilişindən sonra qərb çəmənliklərinin aktiv inkişafının başlanğıcı ilə ovçuları düzənliklərə gətirmək və ovlarını Avropaya göndərmək üçün geri şərqə daşınmanın daha asanlaşması bizon populyasiyasının əhəmiyyətli dərəcədə azalmasına səbəb olur. Bizonların vəhşicəsinə öldürülməsi nəticəsində onların sayı XX əsrin əvvəllərində bir neçə on milyondan bir neçə yüzə qədər azalmışdı. Fransız bioloqu (Jean Dorst) qeyd etdi ki, əvvəlcə bizonların ümumi sayı təxminən 75 milyon idi, lakin artıq 1880–1885-ci illərdə Şimali ABŞ ovçularının hekayələri "son" bizonu ovlamaqdan danışırdı^[2]. 1840-cı illərdə hər il təxminən 2,5 milyon bizon öldürüldü, 1872–1874-cü illər ərzində təxminən 3,5 milyon bizon öldürülmüşdü. "İdmançı" ovçulardan biri olan dr. Karver lovğalanırdı ki, təkcə bir yayda şəxsən 5000 bizon vurmuşdur. Öldürülən 3 bizondan yalnız 1-nin dərisi soyulur, qalanları isə heç bir şəkildə istifadə edilmirdir^[1]^[2]. Tarixçi Endrü Eyzenberq bizonların 1800-cü ildə 30 milyondan, əsrin sonuna qədər mindən aşağı azalması haqqında yazmışdı^[3].

1887-ci ildə çöllərə səyahət edən ingilis təbiətşünası Uilyam Qrib qeyd edirdi:

Hər yerdə bizon cığırları var idi, amma canlı bizon yox idi. Bu nəcib heyvanların yalnız kəllələri və sümükləri günəş altında ağarırdı^[4].

İqtisadi səbəbləri

40 000 bizon dərisi Joj-siti, Kanzas, 1878 il.

Bizon kəllələrindən piramida, 1870-ci illər.

Şimali Amerikanın müstəmləkəçiliyinin başlanğıcından bəri Avropada müxtəlif Şimali Amerika heyvanlarının dərilərinə böyük tələbat var idi və bizon da istisna deyildi. Bizon dərilərindən yorğan və xalçalar, isti mantiyalar və başqa paltarlar hazırlanırdı. Dəridən müxtəlif sənaye maşınları üçün ötürücü kəmərlər də hazırlanırdı. Kəllə və digər sümükləri gübrə zavodlarına göndərilirdi. Bizon əti uzaq məsafələrə daşınmasının çətinliyinə görə adətən ya yaxınlıqda satılır, ya da xüsusi ayrılmış tarlalarda çürüməyə buraxılır, sonra sümükləri toplanırdı. Yalnız ABŞ-nin şərq sahilindəki çox bahalı restoranların menyusunda bizon dilinə rast gəlinirdi. Qışda temperaturun aşağı olması səbəbindən əti daha uzaq məsafəyə çatdırmaq mümkün olurdu. Dəmir yollarının çəkilməsi və havalandırılan və soyudulan vaqonların istifadəyə başlaması ilə bizon ətinin istehlakı artdı.

Amerika dəmir yolu şirkətlərinin bizonların sayının azalmasında böyük töhfəsi təkcə ovçuları və tacirləri sürətli nəqliyyatla təmin etmək deyildi. Dəmir yollarının çəkilişi zamanı inşaatçıları yeməklə təmin etmək üçün ovçulardan bizon əti alırdılar. Bizonların nəhəng sürüləri dəmir yolu relslərini keçərkən və ya küləkdən qorunmaq üçün dəmir yolu bəndlərinin arxasına sığınaraq qatarları saatlarla bəzən günlərlə gecikdirdiyi üçün, onlar bizonların sayını azaltmağa çalışdılar. Lokomotivlərin heyvanlarla toqquşması halları da olurdu ki, bu da texnikaya və dəmir yolu xəttinə ziyan vururdu. Dəmiryol şirkətlərinin rəhbərləri çoxlu sayda bizonun qatar relslərinə yaxın olmasının potensial faydasını da dərk etdilər və vaqonun pəncərələrindən bizonlara güllə atmaq fürsəti ilə sərnişinləri cəlb etməyə başladılar^[2]. Xüsusi ov səfərləri də təşkil olunurdu.

ABŞ ordusunu və "Kanzas pasifik reylueyz"^[4] dəmir yolu işçilərini ərzaqla təmin etmək üçün, bizon ovlayan Buffalo Bill (ing. William Frederick “Buffalo Bill” Cody) ləqəbli kəşfiyyatçı böyük şöhrət qazanmışdı. O, həmçinin 1872-ci ilin yanvarında Böyük Knyaz Aleksey Aleksandroviçin məşhur bizon ovu zamanı kəşfiyyatçı olmuşdu. Billin özünün dediyinə görə, o, 1867–1868-ci illərdə dəmir yolu şirkətində işləyərkən 17 ay ərzində 4000-dən çox bizon öldürmüşdü. Ləqəbinidə elə o vaxt alır. Buffalo Bill 1883-cü ildə Buffalo Bill’s Wild West şou-truppasını yaratdıqdan sonra geniş beynəlxalq şöhrət qazanmışdır.

Məhvi durdurmaq cəhdləri

1870-ci illərin əvvəllərində bizonların sayının əhəmiyyətli dərəcədə azalması ABŞ Konqresində növün tamamilə məhv edilməsinin qarşısını almaq üçün mümkün tədbirlər haqqında müzakirələrə səbəb oldu. 1871-ci ilin martında Arizona ştatından cənab MakKormik qida və şəxsi istifadə üçün dəri saxlamaqdan başqa digər məqsədlər üçün ABŞ hökumətinin torpaqlarında bizonların öldürülməsini qadağan edən bill H. R.157-ni təqdim etdi. Lakin naməlum şəraitə görə bu qanun layihəsi hətta müzakirəyə belə çıxarılmadı. 1872-ci il fevralın 14-də Kaliforniya ştatından cənab Koul bizon, maral, antilop və digər vəhşi heyvanların populyasiyalarının məhv edilməkdən qorunmaq üçün qanunların qəbul edilməsinin məqsədəuyğunluğunu araşdırmaq üçün ərazilər üzrə komissiyaya göstəriş verən qətnamə təklif etdi. Artıq 1872-ci il fevralın 16-da Massaçusetsdən olan cənab Vilson ABŞ Senatına bizon ovunu məhdudlaşdıran S.655 saylı qanun layihəsi təqdim etdi. Qanun layihəsi əlavə araşdırma üçün ərazi komissiyasına göndərilir. 1872-ci il aprelin 5-də Arizona ştatından cənab MakKormik Nümayəndələr Palatasının qarşısında bizonların öldürülməsinə məhdudiyyətlərin qoyulmasının zəruriliyi ilə bağlı nitqlə çıxış etdi və burada o, keçmiş HR157 qanun layihəsini, o cümlədən bizonların məhv edilməsi təhlükəsini göstərən bir sıra materialları, heyvanlara qarşı qəddarlığın qarşısının alınması üzrə Amerika cəmiyyəti prezidentinin məktubunu oxudu. Bununla belə, bu səylər 1874-cü ilin yanvarına, İllinoys ştatından cənab Fort, bizonların faydasız şəkildə öldürülməsinin qarşısını almaq üçün H. R.921 qanun layihəsi təqdim edənə qədər nəticə vermədi. Sənəd öyrənilməsi üçün yenidən Ərazi Komissiyasına göndərildi və 1874-cü ilin martında komissiya qanun layihəsinin qəbul edilməsini tövsiyə etdi. Bir çox müzakirələrdən sonra qanun layihəsi qəbul edildi və 1874-cü ilin iyununda ABŞ Senatına göndərildi və üçüncü oxunuşda təsdiq edildi. Lakin prezident Qrant qanun layihəsinə veto qoydu. ABŞ hökumətinin, rezervasiyalarda ayrılmış torpaqlara köçürməyə çalışdığı hindu tayfalarının bizonlardan asılılığının fərqində olması lazımi qanunların vaxtında qəbul edilməsinə mane olurdu. 1875-ci ildə amerikalı general (ing. Philip Henry Sheridan) konqresdəki dinləmələrdə söyləmişdi:

Bizon ovçuları hindu problemini həll etmək üçün son iki ildə bütün nizami ordunun son 30 ildə etdiyindən daha çox iş görüblər.

Onlar hunduların maddi bazasını məhv edirlər... İstəsəniz barıt və qurğuşun göndərin... və icazə verin bütün bizonları qırana qədər öldürsünlər, dərisini soyub satsınlar^[4]!

Şeridan hətta bizonların məhv edilməsinin vacibliyini vurğulayaraq ovçular üçün xüsusi medal təsis etməyi təklif etdi^[4]. Polkovnik (ing. Richard Irving Dodge) söyləyirdi:

Hər bir bizonun ölümü hinduların yox olmasıdır^[5].

Bizonların yerlərdə ovlanmasını məhdudlaşdıran və ya qadağan edən və yaxud bizon dərilərinə vergi tətbiq edən digər qanunların qəbul edilməsi cəhdləri 1876-cı ilin martına qədər davam etdi, bundan sonra ABŞ Konqresində bu istiqamətdə heç bir yeni səy göstərilmədi.

1872-ci ildə artıq, ərazisində kiçik bir bizon sürüsü yaşayan və ov üçün bəzi məhdudiyyətlər qoyulan Yellouston Milli Parkı yaradılsa da, yalnız 1894-cü ildə bu federal qoruqda heyvanların ovlanmasını hamılıqla qadağan edən qanun qəbul edildi^[6]. Kiçik bizon populyasiyası əsasən bu və bir sıra digər milli parkların mövcudluğu, habelə ştat hökumətlərinin, özəl təşkilatların və xeyriyyəçilərin səyləri sayəsində qorunub saxlanılmışdır.

İstinadlar

↑ ¹ ² Фарли Моуэт. Глава 9 Смертный час бизона // Трагедии Моря. Прогресс. 1988. ISBN 5-01-001079-8.
↑ ¹ ² ³ Дорст Ж. До того как умрет природа Arxivləşdirilib 2015-09-24 at the Wayback Machine. М.: Прогресс, 1968.
↑ Isenberg A. The Destruction of the Bison: An Environmental History, 1750–1920 Arxivləşdirilib 2015-09-23 at the Wayback Machine. New York: Cambridge University Press, 2000.
↑ ¹ ² ³ ⁴ Моуэт Ф. Конец бизоньей тропы Arxivləşdirilib 2009-11-06 at the Wayback Machine. Вокруг света, № 7 (2574), июль 1988.
↑ Зорин А. В. Две битвы при Эдоуб Уоллс Arxivləşdirilib 2008-12-04 at the Wayback Machine
↑ The Lacey Act of 1894; (U. S., Statutes at Large, vol.28, p.73); Chap. 72. — An Act to protect the birds and animals in Yellowstone National park, and to punish crimes in said park, and for other purposes.

Xarici keçidlər

Моуэт Ф. Конец бизоньей тропы. Вокруг света, № 7 (2574), июль 1988.
Дорст Ж. До того как умрет природа. М.: Прогресс, 1968.
Isenberg A. The destruction of the bison: an environmental history, 1750–1920. Cambridge University Press, 2001.

[:0-1] ¹ ² Фарли Моуэт. Глава 9 Смертный час бизона // Трагедии Моря. Прогресс. 1988. ISBN 5-01-001079-8.

[dorst-2] ¹ ² ³ Дорст Ж. До того как умрет природа Arxivləşdirilib 2015-09-24 at the Wayback Machine. М.: Прогресс, 1968.

[3] Isenberg A. The Destruction of the Bison: An Environmental History, 1750–1920 Arxivləşdirilib 2015-09-23 at the Wayback Machine. New York: Cambridge University Press, 2000.

[mouet-4] ¹ ² ³ ⁴ Моуэт Ф. Конец бизоньей тропы Arxivləşdirilib 2009-11-06 at the Wayback Machine. Вокруг света, № 7 (2574), июль 1988.

[5] Зорин А. В. Две битвы при Эдоуб Уоллс Arxivləşdirilib 2008-12-04 at the Wayback Machine

[6] The Lacey Act of 1894; (U. S., Statutes at Large, vol.28, p.73); Chap. 72. — An Act to protect the birds and animals in Yellowstone National park, and to punish crimes in said park, and for other purposes.

[1]

[2]

[3]

[4]

[5]

[6]