Adi başınağacı

Adi başınağacı (lat. Viburnum opulus) — bitkilər aləminin fırçaotuçiçəklilər dəstəsinin adoksakimilər fəsiləsinin başınağacı cinsinə aid bitki növü.

Adi başınağacı
Elmi təsnifat
Domen: Eukariotlar Klad: Diaphoretickes Ranqsız: Arxeplastidlər Aləm: Bitkilər Klad: Streptofitlər Klad: Ali bitkilər Klad: Çoxsporlu bitkilər Klad: Borulu bitkilər Klad: Toxumlu bitkilər Klad: Çiçəkli bitkilər Klad: Evdikotlar Klad: Bazal evdikotlar Klad: Superasteridlər Klad: Asteridlər Klad: Kampanulidlər Dəstə: Fırçaotuçiçəklilər Fəsilə: Adoksakimilər Cins: Başınağacı Növ: Adi başınağacı
Beynəlxalq elmi adı
Viburnum opulus L., 1753
Şəkil axtarışı ITIS   35270 NCBI   85293 EOL   488690

Botaniki xarakteristikası

Yarpaqları qarşı-qarşıya düzülmü uzunluğu 5-12 sm-dir, dəyirmi və ya yumurtaşəkilli-dəyirmidir, yuxarı yarısında üç bölümlü və bundan başqa iri kəsilmiş -dişli olub, çılpaqdır, qaidə hissəsində xırda qılşəkilli yalançı zoğları vardır. Saplaları çılpaqdır, yuxarı hissədə oturaq vəziciklidir, aşağı hissədə isə vəziciklər oturaq deyil, ayaqcıq üzərindədir. Çiçəkləri ağ rəngli, ətirli olub, iri, sıx olmayan qalxanaoxşar yastı çiçək qrupunda toplanmışdır, orta çiçəkləri kiçik, ikicinsli düzgün olub, qıfaoxşar-zınqırovvari tacı vardı, kənar çiçəklər isə bar verməyən, iriləşmiş ağappaq çarxşəkilli bölümlü tacı vardır. Meyvələri giləmeyvəyə bənzər olub, lətli, ovaldır, parlaq-qırmızı rəngdədir, dadı acıdır, diametri 8–10 mm-dir. Toxumları təkdir və yastıdır. May-iyun aylarında çiçəkləyir, avqust-sentyabr aylarında meyvə verir.

Ekoloji qrup və bitdiyi yerlər

Kseromezofitdir, meşə-kol və sahilyanı bitkilik tiplərində rast gəlir. Əsasən meşə və meşə kənarlarında, kolluqlarda və çay kənarlarında seyrək bitir.

Kimyəvi tərkibi

Flavonoid, saponin, kumarin, K və C vitaminləri, karotin, piyli və efir yağları, steroid, aşı maddələri, antosian və qətranla zəngindir.

Təsiri və tətbiqi

Adi başınağaci farmakopeyaya daxil olan ofisinal dərman bitkisidir. Elmi, praktiki, eksperimental və xalq təbabətində, habelə homeopatiyada, farmakologiyada və baytarlıqda tətbiq edilir. Əsasən mədə və onikibarmaq bağırsaq xorası, bronxial astma, qaraciyər, dəri-zöhrəvi, böyrək, babasil, epilepsiya, anemiya, nevroz xəstəlikləri, soyuqdəymə, öd və sidik kisəsi daşları, qanaxmalar zamanı istifadə olunur. Kardiotonik, sedativ, hipotenziv, ağrıkəsici, şualanmadan qoruyucu, protistosid, antihelmint, antibakterial, qanqatılaşdırıcı və s. təsirə malikdir.

Əkstəsirləri

Təzə meyvələrin tərkibində acı qlikozid viburin olduğu üçün, yeməklərdə istifadə edildikdə bəzən ürəkbulanma və qusma hissi əmələ gətirir. Mədə və onikibarmaq bağırsaq xorası, böyrək və pankreatit xəstəliklərinin kəskin dövründə, eləcə də podaqrada istifadə etmək olmaz. Trombofiliyalı xəstələr təzə meyvələri ehtiyatla və az miqdarda qəbul etməlidir.

İstifadə olunan hissələri

Müalıcə məqsədi ilə bitkinin meyvələri, yarpaqları, çiçəkləri, qabığı, toxumları və budaqları istifadə edilir.

İstifadə formaları

Cövhər, şirə, və spirtli ekstraktlar.

Azərbaycanda yayılması

Samur-Şabran oval., BQ (Quba), BQ şərq, BQ qərb, KQ şimal, KQ mərkəz, Lənk. dağ. Orta dağ qurşağına qədər.

Yaşayış mühiti

Meşələrdə, çayların sahilində, kolluqlar arasında, meşə sahələrində, səpələnmiş halda rast gəlinir.

Təsərrüfat əhəmiyyəti

Dərman bitkisidir. Qabığında aşı maddəsi vardır. Dekorativ koldur.

Sinonimləri

Homotipik sinonimləri

• Viburnum opulus subsp. typicum R.T.Clausen

Heterotipik sinonimləri

• Opulus edulis J.Presl
• Opulus glandulosa Moench
• Opulus glandulosa var. globosa Schur
• Opulus lobatofolia Gilib.
• Opulus oxycoccos (Pursh) J.Presl
• Opulus palustris Gray
• Opulus trilobifolia Gilib. ex Ledeb.
• Opulus vulgaris Borkh.
• Viburnum glandulosum Salisb.
• Viburnum lobatum Lam.
• Viburnum nanum Dippel
• Viburnum opuloides Muhl.
• Viburnum opulus var. europaeum Aiton
• Viburnum opulus var. europeanum Michx.
• Viburnum opulus f. flavum (Horw.) P.D.Sell
• Viburnum opulus var. flavum Horw.
• Viburnum opulus f. glabrifolium Gajić
• Viburnum opulus f. nanum (David) Zabel
• Viburnum opulus var. nanum (David) H.Jaeger
• Viburnum opulus nanum I.David
• Viburnum opulus var. pimina Michx.
• Viburnum opulus f. pygmaeum Schelle
• Viburnum opulus var. roseum L.
• Viburnum opulus f. roseum (L.) Hegi
• Viburnum opulus var. sterile Mérat
• Viburnum opulus var. sterilis DC.
• Viburnum opulus var. subintegrifolium (Hook.) Torr. & A.Gray
• Viburnum opulus var. variegatum Weston
• Viburnum opulus f. variegatum (Weston) Zabel
• Viburnum opulus var. vasicii Gajić
• Viburnum opulus xanthocarpum Späth
• Viburnum opulus var. xanthocarpum (Späth) C.K.Schneid.
• Viburnum opulus f. xanthocarpum (Späth) Rehder
• Viburnum oxycoccos Pursh
• Viburnum oxycoccos var. eradiatum Oakes
• Viburnum oxycoccos var. subintegrifolium Hook.
• Viburnum palustre Raf.
• Viburnum pinnina Raf.
• Viburnum primina Raf.
• Viburnum rosaceum Steud.
• Viburnum roseum Steud.