Adi tülkü

Adi tülkü
Adi tülkü
Elmi təsnifat
	Domen: Eukariotlar Ranqsız: Amorphea Ranqsız: Obazoa Ranqsız: Opisthokonta Ranqsız: Holozoa Ranqsız: Filozoa Aləm: Heyvanlar Yarımaləm: Eumetazoylar Klad: ParaHoxozoa Klad: İkitərəflisimmetriyalılar Klad: Nephrozoa Tipüstü: Sonağızlılar Tip: Xordalılar Klad: Olfactores Yarımtip: Onurğalılar İnfratip: Ağızçənəlilər Klad: Eugnathostomata Klad: Teleostomi Klad: Euteleostomi Klad: Xoanlar Klad: Rhipidistia Klad: Tetrapodomorpha Klad: Eotetrapodiformes Klad: Elpistostegalia Klad: Stegocephalia Sinifüstü: Dördayaqlılar Klad: Reptiliomorpha Klad: Amniota Sinif: Məməlilər Klad: Theriimorpha Klad: Theriiformes Klad: Trechnotheria Klad: Cladotheria Klad: Prototribosphenida Klad: Zatheria Klad: Tribosphenida Yarımsinif: Vəhşi heyvanlar Klad: Euteriyalar İnfrasinif: Plasentalılar Maqndəstə: Boreoeutheria Dəstəüstü: Lavrazioterilər Klad: Scrotifera Qranddəstə: Ferungulata Mirdəstə: Ferae Klad: Pan-Carnivora Klad: Carnivoramorpha Klad: Yırtıcıkimilər Dəstə: Yırtıcılar Yarımdəstə: İtkimilər Fəsilə: İtlər ???: Adi tülkü
Beynəlxalq elmi adı
	Vulpes vulpes L., 1758[…];
ITIS	180604
NCBI	9627
EOL	328609
FW	52691

Adi və ya qırmızı tülkü (lat. Vulpes vulpes) itlər fəsiləsindən (lat. Canidae) olan yırtıcı məməli növüdür.

Yayılması

Adi və ya başqa adla qırmızı tülkü Avrasiyanın böyük hissəsini, Afrika və Amerikanın şimal vilayətlərini əhatə edən geniş areala malikdir. Bu nəhəng ərazidə tülkülərin fərdi və coğrafi, xüsusən rəng müxtəlifliyi o qədər böyükdür ki, zooloqlar 40-a yaxın yarımnöv ayırd edirlər.

Azərbaycanda yayılması

Qafqazda o cümlədən Azərbaycanda düzən, meşə və dəniz səviyyəsindən 3000 m-dək yüksəkdə olan dağ zonalarında yaşayır. Azərbaycanda ona ən çox Kür-Araz ovalığının açıq landşaftlarında, xüsusən Muğan, Mil, Şirvan və digər rayonların becərilməyən torpaqlarında, Kiçik Qafqazın düzən, dağətəyi rayonlarında təsadüf edilir. Meşə zonalarında azsaylıdır. Kür, Araz, Alazan və Qabırrıçay çayları boyunca yerləşən tuqay və digər meşələrdə onlara çox nadir hallarda təsadüf olunur. Subalp çəmənliklərdə tülkülərin sayı meşə zonalarına nisbətən çoxdur, lakin Böyük və Kiçik Qafqazın alp çəmənliklərində isə azsaylıdırlar^[3]. Ümumiyyətlə tülkülərin bu və ya digər biotopda sayı bitki örütyündə, torpağın quruluşundan, yerin relyefindən, qidanın miqdarından və digər şərtlərdən daha çox asılıdır.

Xarici görünüşü

İtlər fəsiləsinə aid olan növlərin ən kiçiyidir. Bədənin uzunluğu 57–73 sm, başın uzunluğu 15–21 sm, qulaqlarının uzunluğu 7.9–12 sm-dir. Çəkisi 2,8–5,3 kq, orta hesabla 3,7 kq-dır. Sıx və tüklü quyruq çox uzun olub yerə çatır və orta hesabla bədənin ümumi uzunluğunun 68,3 %-ni təşkil edir. Üz hissəsi çox uzun və iti, alnı isə ensizdir. Uzun qulaqları vardır. Coğrafi zonalarda yayılmasından və yarımnövlərindən asılı olaraq rəngi çox dəyişkəndir. Düzənliklərdə yaşayan tülklərin rəngi dağda yaşayanlardan fərqlənir. Düzənliklərdə yaşayan tülkülərin rəngi üç variasiyada olur: qırmızı, qırmızı-boz və boz. Dağda yaşayan tülkülərin rəngi isə əsasən tutqundur.

Qidalanması

Adi tülkü tipik yırtıcı olsa da, onun qidası olduqca müxtəlifdir. Tülkünün qidasını siçanabənzər gəmiricilər (51,8) və cücülər (19,7), az miqdarda isə bitki qalıqları təşkil edir. Gəmiricilərdən adi çöl siçanı və qırmızıquyruq qum siçanı üstünlük təşkil edir. Qidasında həmçinin armud, alma, əzgil, böyürtkən və s. meyvə, giləmeyvə qalıqlarına, həmçinin bitkilərin yaşıl hissələrinə də təsadüf edilir. Yem rasionu coğrafi zonalar və mövsümlər üzrə dəyişir. Payız-qış dövründə qidanın tərkibində gəmiricilərin, quşların və leşin miqdarı artaraq, cücülərin və sürünənlərin miqdarı azalır^[4].

Çoxalması

Tülkülərdə cütləşmə yanvarın sonu – fevralın əvvvələrində baş verir. Əlverişsiz şəraitdə fevralın ikinci yarısın qədər gecikir. Çoxalma dövründə dişinin başçılıq etdiyi sürülər yaranır. Bu hadisə "tülkü toyu" adlanır. Boğazlıq müddəti 49–58 gündür. Martın sonu-aprelin əvvəllərində balalayır. Balaların sayı 1–8 arasında olub, nadir hallarda 12-yə qədər çatır. Balalar xarici görünüşcə canavar balalarına oxşayır və yalnız quyruğunun ucunun ağ olması ilə onlardan fərqlənir. Nəsil vermək və əlverişsiz şəraitdən qorunmaq üçün bir girişi və 1 kamerası olan sadə, yaxud bir neçə girişi, çıxışı və kameraları olan mürəkkəb yuva qurur. Balalar 4 aya yaxın yuvada yaşadıqdan sonra, yuvanı tərk edirlər. Bundan sonra dişi yuvanı tərk edir.

Təsərrüfat əhəmiyyəti

Adi tülkü qiymətli xəz-dəriyə malik olduğu, həm də gəmiricilərin və cücülərin sayını tənzimlədiyi üçün böyük təsərrüfat əhəmiyyətinə malikdir.

Yarımnövləri

Hal-hazırda 40-a yaxın yarımnövü ayrıd edilir:

Vulpes vulpes abietorum
Vulpes vulpes aeygptica
Vulpes vulpes alascensis
Vulpes vulpes alpherakyi
Vulpes vulpes alticola
Vulpes vulpes anatolica
Vulpes vulpes arabica
Vulpes vulpes atlantica
Vulpes vulpes barbaras
Vulpes vulpes beringiana
Vulpes vulpes cascadensis
Vulpes vulpes caucasica
Vulpes vulpes crucigera
Vulpes vulpes daurica
Vulpes vulpes diluta
Vulpes vulpes dolichocrania
Vulpes vulpes dorsalis
Vulpes vulpes flavescens
Vulpes vulpes fulva
Vulpes vulpes griffithi
Vulpes vulpes harrimani
Vulpes vulpes hoole
Vulpes vulpes ichnusae
Vulpes vulpes induta
Vulpes vulpes jakutensis
Vulpes vulpes japonica
Vulpes vulpes karagan
Vulpes vulpes kenaiensis
Vulpes vulpes krimeamontana
Vulpes vulpes kurdistanica
Vulpes vulpes macroura
Vulpes vulpes montana
Vulpes vulpes necator
Vulpes vulpes ochroxanta
Vulpes vulpes palaestina
Vulpes vulpes peculiosa
Vulpes vulpes pusilla
Vulpes vulpes regalis
Vulpes vulpes rubricosa
Vulpes vulpes schrencki
Vulpes vulpes silacea
Vulpes vulpes splendidissima
Vulpes vulpes stepensis
Vulpes vulpes tobolica
Vulpes vulpes tschiliensis

Azərbaycanda 3 yarımnöv yaşayır: dağlıq Zaqafqaziya – lat. Vulpes vulpes alticola Ognev, Kürdüstan – lat. Vulpes vulpes kurdistanica və Zaqafqaziya çöl – lat. Vulpes vulpes alpherakyi Satunin yarımnövləri. Birinci böyüklüyünə görə Şimali Qafqaz tülkülərindən (V.v.caucasica) geri qalır. Onların rəngi tünddən açıq noxudu-paslı-sarı rəngə qədər dəyişir. Tipik od çalarlarının olmaması səciyyəvidir. Xəzi gözəl, yüngül və yumşaqdır. Bu yarımnöv Zaqatala rayonunun dağlarında, respublikanın qərb düzənliklərində və demək olar ki, bütük Kiçik Qafqazda rast gəlinir. Dağ tülküsü ilə müqayisədə Kürdüstan tülküsü daha kiçikdir. Belinin rəngi açıq, ağımtıl və ya qara-ağ kürən çalarlıdır. Bel sütunu boyunca enli, açıq qırmızımtıl-kürən zolaq keçir. Bütün bədənində qara tüklər vardır. Ancaq onlar o qədər azdır ki, gözə çarpmır. Boğazında və boynunun altı hissəsində qıl tüklər bozumtul, belində tüklərin ucu parlaq qırmızımtıl-kürən rəngdə olub, bu rəng quyruğunun üstünə keçir. Bu yarımnöv Kiçik Qafqazda yaşayaraq xüsusən Naxçıvan və Talış sistemlərində tez-tez rast gəlinir. Zaqafqaziya çöl tülküsü düzənliklərdə yaşayaraq istər arealın uzunluğuna, istrəsə də sayına görə əvvəlki yarımnövlərdən üstündür. Onun rəngi çox vaxt bulaşıq-paslı boz və ya paslı-qonur, bel sütunu üzərində bir qədər paslı kəməri olur^[5].

Ədəbiyyat

Жизнь Животных, т. 7; Москва, "Просвещение", 1989.

İstinadlar

↑ Integrated Taxonomic Information System (ing.). 1996.
↑ Mammal Species of the World (ing.): A Taxonomic and Geographic Reference. / D. E. Wilson, D. M. Reeder 3 Baltimore: JHU Press, 2005. 35, 2142 p. ISBN 978-0-8018-8221-0
↑ Azərbaycan faunası. Məməlilər. X cild. Bakı, Elm nəşriyyatı, 1978
↑ Гидаятов Ю.Х. Материалы по экологии (распространение, численность и питание) лисиц в Азербайджане , Фауна и экология животных Азербайджана, Баку, 1975, 74–124 стр.
↑ Azərbaycanın heyvanlar aləmi. III hissə. Məməlilər. Bakı, Elm nəşriyyatı, 2014

[_69e63ca56d701c1e-1] Integrated Taxonomic Information System (ing.). 1996.

[_d84c74b98bfa7249-2] Mammal Species of the World (ing.): A Taxonomic and Geographic Reference. / D. E. Wilson, D. M. Reeder 3 Baltimore: JHU Press, 2005. 35, 2142 p. ISBN 978-0-8018-8221-0

[3] Azərbaycan faunası. Məməlilər. X cild. Bakı, Elm nəşriyyatı, 1978

[4] Гидаятов Ю.Х. Материалы по экологии (распространение, численность и питание) лисиц в Азербайджане , Фауна и экология животных Азербайджана, Баку, 1975, 74–124 стр.

[5] Azərbaycanın heyvanlar aləmi. III hissə. Məməlilər. Bakı, Elm nəşriyyatı, 2014

[1]

[2]

[3]

[4]

[5]