Aktor-şəbəkə nəzəriyyəsi

Aktor-şəbəkə nəzəriyyəsi (ing. Actor-network theory, ANT) və ya "tərcümə sosiologiyası" (sociology of translation) — sosial tədqiqatlarda ilkin olaraq elm və texnologiya tədqiqatları (STS) sahəsində yaranan, obyektləri (artifaktlar, texniki komplekslər, heyvanlar və s.) sosial münasibətlərin fəaliyyət göstərən vahidləri kimi nəzərdən keçirən yanaşma.

Haqqında

redaktə

Bu yanaşma sosial nəzəriyyədə ən məşhur və mübahisəli yanaşmalardan biridir. Onun tərəfdarları qeyri-insani insanların sosial sistemlərdə və münasibətlərdə fəaliyyət göstərən agent kimi görünməsini tələb edirlər. Mişel Kallon, Bruno LaturCon Lo tərəfindən yaradılmış yanaşma daha dəqiq şəkildə "material-semiotik" kimi təsvir edilə bilər. Bu o deməkdir ki, o, həm maddi (əşyalar arasında), həm də semiotik (məfhumlar arasında) olan münasibətləri eyni şəkildə təsvir edir.

Aktor-şəbəkə nəzəriyyəsi kollektiv sosial-texniki proseslərin öyrənilməsi üçün konseptual çərçivədir. Onun tərəfdarları hesab edirlər ki, elmin fəaliyyəti digər sosial hadisələrin fəaliyyətindən əsaslı şəkildə fərqlənmir. Onlar elmi biliklərin istehsalını nə təbiət (elmi realizm)[1], nə də mədəniyyət (sosial konstruktivizm) vasitəsilə izah etmirlər. Bunun əvəzinə onlar hesab edirlər ki[2], elm sosial, texniki, konseptual və mətn komponentlərinin bir araya gətirildiyi və dəyişdirildiyi (və ya tərcümə edildiyi) heterojen mühəndislik prosesidir. Digər antiessensialist yanaşmalar kimi[3], aktor-şəbəkə nəzəriyyəsi elmlər (bilik) və texnologiyalar (artifaktlar) arasında fərq qoymur. Necə ki, onun tərəfdarları cəmiyyətlə təbiətin, həqiqətlə yalanın, proseslərin və strukturların, mətn və kontekstin, insan və qeyri-insan, bilik və qüdrətin qarşıdurması ilə razılaşmırlar. Ümumiyyətlə təbiət, cəmiyyət, subyektivlik, struktur, fakt və uydurma adlanan hər şey — bütün bunlar insanların və qeyri-insanların (qeyri-insanların) birgə fəaliyyəti nəticəsində yaranır. Beləliklə, elm müxtəlif təcrübələr toplusu ilə əlaqəli heterojen elementlər şəbəkəsi kimi görünür[4].

İstinadlar

redaktə
  1. Muniesa, F., 2015. "Actor-Network Theory", in James D. Wright (Ed.), The International Encyclopedia of Social and Behavioral Sciences , 2nd Edition, Oxford, Elsevier: vol. 1, 80–84.
  2. Latour, B. (1987). Science in Action: How to Follow Scientists and Engineers Through Society. Milton Keynes: Open University Press.
  3. Mol, A. "Actor-Network Theory: sensitive terms and enduring tensions". Kölner Zeitschrift für Soziologie und Sozialpsychologie. Sonderheft. 50. 2010. 2021-03-02 tarixində arxivləşdirilib. İstifadə tarixi: 2022-02-16.
  4. Latour, B., 2005. Reassembling the Social: An Introduction to Actor-Network-Theory. Oxford: Oxford UP.

Ədəbiyyat

redaktə

Xarici keçidlər

redaktə