Aldehidlər

Aldehidlər (latınca: "alcohol dehydrogenatum", mənası: "Hidrogenini itirmiş spirt) - molekullarında karbohidrogen ilə birləşmiş aldehid qrupu olan üzvi maddələrə deyilir. Aldehidlərin tərkibində Karboksil qrupu vardır. Tərkibində Alkil və ya Aril radikal əvəzediciləri vardır. Doymuş birəsaslı aldehidlərin ümumi formulu: С_nН_2n+1CHO

Aldehidlər quruluşu

Ümumi məlumat

"Aldehid" sözü hidrogenini itirmiş spirt deməkdir və iki latın sözünün - alkoqol (spirt) və dehidrogenləşmə (hidrogenini itirmə) sözlərinin birləşməsindən əmələ gəlmişdir. Karbohidrogen radikalının təbiətindən asılı olaraq Aldehidlər doymuş (məsələn, Sirkə aldehidi), doymamış (məsələn. Akrolein) və aromatik (məsələn, Benzol aldehidi) aldehidlərə ayrılır. Aldehidlərin və ketonların xassələri demək olar ki, eynidir. Aldehid və ketonlarda yan zəncirdə və karbonil qrupunda (-CHO) əvəzetmə reaksiyaları baş verə bilər. Aldehidlər polimerləşə bilir. Suda yaxşı həll olur. Spirtlərlə qarşılıqlı təsirdə Poluasetallar alınır. Aldehidlərin reduksiya edilməsi nəticəsində Birli spirt alınır. Aldehidlərin oksidləşməsindən isə Karbon turşuları alınır. Sadə aldehidlər kəskin iyə malikdirlər. Aldehidlər hidroksilaminin təsiri nəticsində Oksimlərə çevrilirlər. Nümayəndələrindən birincisi olan Formaldehid zəhərli qazdır. Formaldehiddən sonra gələnlər maye, ali aldehidlər isə bərk maddələrdir. Ümumiyyətlə, Aldehidlərin iki əsas nümayəndəsi vardır: Formaldehid və Asetaldehid.

Nomenklaturası

Aldehidləri müvafiq karbohidrogenlərin adının sonuna "-al" şəkilçisi artırmaqla adlandırırlar.

• etanal
• metil propanal izobutanal
• 2-metil-3-butanal və s.

Aromatik aldehidlər kimi, alifatik aldehidləri də müvafiq üzvi turşuların adlarının sonundakı "turşu" sözünü "aldehid" sözü ilə əvəz etməklə adlandırmaq mümkündür.

• formaldehid
• asetaaldehid
• benzaldehid və s.

Ketonları isə müvafiq alkanların sonuna "-on" şəkilçisini artırmaqla (lazım olan hallarda karbonil qrupun yerini göstərməklə) adlandırırlar.

• propanon (aseton)
• butanon (metiletilketon)
• 2-metil-3-pentanon və s.

Bir çox aldehidlərin başqa adları da vardır. Onların bəzilərinin digər adları rəsmi olaraq Beynəlxalq Nəzəri və Tətbiqi Kimya İttifaqı (İYUPAK) tərəfindən qəbul edilmişdir. Məsələn: Benzenkarboldehid- Benzaldehid, Metanal – Formaldehid, Etanal – Asetaldehid və s.

Aldehid və ketonların alınma üsulları

1. Spirtlərin oksidləşdirilməsi

Birli spirtlərin oksidləşdirilməsindən aldehid, ikili spirtlərin oksidləşdirilməsindən isə ketonlar alınır. Faktiki olaraq bu reaksiyalar dehidrogenləşmə (dehidrooksidləşmə) reaksiyalarıdır.

Birli spirtlər 200...300 ^o C-də mis üzərində oksidləşərək aldehidlərə çevrilirlər. Aldehidlər spirtlərə nisbətən daha tez oksidləşdiyindən alınan aldehidi reaksiya mühitindən çıxarmaq tələb olunur. Bunun üçün aldehidlərin müvafiq spirtlərə nisbətən uçucu olması əasa götürülür.

Bu sənayedə sadə aldehid və ketonların alınmasının əsas metodlarındandır.

2. Asetilenin və onun homoloqlarının hidratlaşması (Kuçerov reaksiyası).

Əgər reaksiyaya Keton daxil edilibsə, ondan Asetilenin hidratlaşmasından Asetildehid alınır:

• CH≡CH + H₂O → CH₂=CH(OH) → CH₃-CHO
• C₆H₅-C≡CH + H₂O → C₆H₅-C(OH)=CH₂ → C₆H₅-CO-CH₃

3. Karbon turşularının pirolizi

4.Oksosintez

5. Fridel-Krafts reaksiyası əsasında aromatik birləşmələrin asilləşdirilməsi

6. Alkenlərin ozonlaşdırılması

7. Hem-diəvəzolunmuş törəmələırin hidrolizi

8. Turşuların xloranhidridlərinin aldehidlərə qədər reduksiyası (Rozenmund reaksiyası).

9. Qrinyar reaktivlərindən istifadə etməklə sintez.

Əsas nümayəndələri

• Formaldehid (formulu:СH₂O, digər adı: Qarışqa aldehidi və ya Metanal) - rəngiz, kəskin boğucu iyə malik olan zəhərli qazdır, sonra gələnlər maye, ali aldehidlər isə bərk maddələrdir. İlk üzvləri suda həll olur. Formaldehid yüksək reaksiyayagirmə qabiliyyətinə malikdir. Formaldehid üçün Oksidləşmə və birləşmə reaksiyaları xarakterdir. Formaldehidin 40 faizi suda məhlulu formalin adlanır. C₉ – sonra bərk halda olurlar. İlk nümayəndələrində zəif də olsa H rabitəsi olur (spirtlərdən az) bu səbəbdən suda həll olurlar. Formaldehid, həmçinin, su (dönər reaksiya üzrə), ammonyak, natrium-hidrosulfat, sianid turşusu və s. polyar molekullu maddələri də özünə birləşdirir. Sıra nömrəsi artdıqca ərimə, qaynama, temperaturu artır, sıxlığı artır. Formaldehid zəhərli qazdır, dezinfeksiyaedicidir. Dənli bitkilərin saxlanma yerini dezinfeksiya edir. Formalində anatomik eksponatlar saxlanılır. Plastik kütlələr (fenolfarmaldehid) və s. hazırlanır. Formaldehid dərman maddələrində sintez olunur.
• Asetaldehid (formulu:СH₃CHO, digər adı: Sirkə aldehidi və ya Etanal) - rəngiz, kəskin boğucu iyə malik olan zəhərli qazdır. Asetaldehid asan uçucudur. Formaldehid kimi su ilə reaksiyaya daxil olur. Onun üçün də Oksidləşmə və birləşmə reaksiyaları xarakterdir. Sənayedə Kuçerov reaksiyasına əsasən Aldehidlər Asetilendən, Etilendən birbaşa oksidləşməsindən (Baker prosesi) və etanolun havanın oksigeni ilə Mis 2-oksid katalizatoru üzərində oksidləşməsindən alınır. Asetaldehidddən başlıca olaraq sirkə turşusu, xloral, plastik kütlə (fenoplast), dərman maddələri alınmasında istifadə olunur. Asetaldehidin təyini "Gümüş-güzgü" və Mis 2-hidroksidlə gedən reaksiyalara əsaslanır. Asetaldehidi turşularla təsir etdikdə və yaxud uzun müddət saxlandıqda Asetaldehid trimerləşib Paraldehid əmələ gətirir. Paraldehid mayedir. Güclü yuxugətirici xassəyə malikdir.

İzomerlik

Aldehidlərin izomerliyi aldehid qrupu ilə birləşmiş radikalın izomerliyi ilə müəyyən edilir. Karbon zəncirinin nömrələnməsi aldehid qrupunda olan karbon atomundan başlanır.

Alkanların homoloji sırası

Formaldehid

Sıra	İYUPAK	Sadə adı	Formulu
1	Metanal	Formaldehid	HCHO
2	Etanal	Asetaldehid	CH3CHO
3	Propanal	Propionaldehid Propilaldehid	C2H5CHO
4	Butanal	n-Butiraldehid	C3H7CHO
5	Pentanal	n-Valeraldehid Amilaldehid n-Pentaldehyd	C4H9CHO
6	Heksanal	Kapronaldehid n-Heksaldehid	C5H11CHO
7	Heptanal	Önanthaldehid Heptilaldehid n-Heptaldehyd	C6H13CHO
8	Oktanal	Kaprilaldehid n-Oktilaldehid	C7H15CHO
9	Nonanal	Pelarqonaldehid n-Nonilaldehid	C8H17CHO
10	Dekanal	Kaprinaldehid n-Dekilaldehid	C9H19CHO

Sintez metodu

• Birəsaslı spirtlərin oksidləşməsi.
• Yod turşusunun visildiollarının oksidləşməsi.
• Alkenlərin ozonolizi.
• Alkenlərin hidroformalaşdırılması.
• Alkinlərin hidratlaşdırılması (Kuçerov reaksiyası)
• Karbonlu Xloranhidritin bərpa edilməsi

Əsas Aldehidlər

Ad	Formulu	Ərimə temperaturu	Buxarlanma temperaturu
Formaldehid	HCHO	−92 °C	−19 °C
Asetaldehid	CH3CHO	−123 °C	20,8 °C
Propanal	CH3CH2CHO	−81 °C	48,8 °C
Butanal	CH3CH2CH2CHO	−97 °C	75 °C
Akrolein	CH2=CH-CHO	−88 °C	52,5 °C
Krotonlu aldehid	CH3-CH=CH-CHO	−76,5 °C	104 °C
Benzaldehid	C6H5-CHO	−56 °C	179 °C
Salisil aldehidi		1,6 °C	197 °C
Furfurol		−36,5 °C	161,7 °C

Fiziki xassələri

Aldehidlərin homoloji sırasının birinci üzvü qaz, sonra gələnlər maye, ali aldehidlər isə bərk maddələrdir. Tərkibində 7-16 karbon atomu olan ali aldehidlər xoş iyli olduqlarından ətriyyat sahəsində geniş tətbiq olunur. Sıranın ilk üzvləri suda yaxşı həll olur, molekul kütləsi artdıqca aldehidlərin suda həll olması azalır. Aldehidlərdə molekullararası hidrogen rabitəsi yaranmadığından onların qaynama temperaturu molekulunda həmin sayda karbon atomu olan spirtlərə nisbətən aşağı olur.

Həmçinin bax

• Knyovenagel reaksiyası

Ədəbiyyat

• Грандберг И.И. Органическая химия. Москва, "Высшая школа", 1980.
• Баркан Я.Г. Органическая химия. Москва, "Высшая школа", 1980.
• Шаваров Ю.С. Органическая химия. Москва, Издательства химия, 2002.
• Петров А.А., Трафимов А.Т. Органическая химия. Санкт — Петербург, 2002.
• Qarayev Ş. F., İmaşev İ. B., Talıbov G. M. Üzvi kimya, Bakı, 2003.
• Məhərrəmov A. M., Məhərrəmov M. M. Üzvi kimya, Bakı Dövlət Universiteti (BDU), Bakı, 2007.
• Məhərrəmov A. M., Allahverdiyev M. Ə. Üzvi kimya, Bakı Dövlət Universiteti (BDU), Bakı, 2007.

Xarici keçidlər

• Aldehidlər Arxivləşdirilib 2005-12-17 at the Wayback Machine
• Aldehidlər — nomenklatura, xassəsi, alınması,tətbiqi.  (rus.)