Aleut dili

Aleut dili
Aleut dili
Ölkələr	Amerika Birləşmiş Ştatları (Alyaska ştatı), Rusiya (Komandor adaları)
Danışanların ümumi sayı	200 ± 10 nəf. (2010);
Təsnifatı
	Nostratik dillər Eskimos-aleut dilləri Aleut dili
Yazı	latın əlifbası
Dil kodları
QOST 7.75–97	але 033
ISO 639-1	—
ISO 639-2	ale
ISO 639-3	ale
Dilin strukturlarının dünya atlası	ale
Atlas of the World’s Languages in Danger	163, 145
Ethnologue	ale
Linguasphere	60-AA
ELCat	671
IETF	ale
Glottolog	aleu1260

Aleut dili və ya Unangan dili (öz dilində olan adı: Unangam Tunuu) – Amerika Birləşmiş Ştatlarında Alyaska ştatının Aleut adaları ilə Pribilof adalarında və Rusiya Federasiyasının Kamçatka diyarına bağlı Komandor adalarında Aleut xalqı (Unangan xalqı) tərəfindən danışılan və Eskimos-Aleut dil ailəsinin tək başına iki qolundan birini oluşturan dil.

DialektləriRedaktə

Dialekt və etnosları:^[1]

Uzak Qərb Aleutçası
- Sasignan Aleutçası (öz adı Sasignan; Doğu lehçesinde Sasxinan; Batı lehçesinde Sasxinas; İngilis dilində Attuan): Attu, Agattu, Semichi adalarında danışılır.
- Rus Aleutçası (öz adı Kasakam Unangangis 'Rus Aleutları'; İngilis dilində Copper Island Aleut; Rus dilində медновский язык): Rus dili bazlı Sasignan kreolü olup Rusiya Federasyonuna bağlı Komandor adalarında (Остров Беринга и Медный Остров) danışılır.
Orta Qərb Aleutçası (öz adı Aliguutax̂; İngilis dilində Atkan, Western Aleut)
- Naahmiĝus: Delarof (Amatignak, Tanaga) adalarında yaşayırlar.
- Niiĝuĝis: Andreanof (Kanaga, Adak, Atka, Amlia, Seguam) adalarında yaşayırlar.
Şərq Aleutçası (İngilis dilində Eastern Unangan, Eastern Aleut)
- Akuuĝun ya da Uniiĝun: Four Mountains (Amukta, Kagamil) adalarında yaşayırlar.
- Qawalangin: Fox (Umnak, Samalga, Unalaska'nın batısı) adalarında yaşayırlar.
- Qigiiĝun: Krenitzen (Unyalaskanın doğusu, Akutan, Akun, Tigalda) adalarında yaşayırlar.
- Qagaan Tayaĝungin: Sanak (Unimak, Sanak) adalarında yaşayırlar.
- Taxtamam Tunuu: Belkofskide danışılır.
- Qaĝiiĝun: Shumigan adalarında yaşayırlar.

ƏlifbasıRedaktə

Aleut kiril əlifbasıRedaktə

Eskiden Rus döneminde Kiril kökenli əlifbadan istifadə edilirdi:

* Yalnızca yabancı sözlərdə † Yalnızca Sasignan Aleutçasında
А	Б*	В*	Г	Г̑	Д	Е*	Ж*	З^†	И	І*	Й	К	Ҟ	Л	М	Н	Ҥ	О*	П*	Р*	С	Т	У	Ў	Ф*	Х	Х̑	Ц*	Ч	Ш*	Щ*	Ъ	Ы*	Ь	Э*	Ю	Я	Ѳ*	Ѵ*
а	б*	в*	г	г̑	д	е*	ж*	з^†	и	і*	й	к	ҟ	л	м	н	ҥ	о*	п*	р*	с	т	у	ў	ф*	х	х̑	ц*	ч	ш*	щ*	ъ	ы*	ь	э*	ю	я	ѳ*	ѵ*

Aleut latın əlifbasıRedaktə

Günümüzde modern Latın kökenli əlifbadan istifadə edilir:

A	B	CH	D	F	G	Ĝ	X	X̂	H	I	K	L	M	N	O	Q	R	S	T	U	V	W	Y	Z
a	b	ch	d	f	g	ĝ	x	x̂	h	i	k	l	m	n	o	q	r	s	t	u	v	w	y	z

Aleut Fontu kullanan veb saytlarındaki gerçək hərfli görünüş font yüklenmemiş kompüterlərdə belə görünür:

x̂ = {
ĝ = }
X̂ = |
Ĝ = ^

TəhsilRedaktə

1987-1988 dönəminde Alyaska məktəb bölgələrində Aleut şagirdlərin sayı :^[2]

məktəb bölgəsi	anadilində danışa bilənlərin sayı	danışamayanlar	cəmi şagird sayı
Aleutian Region	2	16	18
Anchorage	1	29	30
Bristol Bay	.	1	1
Kenai	.	1	1
Pribilof Islands	.	70	70
Tanana	.	18	18
TOPLAM	3	135	139

Aleut və Pribilof adalarındaki məktəblərdə Aleutça danışan şagirdlərin 10 Oktyabr 2000 etibarilə yüzdəsi:^[3]

Atka %100
Akutan %100
St. Paul %97
St. George %100
King Cove %91
Sand Point %86
False Pass %83
Nelson Lagoon %81
Adak %73
Nikolski %44
Unalaska %19
Cold Bay %17

QramerRedaktə

Sözlərdə üç say vardır: tək, iki, cəm

tək ^[4]	iki	cəm	mənası
Unangax̂	Unangax	Unangan	Aleut
qax̂	qax	qan	balıq
sax̂	sax	san	quş
isux̂	isux	isuĝin	qadın
tix̂lax̂	tix̂lax	tix̂lan	qartal
iqyax̂	iqyax	iqyan	kayak
ilgaaĝux̂	ilgaaĝux	ilgaaĝun	ilbiz

Sözlər yalın halda çoğu zaman adlıq hal şəkilçisi alırlar: daha çok -x̂ (tək) -x (iki) -n (Şərqi Aleut cəm) -s (Qərbi Aleut cəm)
Sözlər (və ya cümlələr) 4 bölümdən oluşur: kök (İng. stem), yapım şəkilçisi (İng. postbase), çəkim şəkilçisi (İng. ending), bağlaç (İng. enclitic)
Tamlama (isim və ya sifət) bulunmaz
Azərbaycan dilində iyelik tamlaması (genitive + possessive) ilə ifadə edilən (mis: adamın evi) yapılar, Eskimos-Aleut dillərində iyelik tamlaması olmadığı üçün ona yaxın başqa bir yapıyla qurulur: relative + absolutive:

Unangam Tunuu : Aleut(un) dili
tayaĝum adaa : adamın babası
tayaĝum ulaa : adamın evi
tayaĝus hlangis : adamın oğulları

feillər də say ilə uyumludur:

qax̂ akux̂ : balıqdır
qax akux : iki balıqdır
qan akun : balıqdırlar (ən az üç balıqdır)

İstinadlarRedaktə

↑ Unangam Language Pre-contact Tribes and Dialects Arxivləşdirilib 2016-03-03 at the Wayback Machine by Knut Bergland and Moses L. Dirks
↑ "Bilingual/Bicultural Education Programs". 2016-03-15 tarixində arxivləşdirilib. İstifadə tarixi: 2011-08-05.
↑ "Available data from the schools in the Aleutian and Pribilof Islands current as of October 10, 2000". April 15, 2011 tarixində arxivləşdirilib. İstifadə tarixi: August 5, 2011.
↑ "Barbara Švarný Carlson, Unangam Words Sweatshirt Project, May 1994". 2010-09-12 tarixində arxivləşdirilib. İstifadə tarixi: 2011-08-05.

Xarici keçidlərRedaktə

www.alaskool.org (Aleut Kabile və Dialektləri Haritası)
Alice Taff and all. (2001), Phonetic structures of Aleut Arxivləşdirilib 2016-03-06 at the Wayback Machine, Journal of Phonetics (2001) 29, 231-271

[1] Unangam Language Pre-contact Tribes and Dialects Arxivləşdirilib 2016-03-03 at the Wayback Machine by Knut Bergland and Moses L. Dirks

[2] "Bilingual/Bicultural Education Programs". 2016-03-15 tarixində arxivləşdirilib. İstifadə tarixi: 2011-08-05.

[3] "Available data from the schools in the Aleutian and Pribilof Islands current as of October 10, 2000". April 15, 2011 tarixində arxivləşdirilib. İstifadə tarixi: August 5, 2011.

[4] "Barbara Švarný Carlson, Unangam Words Sweatshirt Project, May 1994". 2010-09-12 tarixində arxivləşdirilib. İstifadə tarixi: 2011-08-05.

[1]

[2]

[3]

[4]