Aleut dili
Bu məqalənin mətnini Azərbaycan dilinə uyğunlaşdırmaq lazımdır. Məqalədə cümlə quruluşlarındakı yanlışlıqları və orfoqrafik səhvləri düzəltdikdən sonra {{Azərbaycanca deyil}} şablonunu silməyi unutmayın. |
Aleut dili və ya Unangan dili (öz dilində olan adı: Unangam Tunuu) – Amerika Birləşmiş Ştatlarında Alyaska ştatının Aleut adaları ilə Pribilof adalarında və Rusiya Federasiyasının Kamçatka diyarına bağlı Komandor adalarında Aleut xalqı (Unangan xalqı) tərəfindən danışılan və Eskimos-Aleut dil ailəsinin tək başına iki qolundan birini oluşturan dil.
Aleut dili | |
---|---|
Ölkələr | Amerika Birləşmiş Ştatları (Alyaska ştatı), Rusiya (Komandor adaları) |
Danışanların ümumi sayı |
|
Təsnifatı | |
Yazı | latın əlifbası |
Dil kodları | |
QOST 7.75–97 | але 033 |
ISO 639-1 | — |
ISO 639-2 | ale |
ISO 639-3 | ale |
Dilin strukturlarının dünya atlası | ale |
Atlas of the World’s Languages in Danger | 163, 145 |
Ethnologue | ale |
Linguasphere | 60-AA |
ELCat | 671 |
IETF | ale |
Glottolog | aleu1260 |
DialektləriRedaktə
Dialekt və etnosları:[1]
- Uzak Qərb Aleutçası
- Sasignan Aleutçası (öz adı Sasignan; Doğu lehçesinde Sasxinan; Batı lehçesinde Sasxinas; İngilis dilində Attuan): Attu, Agattu, Semichi adalarında danışılır.
- Rus Aleutçası (öz adı Kasakam Unangangis 'Rus Aleutları'; İngilis dilində Copper Island Aleut; Rus dilində медновский язык): Rus dili bazlı Sasignan kreolü olup Rusiya Federasyonuna bağlı Komandor adalarında (Остров Беринга и Медный Остров) danışılır.
- Orta Qərb Aleutçası (öz adı Aliguutax̂; İngilis dilində Atkan, Western Aleut)
- Naahmiĝus: Delarof (Amatignak, Tanaga) adalarında yaşayırlar.
- Niiĝuĝis: Andreanof (Kanaga, Adak, Atka, Amlia, Seguam) adalarında yaşayırlar.
- Şərq Aleutçası (İngilis dilində Eastern Unangan, Eastern Aleut)
- Akuuĝun ya da Uniiĝun: Four Mountains (Amukta, Kagamil) adalarında yaşayırlar.
- Qawalangin: Fox (Umnak, Samalga, Unalaska'nın batısı) adalarında yaşayırlar.
- Qigiiĝun: Krenitzen (Unyalaskanın doğusu, Akutan, Akun, Tigalda) adalarında yaşayırlar.
- Qagaan Tayaĝungin: Sanak (Unimak, Sanak) adalarında yaşayırlar.
- Taxtamam Tunuu: Belkofskide danışılır.
- Qaĝiiĝun: Shumigan adalarında yaşayırlar.
ƏlifbasıRedaktə
Aleut kiril əlifbasıRedaktə
Eskiden Rus döneminde Kiril kökenli əlifbadan istifadə edilirdi:
А | Б* | В* | Г | Г̑ | Д | Е* | Ж* | З† | И | І* | Й | К | Ҟ | Л | М | Н | Ҥ | О* | П* | Р* | С | Т | У | Ў | Ф* | Х | Х̑ | Ц* | Ч | Ш* | Щ* | Ъ | Ы* | Ь | Э* | Ю | Я | Ѳ* | Ѵ* |
а | б* | в* | г | г̑ | д | е* | ж* | з† | и | і* | й | к | ҟ | л | м | н | ҥ | о* | п* | р* | с | т | у | ў | ф* | х | х̑ | ц* | ч | ш* | щ* | ъ | ы* | ь | э* | ю | я | ѳ* | ѵ* |
* Yalnızca yabancı sözlərdə
† Yalnızca Sasignan Aleutçasında |
---|
Aleut latın əlifbasıRedaktə
Günümüzde modern Latın kökenli əlifbadan istifadə edilir:
A | B | CH | D | F | G | Ĝ | X | X̂ | H | I | K | L | M | N | O | Q | R | S | T | U | V | W | Y | Z |
a | b | ch | d | f | g | ĝ | x | x̂ | h | i | k | l | m | n | o | q | r | s | t | u | v | w | y | z |
Aleut Fontu kullanan veb saytlarındaki gerçək hərfli görünüş font yüklenmemiş kompüterlərdə belə görünür:
x̂ = {
ĝ = }
X̂ = |
Ĝ = ^
TəhsilRedaktə
1987-1988 dönəminde Alyaska məktəb bölgələrində Aleut şagirdlərin sayı :[2]
məktəb bölgəsi | anadilində danışa bilənlərin sayı | danışamayanlar | cəmi şagird sayı |
Aleutian Region | 2 | 16 | 18 |
Anchorage | 1 | 29 | 30 |
Bristol Bay | . | 1 | 1 |
Kenai | . | 1 | 1 |
Pribilof Islands | . | 70 | 70 |
Tanana | . | 18 | 18 |
TOPLAM | 3 | 135 | 139 |
Aleut və Pribilof adalarındaki məktəblərdə Aleutça danışan şagirdlərin 10 Oktyabr 2000 etibarilə yüzdəsi:[3]
- Atka %100
- Akutan %100
- St. Paul %97
- St. George %100
- King Cove %91
- Sand Point %86
- False Pass %83
- Nelson Lagoon %81
- Adak %73
- Nikolski %44
- Unalaska %19
- Cold Bay %17
QramerRedaktə
- Sözlərdə üç say vardır: tək, iki, cəm
tək [4] | iki | cəm | mənası |
Unangax̂ | Unangax | Unangan | Aleut |
qax̂ | qax | qan | balıq |
sax̂ | sax | san | quş |
isux̂ | isux | isuĝin | qadın |
tix̂lax̂ | tix̂lax | tix̂lan | qartal |
iqyax̂ | iqyax | iqyan | kayak |
ilgaaĝux̂ | ilgaaĝux | ilgaaĝun | ilbiz |
- Sözlər yalın halda çoğu zaman adlıq hal şəkilçisi alırlar: daha çok -x̂ (tək) -x (iki) -n (Şərqi Aleut cəm) -s (Qərbi Aleut cəm)
- Sözlər (və ya cümlələr) 4 bölümdən oluşur: kök (İng. stem), yapım şəkilçisi (İng. postbase), çəkim şəkilçisi (İng. ending), bağlaç (İng. enclitic)
- Tamlama (isim və ya sifət) bulunmaz
- Azərbaycan dilində iyelik tamlaması (genitive + possessive) ilə ifadə edilən (mis: adamın evi) yapılar, Eskimos-Aleut dillərində iyelik tamlaması olmadığı üçün ona yaxın başqa bir yapıyla qurulur: relative + absolutive:
Unangam Tunuu : Aleut(un) dili
tayaĝum adaa : adamın babası
tayaĝum ulaa : adamın evi
tayaĝus hlangis : adamın oğulları
feillər də say ilə uyumludur:
qax̂ akux̂ : balıqdır
qax akux : iki balıqdır
qan akun : balıqdırlar (ən az üç balıqdır)
İstinadlarRedaktə
- ↑ Unangam Language Pre-contact Tribes and Dialects Arxivləşdirilib 2016-03-03 at the Wayback Machine by Knut Bergland and Moses L. Dirks
- ↑ "Bilingual/Bicultural Education Programs". 2016-03-15 tarixində arxivləşdirilib. İstifadə tarixi: 2011-08-05.
- ↑ "Available data from the schools in the Aleutian and Pribilof Islands current as of October 10, 2000". April 15, 2011 tarixində arxivləşdirilib. İstifadə tarixi: August 5, 2011.
- ↑ "Barbara Švarný Carlson, Unangam Words Sweatshirt Project, May 1994". 2010-09-12 tarixində arxivləşdirilib. İstifadə tarixi: 2011-08-05.
Xarici keçidlərRedaktə
- www.alaskool.org (Aleut Kabile və Dialektləri Haritası)
- Alice Taff and all. (2001), Phonetic structures of Aleut Arxivləşdirilib 2016-03-06 at the Wayback Machine, Journal of Phonetics (2001) 29, 231-271