Alisa xəyal güzgüsündə (kitab)

Alisa xəyal güzgüsündə (ing. Through the Looking-Glass, and What Alice Found There; "Xəyal güzgüsündə, və Alisa orada nə tapdı") — uşaq kitabı ingilis riyaziyyatçısı və yazıçısı Luis Kerrollun 1871-ci ildə yazdığı "Alisa möcüzələr ölkəsində" kitabının davamı. Bu halda olsun ki, Alisanın eyni adda bir yox iki prototipi var: yazıçının tanışı Alisa Liddell (rus.) və onun uzaq qohumu Alisa Reyks (Alice Raikes).

Alisa xəyal güzgüsündə
ing. Through the Looking-Glass, and What Alice Found There
Janr	fantaziya
Müəllif	Luis Kerroll
Orijinal dili	ingilis dili
Nəşr ili	1871
Nəşriyyat	Macmillan Publishers
Əvvəlki	Alisa möcüzələr ölkəsində
Vikianbarda əlaqəli mediafayllar

Sujet

Balaca qız Alisa güzgünün içərisindən keçir və güzgünün arxasında şahmat taxtasından ibarət olan dünyaya düşür. Kitabda öncədən şahmat diaqramı (rus.), şahmat notasiyasının (rus.) elementlərindən istifadə edilən süjet və ağ və qara fiqurlar kimi təqdim olunan personajların siyahısı verilir. Güzgü arxasındakı otaqdan Alisa danışan çiçəklərin (rus.) güzgü arxası bağına düşür. Burada O, Qara Şahzadə ilə qarşılaşır və Ağ Piyadaya çevrilir. Daha sonra o qatarla 3-cü xananı keçir və bütün adların yox olduğu meşəyə çatır. Orada Trulala və Tralala əkizlərindən öyrənir ki, bütün baş verənlər Qara Padşahın yuxusudur. O Bəstəboy-gombul (rus.) dönmüş halda dükkanda yumurta alarkən Ağ Şahzadə ilə tanış olur. Bundan sonra o yeni meşəyə gəlir və şirlə təkbuynuzun döyüşünə şahid olur. Qara Cəngavərə əsir düşmək üzrəykən Ağ Cəngavər tərəfindən xilas olunur. Sonra O, 8-ci xanaya daxil olur və şahzadəyə çevrilir. Sonda isə onun səyahətinin bir yuxu olduğu aydın olur.

Personajlar

Alisa Xəyal güzgüsündə

• Alisa (rus.) — yeddi yaşlı qızcığaz
• Qara Şahzadə — (Red Queen)
• Qara Padşah — (Red King)
• Qara Cəngavər — (Red Knight)
• Əkizlər Trulala (Tweedledum) və Tralala (Tweedledee)
• Morj və dülgər
• Bəstəboy — gombul (Шалтай-Болтай (rus.); Humpty Dumpty (ing.))
• Ağ Şahzadə
• Qoyun
• Ağ Padşah
• Dov Şan (ing. Haigha), Padşahın gedən çaparı (Alisa möcüzələr ölkəsindəki Mart Dovşanı(rus.))
• Papaq Çı, Padşahın qayıdan çaparı (Alisa möcüzələr ölkəsindəki Papaqçı (rus.))
• Şir və təkbuynuz (rus.)
• Ağ Cəngavər
• Qoyun qabırğası
• Pudinq

Unudulmaz ifadələr

• Sən sadəcə əks üzünə yaşamağa öyrəşməmisən (ing. That's the effect of living backwards).
• Əgər nə söyləyəcəyini bilmirsənsə fransızca danış!
• Nə deyəcəyini düşünərkən reverans et. Bu vaxta qənaət edir.

Əjdaha (Jabberwocky)

Əjdaha ilə döyüş səhnəsi, Rəssam Con Tenniel

Əsasən süni sözlərdən ibarət olan şeir rus dilində Dina Arlovskayanın (rus.) tərcüməsində, "Alisa xəyal güzgüsündə" cizgi filmi sayəsində "Barmaglot" (rus.) adıyla daha yaxşı tanınır; Bu versiyadan əlavə, eyni dərəcədə maraqlı başqa tərcümələr də var.

"Barmaglot", bəlkə də dilin bütün qanunlarına riayət etməklə mövcud olmayan sözlərin dilə daxil edilməsi üçün edilən ən məşhur cəhddir. İlk bənd, demək olar ki, tamamilə mövcud olmayan sözlərdən ibarətdir.

Варкалось. Хливкие шорьки
Пырялись по наве,
И хрюкотали зелюки,
Как мюмзики в мове.

О, бойся Бармаглота, сын!
Он так свирлеп и дик!
А в глу́ше ры́мит исполин —
Злопастный Брандашмыг!

Но взял он меч, и взял он щит,
Высоких полон дум.
В глущобу путь его лежит
Под дерево Тумтум.

Он стал под дерево и ждёт.
И вдруг граахнул гром —
Летит ужасный Бармаглот
И пылкает огнём!

Раз-два, раз-два! Горит трава,
Взы-взы — стрижает меч,
Ува! Ува! И голова
Барабардает с плеч!

О светозарный мальчик мой!
Ты победил в бою!
О храброславленный герой,
Хвалу тебе пою!

Варкалось. Хливкие шорьки
Пырялись по наве.
И хрюкотали зелюки,
Как мюмзики в мове.

— Перевод Дины Орловской

Orijinal mətn  (ing.)  

Twas brillig, and the slithy toves
Did gyre and gimble in the wabe;
All mimsy were the borogoves,
And the mome raths outgrabe.

Beware the Jabberwock, my son!
The jaws that bite, the claws that catch!
Beware the Jubjub bird, and shun
The frumious Bandersnatch!

He took his vorpal sword in hand:
Long time the manxome foe he sought —
So rested he by the Tumtum tree
And stood awhile in thought.

And, as in uffish thought he stood,
The Jabberwock, with eyes of flame,
Came wiffling through the tulgey wood,
And burbled as it came!

One, two! One, two! And through, and through
The vorpal blade went snicker-snack!
He left it dead, and with its head
He went galumphing back.

And hast thou slain the Jabberwock?
Come to my arms, my beamish boy!
A frabjous day! Callooh! Callay!
He chortled in his joy.

Twas brillig, and the slithy toves
Did gyre and gimble in the wabe:
All mimsy were the borogoves,
And the mome raths outgrabe.

— Lewis Carroll. Through the looking glass

İllüstrasiyalar

Tenniel kliklərin kəsildiyi taxta çap lövhələrə illüstrasiyalar çəkdi. Lövhələrin kəsimi ilə o dövrdə Londonun ən yaxşı oymaçılarından birini — Edvard Delzel məşğul idi. O rəssama, lövhələri möhürlə korlamamağı, onlardan galvanoplastik tökmələr düzəltməyi tövsiyə etdi. Tenniel onun məsləhətinə əməl etdi, ancaq lövhələri yalnız son izlərin keyfiyyətində güclü pisləşmə səbəbindən xilas etmək mümkün oldu. Nə Tenniel, nə də Kerroll ortaya çıxan təsvirləri bəyənmədilər. Məhz bu səbəbdən kitabın ilk nəşri məhv oldu. Yalnız ikinci nəşr satışa çıxarıldı. Bu nəşrin illüstrasiyaları yeni nüsxələrdən istifadə etməklə hazırlanmışdı. Heç bir oymanın çap olunmadığı əvvəlki lövhələr isə Macmillan Nəşriyyat Evinin arxivlərinə göndərildi. Onlar 1985-ci ildə təsadüfən tapılıb ortaya çıxarıldı.

Ədəbiyyatda reminisensiyaları

Rocer Jelyaznının "Kəhrəba krallığının salnamələri" (rus.) kitabında narkotikadan sərxoş olan baş qəhrəmanlar Luis Kerrollun bir çox personajını "həyata qaytarmışdılar". Hətda əjdaha ilə döyüş səhnəsi də var. O. Henrinin "Krallar və Kələm" (rus.) romanı adını "Morj və Dülgər" (rus.) haqqında şeirdən götürmüş və romanın müqəddiməsi isə "Dülgərin nağılı" adlanır. Con Rinqonun (rus.) "Kosmik köpüyün səyahəti"(ing.) adlı elmi-fantastik tetralogiyası "Alisa xəyal güzgüsündə" kitabının süjetinə və xüsusən də Əjdahayla döyüş şeirinə istinadlarla doludur. Məsələn, dörd romanın hər birinin adı şeirdən bir sətirdir.

Həmçinin Kerrollun ilk kitabı ilə əlaqəli olan çoxlu sayda istinadlar var.(rus.)

Musiqidə reminisensiyaları

• The Beatles qrupunun "I Am the Walrus" (azərb. «Mən morjam»‎) mahnısı və "Morj və Dülgər" şeiri ilə əlaqəlidir.
• Jefferson Airplane qrupunun "White Rabbit" (azərb. «Ağ dovşan»‎) mahnısı kitabın süjeti ilə səsləşir.

Həmçinin Kerrollun ilk kitabı ilə əlaqəli olan çoxlu sayda istinadlar var.(rus.)

Kinodakı reminisensiyaları

"Pislik yuvası" qorxulu filmlər seriyasının ilk seriyasında Lyuis Kerrollun "Alisa"sına çox sayda bənzətmə var: baş qəhrəmanın adı Elis, daha dəqiq isə — Alisa; Boynunu vurmağı tələb edən Qırmızı Kraliça; virusun Ağ Dovşan üzərində sınanması; güzgüdən keçərək gizli laboratoriyaya girmək; Kraliçanın kompüterində şahmat lövhəsini göstərən məntiq inteqral sxem; Əslində kitabın özü filmin səhnələrindən birində nəzərə çarpır.

Azərbaycan dilinə tərcümələr

Alisa Güzgüarxasında [Mətn] /L. Keroll ; tərc. İ. Əhmədova ; rəssam C. Tenniel. Dünya uşaq ədəbiyyatı. Bakı.: Qanun. 2018. səh. 159.

Həmçinin bax

• Luis Kerroll
• Alisa möcüzələr ölkəsində
• Alisa xəyal güzgüsündə (film, 2016)

Ədəbiyyat

Демурова Н. М. Льюис Кэрролл: Очерк жизни и творчества. (Литературоведение и языкознание) (50 000 nüs.). М.: Наука. Отв. ред.— Б. И. Пуришев. 1979. səh. 200.

Xarici keçidlər

• Льюис Кэрролл. Алиса в Зазеркалье
• Г. К. Честертон. "По обе стороны зеркала" Arxivləşdirilib 2020-02-24 at the Wayback Machine
• Н.Карпушина, "Перечитывая "Алису"", Наука и жизнь, № 7, 2010.
• Luis Kerroll G. Eyvazlı, Ədəbiyyat qəzeti, 6 fevral 2016, s.14–15
• Qanun nəşriyyatı, Alisa Güzgüarxasında- Lüis Keroll
• AMK, Alisa Güzgüarxasında