Ayı soğanı

Ayı soğanı, xalyar (lat. Allium ursinum) — bitkilər aləminin qulançarçiçəklilər dəstəsinin nərgizçiçəyikimilər fəsiləsinin soğan cinsinə aid bitki növü. IUCN Qırmızı Siyahısına görə növün kateqoriyası və statusu "Nəsli kəsilməyə həssas olanlar" kateqoriyasına aiddir (VU A2c + 3c). Azərbaycanın nadir növüdür.

Ayı soğanı
Elmi təsnifat
Domen: Eukariotlar Klad: Diaphoretickes Ranqsız: Arxeplastidlər Aləm: Bitkilər Klad: Streptofitlər Klad: Ali bitkilər Klad: Çoxsporlu bitkilər Klad: Borulu bitkilər Klad: Toxumlu bitkilər Klad: Çiçəkli bitkilər Klad: Birləpəlilər Dəstə: Qulançarçiçəklilər Fəsilə: Nərgizçiçəyikimilər Yarımfəsilə: Allioideae Triba: Allieae Cins: Soğan Növ: Ayı soğanı
Beynəlxalq elmi adı
Allium ursinum L., 1753
Şəkil axtarışı ITIS   810202 NCBI   4684 EOL   1085089

Qısa morfoloji təsviri

Çoxillik ot bitkisidir. Soğanağı uzunsov, ensiz, 1 sm enində, gövdə üçtilli və ya dairəvi, 15–20 sm hündürlükdə, əsası adətən 2 kökyanı yarpaqlıdır, qına bərkidilmişdir. Yarpaq səthi uzunsov və ya ellipsivari-neştərşəkilli, iti 2(3)-4(6) sm enindədir. Çətir çox və ya azçiçəkli, hamardır. Çiçəkyanlığı 8–10 mm uzunluğunda, ulduzşəkilli, təmiz ağdır. Erkəkcik sapı uzun, bütöv, bizvaridir. Sütuncuq çiçəkyanlığından qısadır. Qutucuq güclü qabarıq qanadlıdır, 2 dəfə çiçəkyanlığından qısadır. Meyvələri (qutucuq) güclü qabarıq qanadlı, 2 dəfə çiçəkyanlığından qısadır. Toxumları demək olar ki, ovaldır.

Bioloji, ekoloji və fitosenoloji xüsusiyyətləri

Çiçəkləmə və meyvə əmələgəlmə dövrü may-iyun aylarına təsadüf edir. Soğanaqla və toxumla çoxalır. Kseromezofitdir. Orta dağ qurşağına kimi kölgəli meşələrdə rast gəlinir. Dekorativ bitkidir.

Yayılması

Böyük Qafqazın qərbi və Quba sahəsinin rayonlarında orta dağ qurşağından yuxarı dağ qurşağına kimi yayılmışdır. Kölgəli meşələrdə rast gəlinir.

Sayı və tendensiyası

Populyasiyanın təbii bərpası azalır, ətraf mühitin mənfi təsirlərinə həssaslıq müşahidə olunur.

Məhdudlaşdırıcı amillər

Dekorativ bitki kimi əhali tərəfindən soğanaqlarının, çiçəklərinin yığılması, otarılma və tapdalanma müşahidə olunur.

Mühafizə tədbirləri

Mühafizəsi üçün xüsusi tədbirlər görülmür. Yeni yayılma yerlərinin axtarılması vacibdir.

Müalicəvi təsiri

Bu otun bir çox xroniki xəstəliyə qarşı güclü müalicəvi təsiri var.

Zehni tənzimləyir, konsentrasiyanı artırır, yaddaşı gücləndirir və həzm prosesini yaxşılaşdırır.

"Ayı soğanı"nın faydalı tərəflərindən biri də təzyiqi aşağı salmasıdır. Qan damarlarını açan, antibakterial və göbələk xəstəliklərinə qarşı effektiv təsir göstərən xalyar, böyrəkləri və su yollarını da tənzimləyir.

Ayılar qış yuxusundan oyanan kimi mədə-bağırsaq və qanlarını təmizləmək üçün bu bitkini axtarırlar.

Azərbaycanda isə bu bitkiyə əsasən Qax, Zaqatala və Balakən rayonlarının dağlıq ərazilərində, rütubətli meşələrində rast gəlmək olur.