Amin Babayev

Amin Babayev (azərb. Amin Hacıbaba oğlu Babayev‎, 5 may 1950, Sarıbaş kəndi, Qax rayonu) — azərbaycanlı alim, Torpaq münbitliyinin modelləşdirilməsi və proqnozlaşdırılması istiqamətində elmi tədqiqatlar aparan və Ekoloji Kənd təsərrüfatı hərəkatı anlayışını ilk dəfə Azərbaycana gətirmiş alim, Azərbaycan Milli Elmlər Akademiyasının Ekoloji Təmiz Kənd Təsərrüfatı üzrə Regional Təcrübə və Resurs Mərkəzinin direktorudur.

Amin Babayev
Amin Hacıbaba oğlu babayev
Doğum tarixi	5 may 1950(1950-05-05) (74 yaş)
Doğum yeri	Sarıbaş kəndi, Qax Rayonu, Azərbaycan Respublikası
Elm sahələri	Torpaqşunaslıq və Ekoloji Kənd Təsərrüfatı
Elmi dərəcəsi	Kənd təsərrüfatı elmləri doktoru
Elmi adı	Professor
İş yerləri	AMEA-nın Ekoloji Təmiz Kənd Təsərrüfatı üzrə Regional Təcrübə və Resurs Mərkəzinin direktoru
Elmi rəhbəri	Y.M.Sergeyev
Tanınır	Torpaq münbitliyinin modelləşdirilməsi və proqnozlaşdırılması, Ekoloji Kənd təsərrüfatı
Mükafatları	Azərbaycan Respublikası Prezidentinin 18 may 2010-cu il tarixli sərəncamı ilə A.Babayevə “Əməkdar müəllim” fəxri adı verilmişdir. O, elm və təhsil sahəsində xidmətlərinə görə müxtəlif illərdə BMT-nin Beynəlxalq Ekologiya və Həyat Fəaliyyətinin Təhlükəsizliyi Elmlər Akademiyasının “M.V.Lomonosov adına” və “Vernadski” ordenləri, eləcə də “Alim ulduzu” medalları ilə təltif olunaraq, ona Əməkdar Elm Xadimi fəxri adı verilmişdir. 2017-ci ildə İFOAM-ın rəhbərliyi ilə Almaniyada keçirilən Vahid Dünya Mükafatı (OWA) müsabiqəsinin laureatıdır və MDB ölkələri çərçivəsində bu mükafata layiq görülən ilk alimdir. 2020-ci ilin sentyabr ayında AMEA-nın Biologiya bölməsinin Fəxri Fərmanı ilə təltif olunmuşdur.

Həyatı

Amin Babayev 1950-ci il mayın 5-də Qax rayonunun Sarıbaş kəndində anadan olmuşdur. 1972-ci ildə Azərbaycan Kənd Təsərrüfatı İnstitutunun (indiki ADAU-nun) Aqronomluq fakültəsinin aqrokimya və torpaqşünaslıq şöbəsini bitirmiş, həmin il M. V. Lomonosov adına Moskva Dövlət Universitetində məqsədli aspiranturaya daxil olmuşdur.

A. Babayev 1976-cı ildə elmlər namizədi, 1995-ci ildə isə elmlər doktoru alimlik dərəcəsini almışdır. 1997-ci ildə professor elmi adını almışdır. Əmək fəaliyyətinə 1976-cı ildə Azərbaycan Kənd Təsərrüfatı İnstitutunda başlamışdır. 1976–1982 illərdə Azərbaycan Kənd Təsərrüfatı Akademiyası, Torpaqşünaslıq kafedrasının assistenti, dosenti vəzifələrində çalışmış, 1982–1985 illərdə Qərbi Afrika, Mali Respublikasının Katibuqu Kənd Təsərrüfatı İnstitutunun professoru, 1985–2013 illərdə Azərbaycan Kənd Təsərrüfatı Akademiyasının (indiki ADAU-nun) Torpaqşünaslıq kafedrasının dosenti, professoru, kafedra müdiri olmuşdur, 1996 Gəncə Aqrobiznes Assosiasiyasının (GABA) prezidenti seçilmişdir. 1998–2000 illərdə Dövlət Elm və Texnika Komitəsinin nəzdində Gəncə Elm və Texnika Mərkəzinin direktoru işləmiş, 1997–2011 illərdə Azərbaycan Respublikası Prezidenti Yanında Ali Attestasiya Komissiyasının eksperti olmuşdur.

2002-ci ildən Beynəlxalq Ekoloji Kənd Təsərrüfatı Hərəkatı Federasiyasının (İFOAM-ın), 2004-cü ildən Avropa Bitkiçilik üzrə Tədqiqatlar Assosiasiyasının (EUCARPİA-nın), 2004-cü ildən Amerika Torpaqşünaslar Cəmiyyətinin (ССА-nın) və Amerika Aqronomlar Cəmiyyətinin (ASA-nın) üzvüdür.

2006-cı ildən — "Ekoloji kənd təsərrüfatı" jurnalının baş redaktorudur.

2007–2014-cü illərdə Azərbaycan Dövlət Aqrar Universitetinin Torpaqşünaslıq, aqrokimya və ekoloji kənd təsərrüfati kafedrasının müdiri vəzifəsində çalışmışdır. 2007-ci ildən Beynəlxalq "Известия Аграраной Науки" jurnalının redaktor müavini, 2009-cu ildən MDB üzrə "Агрохимэкосодружество"-nun vitse-prezidenti, 2009-cu ildən "Проблемы агрохимии и экологии" beynəlxalq jurnalın redaksiya heyətinin, 2010-cu ildən UNESKO üzrə "İnsan və Biosfera" Azərbaycan Milli Komitəsinin əsərləri məcmuəsinin redaksiya heyətinin, 2012-ci ildən Avrasiya Torpaqşünaslar Cəmiyyətinin üzvüdür. BMT-nin Beynəlxalq Ekologiya və Həyat Təhlükəsizliyi Elmləri Akademiyasının həqiqi üzvüdür.

2014–2015 ci illərdə Azərbaycan Milli Elmlər Akademiyasının Eroziya və Suvarma İnstitutunda Torpaqların eroziyası laboratoriyasının müdiri vəzifəsində işləmişdir.

2015-ci ildən AMEA-nın Ekoloji Təmiz Kənd Təsərrüfatı üzrə Regional Təcrübə və Resurs Mərkəzinin direktorudur.

Azərbaycan Respublikası Prezidentinin 18 may 2010-cu il tarixli sərəncamı ilə "Əməkdar müəllim" fəxri adı verilmişdir.

Orta təhsili

Amin Babayev 1957-ci ildə Sarıbaş kənd orta məktəbinin 1-ci sinfinə daxil olur. Bu məktəb qonşu İlisu kənd orta məktəbi ilə yanaşı nəinki Azərbaycan, hətta onun hüdudlarından çox uzaqlarda çalışan və fəaliyyət göstərən bir çox ziyalıların təhsil məbədi kimi tanınmışdır. Vaxtı ilə Qax rayonunun "milyoner kolxozu" hesab edilən Lenin ordenli “26 komissar” adına kolxozun 50-ci illərdə tikdiyi iki mərtəbəli müasir məktəb binası, üç kitabxana (məktəbin, kənd sovetinin və kolxozun), böyük mədəniyyət evi kənd sakinlərinin fəxr və güvənc yeri olmaqla sarıbaşlı gənclərin formalaşmasında və həyata vəsiqə almasında xüsusi rol oynamışdır. Çox nadir hallarda ucqar Sarıbaş kənd orta məktəbinin məzunları ali məktəbə daxil ola bilməzdi. Tək-tək olurdu belə hal…

Ali təhsili

1967-ci ildə orta məktəb təhsilini müvəffəqiyyətlə başa vuran A. Babayev Azərbaycan Kənd Təsərrüfatı İnstitutunun aqrokimya və torpaqşünaslıq şöbəsinə daxil olur. Onu bu şöbəyə kimya elminə böyük həvəsi, bu istiqamətdə hazırlıq səviyyəsi və son anda Qaxdan Bakıya getmək imkanlarının məhdudluğu gətirib çıxarmışdı. O vaxtlar ali məktəb tələbələrini sentyabr ayının 1-dən pambıq yığımına cəlb edərdilər. İnstitutda ilk başlanğıc olan bu tədbirdə fəal iştirakına, işgüzarlığına, müəllim və tələbə yoldaşları ilə davranışına görə onu fakültə komsomol bürosunun üzvü, II kursda fakültə komsomol təşkilatının katibi və institut komsomol komitəsinin büro üzvü seçirlər. A. Babayev III kursun əvvəlində Lenin təqaüdünə layiq görülür.

1972-ci ildə institutda təhsilini fərqlənmə diplomu ilə bitirdikdən sonra Elmi Şuranın qərarı ilə A. Babayev M.V.Lomonosov adına Moskva Dövlət Universitetinə məqsədli aspiranturaya göndərilir.

Bu, çox məsuliyyətli göndəriş və ağır seçim idi. A. Babayev orta məktəbdə və institutda Azərbaycan dilində təhsil almışdı. Digər tərəfdən MDU və AzKTİ-nin tədris planları arasında olan fərqlər qarşıya qoyulan vəzifələrin yerinə yetirilməsi üçün böyük çətinlik yaradırdı. Qəbul imtahanlarını müvəffəqiyyətlə verdikdən sonra (MDU-ya məqsədli aspiranturaya başqa ixtisaslar üzrə göndərilmiş digər 2 nəfər həmin səbəbdən daxil ola bilmədilər) A. Babayevin qarşısında onun elmi rəhbəri təyin edilmiş akademik Y. M. Sergeyev tərəfindən belə bir şərt qoyuldu ki, aspiranturanın 1-ci ilində iki namizədlik minimumu ilə yanaşı təhsil fərqlərinin ləğv olunması üçün digər fənlər də mənimsənilməli və fərq imtahanları verilməlidir. Bu belə də oldu, aspiranturanın birinci ilində 2 namizədlik minimumu və 10 fərq imtahanı verildi.

Akademik Y. M. Sergeyev zəmanəsinin çox görkəmli alimi idi. O, Lenin, Dövlət və Lomonosov mükafatlarına layiq görülmüşdü. Onun rəhbərlik etdiyi kafedranın əsası məşhur torpaqşünas M. Filatov tərəfindən qoyulmuşdu və A. Babayevin aspiranturada təhsil aldığı illlərdə həmin kafedrada 120 əməkdaş çalışırdı. Belə bir elmi məktəbin müdavimi olmaq A. Babayevə də nəsib oldu və MDU-da keçən aspirant illəri onun bir alim və ziyalı kimi formalaşmasında çox böyük rol oynamışdır.

A. Babayev 1976-cı ildə akademik Y. M. Sergeyevin rəhbərliyi altında namizədlik dissertasiyasını müdafiə edərək geologiya–mineralogiya elmləri namizədi alimlik dərəcəsi alaraq təyinatla AzKTİ-nin Torpaqşünaslıq və geologiya kafedrasına öz ixtisası üzrə işləməyə göndərilir.

Elmi Fəaliyyəti — Əsas elmi nəticələri

Professor Amin Babayev torpaq mineralogiyası, torpaq münbitliyinin modelləşdirilməsi, aqrar islahatlar, ekoloji kənd təsərrüfatı sahəsində 348 elmi əsərin, o cümlədən – 5 elmi monoqrafiyanın, 208 elmi məqalənin, 22 kitab və kitabçaların, 54 elmi-publisistik məqalələrın, 96 tədris-metodiki işlərin müəllifidir, 16 elmi əsərin elmi redaktorudur.

1972–1976-cı illərdə apardığı elmi tədqiqatların nəticələri Avropanın ən böyük torpaq bəndi olan Sərsəng su elektrik stansiyasının tikintisində tətbiq olunmuşdur.

1976–1985-ci illərdə, əsasən, Azərbaycanın müxtəlif torpaq-iqlim bölgələrində torpaqəmələgətirən süxurların və torpaqların struktur xüsusiyyətlərinin və kimyəvi-mineraloji tərkiblərinin öyrənilməsi istiqamətində əldə olunan elmi nəticələr əsasında torpaqların gübrələmə sisteminin təkmilləşdirilməsi üçün təklif və tövsiyələr irəli sürülmüşdür.

1985–1995-ci illlərdə aparılan elmi tədqiqatlar ikinci dövrdə görülən işlərin məntiqi davamı olmaqla Azərbaycan torpaqşünaslıq elmində yeni bir məsələyə — torpaq münbitliyinin modelləşdirilməsinə və proqnozlaşdırılmasına həsr olunub. Tədqiqatların nəticəsi olaraq Azərbaycan torpaqlarının münbitliyinin riyazi, konseptual və regional modelləri işlənib hazırlanmışdır.

A. Babayevin elmi yaradıcılığının üçüncü istiqaməti 1995-ci ildən sonrakı dövrə aiddir. İslahatların gedişinə fəal münasibət və bu prosesin elmi-metodiki baxımdan qiymətləndirmək səyləri "Torpaq islahatlarına elmi baxışlar və problemlərimiz", "Torpaq islahatlarının elmi-metodiki prinsipləri və Zaqatala təcrübəsi", "Gəncəbasar regionunda torpaq islahatlarının elmi-metodiki prinsipləri" və "Azərbaycanda İnformasiya-Məsləhət Xidmətinin təşkilinin konseptual əsasları" kimi elmi-monoqrafik əsərlərdə təqdim olunmuşdur.

A. Babayev tərəfindən son 30 ildə Azərbaycanda ilk dəfə olaraq 2 elmi-praktiki istiqamətin Ekoloji Təmiz Kənd Təsərrüfatı və Aqrar Məsləhət və İnformasiya Xidmətinin elmi və təcrübü əsasları işlənib hazırlandıqdan sonra ölkə miqyasında geniş tətbiq olunur.

Yüksəkixtisaslı kadrların hazırlanmasında da alimin böyük xidmətləri vardır. O, 3 elmlər doktorlarının, 8 fəlsəfə doktoru və aspirantın, 3 dissertant və 9 magistrantın elmi rəhbəridir

Kənd təsərrüfatı üzrə fəlsəfə doktoru Vüqar Babayevin atasıdır.

A. H. Babayevin seçilmiş əsərləri

1. Şəki-Zaqatala bölgəsində torpaq əmələ gəlməsinin və proseslərin proqnozlaşdırılması

Şəki-Zaqatala bölgəsində torpaq əmələ gəlməsinin və proseslərin proqnozlaşdırılması A. H. Babayev, Moskva, 1994

Torpaqəmələgətirən süxurların və torpaqların mineraloji və kimyəvi tərkiblərinin müqayisəli təhlili göstərir ki, tədqiq olunan ərazidə ayrı-ayrı torpaqların genetik qatlarının tərkibi bircinslidir. Bu aşınma diagenetik proseslər və torpaq əmələgəlməsi dövründə ana süxur qatının dəyişikliyə az məruz qalması ilə əlaqədardır. Eyni zamanda dağətəyi zonadan Alazan və Əyriçay sahillərinə tərəf getdikcə torpaqların tərkib xüsusiyyətlərinin dəyişməsi müşahidə olunur. 1-ci cədvəldə verilmiş məlumatlardan məlum olur ki, açıq-çəmən torpaqlarının lil fraksiyasında tərkib elementlərinin horizontlar üzrə yayılmasında olan fərq zəif ifadə olunur. Ancaq torpaqəmələgətirən süxurların tərkibi ilə müqayisədə bu torpaqların profilində horizontlar üzrə Mg və K-un miqdarının nəzərə çarpacaq dərəcədə, SiO2-in, Fe2O3-in miqdarının isə müəyyən qədər dəyişməsi müşahidə olunur.

Analizin nəticələrindən göründüyü kimi bütün torpaqların lil fraksiyasında K2O, MgO və Fe2O3-in miqdarı ümumiyyətlə yüksəkdir ki, bunu da yüksək dispers funksiyasının və onun aşınma məhsullarının torpaq əmələgəlməsinə nisbətən az məruz qalmasına dəlalət edir. Dağ-şabalıdı torpaqlarında SiO2-in (51, 95–53, 71%) və bir yarım oksidlərin (Al2O3, Fe2O3) miqdarı arasında olan fərq nəzərə çarpan dərəcədədir. Profildə gilləşmənin intensiv getməsi bu torpaqların lil fraksiyasının torpaq əmələgəlməsinə daha çox məruz qalması ilə əlaqədardır. Allüvial-çəmən torpaqlarının lil fraksiyasında SiO2-in miqdarı 55, 29–56, 07%, Al2O-in miqdarı 25,02–28,62%, Fe2O3-in miqdarı 8,88–8,90% arasında dəyişməsinə diqqət yetirsək görərik ki, ana süxur kimi təşəkkül tapmış allüvial çöküntülərdə SiO2 – 50,9–63,5%, Al2O3 – 20,83–21,25%, Fe2O3 – 9,37–14,82% təşkil edir. Bu nəticələr bir daha o fakta istinad edir ki, ərazi torpaqlarında aşınmanın və torpaq əmələgəlməsi proseslərinin intensivliyi eyni zamanda ana süxurun litoloji tərkibi və onun tərkib elementlərinin bu proseslərə qarşı davamlılıq dərəcəsindən çox asılıdır. SiO2-in miqdarının Al2O3-in və Fe2O3-in miqdarına olan nisbəti ərazidə aşınmanın sialit tipli olmasını sübut edir (cədvəl 2). Alınan nəticələrdən göründüyü kimi bütün torpaqlarda profillər üzrə SiO2 : Al2O3 nisbəti 5,3–10,3 arasında dəyişdiyi halda lil fraksiyasında həmin nisbətin dəyişmə amplitudası 3,3–4,3 arasındadır. SiO2 : Al2O3 nisbətinin nəzərə çarpacaq yüksək qiymətləri çəmən, çəmən-meşə və allüvial-çəmən, dağ-şabalıdı torpaqlarına məxsusdur.

Qonur dağ-meşə və dağ-şabalıdı torpaqlarının yayıldığı ərazidə hidrotermal şəraitin və intensiv aşınmanın nəticəsidir ki, SiO2–in Al2O3 və Fe2O3-ə nisbətlərində əhəmiyyətli dərəcədə də dəyişmə nəzərə çarpır. Allüvial-çəmən və çəmən torpaqlarında ana süxur qatında SiO2 : Al2O3 nisbətinin qiymətinin 9,6–10,3 arasında olması onu göstərir ki, aşınma və torpaqəmələgəlməsi prosesi bu qatlara zəif sirayət etmişdir. Torpaqların lil fraksiyasında mövcud olan gil minerallarının keyfiyyət və kəmiyyət xüsusiyyətləri haqda daha dəqiq məlumat əldə etmək üçün lil fraksiyasını rentgenoqrafik, termoqrafik və elektron-mikroskopik üsulların köməyi ilə kompleks şəkildə öyrənmişik. Tədqiq olunan torpaqların rentgendifraktoqram-maları və elektron mikroskopu altında şəkilləri mövcuddur. Lil fraksiyasında olan gil minerallarının miqdarı N. İ. Qorbunovun təklif etdiyi metodikaya əsasən müəyyən edilmişdir. Əldə olunan nəticələr 3-cü cədvəldə göstərilir. Cədvəldə K – kaoliniti, H – hidroslyudanı, X – xloritləri, QT – isə qarışıq təbəqəli mineralları göstərir. Torpaqlarda profil üzrə gil minerallarının ümumi miqdarına görə hər birinin miqdarı ayrılıqda müəyyən edildikdən sonra lil fraksiyasının faizlə miqdarına əsasən torpaqda olan gil minerallarının miqdarı da müəyyən edilmişdir. Analizlərin nəticələrindən göründüyü kimi bütün torpaqlarda üst qatdan aşağı tərəfə getdikcə profil boyu kaolinitin miqdarının artması müşahidə olunur (7–15%). Kaolinitin ən yüksək miqdarı allüvial-çəmən (10–14%) və çəmən torpaqlarına (11–14%) məxsusdur. Profillər üzrə nəzərə çarpan qanunauyğunluqlardan biri də bütün torpaqların üst qatlarında hidroslyudanın miqdarının yüksək olmasıdır. Ana süxur qatına tərəf getdikcə hidroslyudanın miqdarının azalması baş verir. Ümumiyyətlə isə, bu mineralın miqdarı bütün torpaqlarda yüksək olmaqla onun xüsusi çəkisi digər gil minerallarına nisbətən dəfələrlə böyükdür.

Xloritlərin miqdarının profillər üzrə dəyişilməsində (8–13%) əsaslı fərq nəzərə çarpmır və bütün torpaqlarda bu mineralların qatlar üzrə differensiyası zəif ifadə olunub. Qarışıq təbəqəli (QT) mineralların mənşəyi müəyyənləşdirilərkən məlum olmuşdur ki, bu qrup mineralların sırasında əsas yer hidroslyuda-montmorillonit minerallarına məxsusdur. O cümlədən xlorit-montmorillonit birləşmələri də müşahidə olunur. Montmorillonitin ayrılıqda miqdarı bütün torpaqlarda (dağ-şabalıdı torpaqları müstəsna olmaqla) zəif ifadə olunur. Qarışıq təbəqəli mineralların isə ən yüksək miqdarı qonur dağ-meşə (17–20%) və dağ-şabalıdı (20–22%) torpaqlarına məxsusdur. Torpaqda onun aqronomik xassələri baxımından xüsusi əhəmiyyət kəsb edən gil minerallarının sintezi və transformasiyası haqqında geniş ədəbiyyat məlumatları mövcud olsa da, bu məsələnin öyrənilməmiş və qaranlıq tərəfləri hələ çoxdur. Bioiqlim xüsusiyyətlərinin bir ərazi daxilində ana süxurun və aşınma materiallarının torpaq əmələgəlməsinə hansı zaman ərzində necə məruz qalması və gil əmələgəlməsinin hansı istiqamətdə baş verməsi kimi məsələlərin öyrənilməsinə böyük ehtiyac vardır. Bizim tədqiqat apardığımız ərazinin spesifik xüsusiyyətləri baxımından gil minerallarının formalaşması və gil əmələgəlməsinin intensivliyini təyin edən başlıca amillərdən biri torpağın iri fraksiyalarında və ana süxurun tərkibində mövcud olan mineralların aşınma xüsusiyyətləri ilə bağlıdır. Bu mineralların aşınmaya qarşı davamlılıq qabiliyyəti və onların miqdarının torpaqda və aşınma materiallarında müxtəlifliyi ayrı-ayrı torpaqlarda gil minerallarının differensiyasına səbəb olmuşdur. 4-cü cədvəldə Cekson (Jackson) mineralların aşınma mərhələlərini göstərərək qeyd edir ki, torpaqlarda mövcud olan ibtidai minerallar gil minerallarına psevdomorfoz şəklində çevrilərək cədvəldə göstərilən 7-ci və 10-cu mərhələlərdən sonra həmin sxem üzrə onların transformasiyası baş verir. Bəzi hallarda isə, xüsusilə çökmə süxurlarında bu proses əksinə baş verə bilər. Ceksona görə cədvəldə göstərilən kvars lil fraksiyasına daxil olan kvarsdır və onun həllolma qabiliyyəti disperslik səviyyəsindən asılıdır. Müəllif slyudaların kvarsa nisbətən davamlılığını bu mineralların kristal qəfəs quruluşunun oktaedrik şəbəkəyə malik olması ilə izah edir. Ceksonun sxeminə görə slyudaların aşınması IV mərhələdən başlayaraq X mərhələyə qədər davam edir.

Aşınmanın mərhələsi	Müxtəlif mərhələlərdə aşınan minerallar
I	Gips (halit və s.)
II	Kalsit (dolomit, araqonit və s.)
III	Olivin-hornblend (diopsid və s.
IV	Biotit (qlaukonit, xlorit, antiqorit və s.)
V	Albit (mikroklin, stilbit və s.)
VI	Kvars (kristobalit və s.)
VII	Slyuda-illit (muskovit, serisit və s.)
VIII	Qarışıq təbəqəlilər (2%), vermikulit, hidroslyuda
IX	Montmorillonit (beydellit)
X	Kaolinit (qalluazit və s.)
XI	Kibbsit (bemit və s.)
XII	Hematit (getit, limonit və s.)
XIII	Anataz (rutil, ilmenit, korund və s.)

Bizim tədqiq etdiyimiz torpaqlarda hidroslyudanın digər gil minerallarına nisbətən üstünlük təşkil etməsini belə izah etmək olar ki, yüksək rütubətlilik şəraitində slyudaların quruluşunda tetraedrdə Si+4 ionlarının Al+3 ilə əvəz olunması əlavə mənfi yüklərin toplanmasına səbəb olur. Biotit və muskovitdə həmin yüklər oksigenli heksaqonal dairələr arasında yerləşən K+ ionu ilə əvəz olunur. Təbii məhlulun tərkibində H+ ionunun kristallik qəfəs quruluşuna daxil olması neytrallaşmamış yüklərin tutulması ilə nəticələnir və tetraedrik şəbəkəni oktaedrik şəbəkə ilə bağlayan O-2 ionu ilə birləşmə baş verir. Nəticədə kristallik qəfəsdə hidroksil (OH-) qrupları əmələ gəlir. Kristallik qəfəsin yükləri azaldıqca təbəqəarası qüvvələr zəifləyir və nəticədə K+ ionu təbəqəarası boşluqdan uzaqlaşır. Beləliklə, mövcud bioiqlim şəraitində silikatların hidrolizi baş verir və bu zaman əsasların yuyulması hesabına giləmələgəlməsi prosesi sürətlənir. Digər tərəfdən həmin şəraitdə humusun toplanması zəif gedir (W. Laatch). İbtidai mineralların bu sxem üzrə əmələ gəlməsi Qorbunovun tədqiqatlarında təsdiq olunmuşdur və o belə nəticəyə gəlmişdir ki, gil minerallarının əmələ gəlməsi yalnız hidroslyuda mərhələsindən sonra baş verir. Beləliklə, biz tədqiq etdiyimiz ərazidə gil minerallarının əmələ gəlməsi sxemini biotit, muskovit→ hidroslyuda→ montmorillonit-xlorit→ montmorillonit kaolinit kimi təsəvvür edirik. Bunu kaolinit, xloritlərin və qarışıq təbəqəli mineralların torpaqların profili üzrə dinamikası bir daha təsdiq edir. Xüsusilə həmin sxem üzrə gil minerallarının transformasiyasını qonur dağ-meşə və dağ-şabalıdı torpaqlarında daha aydın müşahidə etmək mümkündür. Belə ki, bu torpaqlarda iki valentli kationların (Ca, Mg) üstünlüyü şəraitində qismən də olsa, montmorillonitin əmələ gəlməsi müşahidə olunur.

2. Azərbaycan torpaqlarının münbitliyinin modelləşdirilməsi və proqnozlaşdırılması, 1994, 299 səh. (Elmi monoqrafiya)

Tədqiqatın məqsədi respublikamızın ərazisində yayılan əsas torpaq tipləri üçün münbitliyin regional modelini işləyib hazırlamaqdan ibarətdir. Məsələnin bu şəkildə qoyuluşu Şəki-Zaqatala bölgəsinin torpaqları üçün münbitliyinin regional modelini işləyib hazırlamaqdan ibarətdir. Məsələnin bu şəkildə qoyuluşu Şəki-Zaqatala bölgəsində ətraf mühiti çirkləndirən sənaye obyektlərinin az olmasına və ərazinin təbii-iqlim xüsusiyyətlərinə görə bu bölgənin ekoloji baxımdan sağlam etalon-zona kimi qəbul edilməsi ilə əlaqədardır.

Əkinçilikdə son 70 ildə tətbiq olunan becərmə sistemlərinin təkmilləşdirilməsi labüddür və bunun üçün antropogen torpaq əmələ gəlməsinin dərk olunması və torpaq münbitliyinin idarəolunma yollarının müəyyən edilməsi günün vacib tələbidir.

Əkinçiliyin yeni elmi əsaslar üzrə təşkili və təbii-coğrafi şəraitə uyğun olan zonal becərmə sistemlərinin işlənib hazırlanması üçün torpaqların münbitlik amillərinin və göstəricilərinin kəmiyyətcə uçotunun aparılması və müxtəlif torpaq-iqlim bölgələrində torpaqların xassələrinin optimal parametrlərinin müəyyənləşdirilməsi həyata keçirilməlidir. Bu problemin həllinin əsasını isə torpaq münbitliyinin modelləşdirilməsi təşkil edir ki, bu da eyni zamanda torpaqların mövcud vəziyyətinin daima nəzarət altında saxlanılması və onların istehsalat keyfiyyətinin proqnozlaşdırılması üçün zəmin yaradır.

Əsərdən irəli gələn elmi yeniliklər aşağıdakı cəhətlərlə bağlıdır:

1. Respublikamızda ilk dəfə olaraq torpaq münbitliyinin regional modeli işlənib hazırlanmışdır. Bu model beş blokdan ibarət olmaqla hər bir blokun riyazi modeli işlənərkən elektron hesablama maşınının köməyilə münbitliyinin çox saylı amilləri arasında bu xassənin ən səciyyəvi xüsüsiyyətlərini ifadə edə bilən və torpaqların istehsalat xassələrini uzun müddət nəzarətdə saxlamağa imkan yaradan amillər seçilib müəyyən edilmişdir.

2. Torpaq münbitliyi amillərinin parametrlərinə əsasən torpaqların vacib keyfiyyət xüsusiyyətlərini özündə ifadə edə bilən yeni bir göstəricinin – torpaq keyfiyyətinin kompleks göstəricisinin (TKKG) təyin olunmasının yeni metodikası işlənib hazırlanmışdır.

3. Torpaqlarda mineralların transformasiyası və qida elementlərinin paylanmasının üç ehtiyat forması (bilavasitə, yaxın və potensial qida ehtiyatı formaları) müəyyən olunaraq torpaq-aqrokimyəvi sənədləşməsinin yeni elmi əsaslarla təşkili prinsipləri irəli sürülür.

İlin təcrübi əhəmiyyətini isə aşağıdakı məsələlərlə əlaqələndirmək olar:

1. Şəki-Zaqatala bölgəsi torpaqlarının münbitliyinin regional modeli və ayrı-ayrı torpaq tiplərinin konseptual modelləri uzun bir dövr (15–50 il) üçün torpaqların istehsalat xassələrini nəzarət altında saxlamağa və proqnozlaşdırmağa imkan verir. Bu modellər əsasında təsərrüfatlarda müxtəlif torpaqların xassələrinin idarə olunma və səmərəli istifadəsi yolları haqqında konkret tövsiyələr irəli sürülmüşdür.

2. Torpaq sənədlərinin və aqrokimyəvi kartoqrammların işlənib hazırlanmasında və tərtib olunmasında qida elementlərinin üç ehtiyat forması (bilavasitə, yaxın və potensial formalar) haqqında məlumatların öz əksini tapması təcrübi baxımdan aşağıdakı aspektlərə görə faydalıdır:

— Torpaq və aqrokimyəvi sənədlərin istifadə olunma müddəti 20–25 ilə qədər uzanmaqla bu sənədlərin hər 5 ildən bir yeniləşdirilməsi üçün tələb olunan milyon manatlarla vəsaitə və vaxta qənaət olunar;

— Gübrə normalarının miqdarı dəqiq müəyyən edilmiş olar və torpağa əvvəlki illərdə olduğu kimi normadan artıq daxil olan və toksiki mühit yaradan maddələrin miqdarı azalar;

— Hal-hazırda istehsalı çox baha başa gələn və təsərrüfatlar üçün böyük xərclərə səbəb olan mineral gübrələrin məsarifi azalır.

3. Torpaq keyfiyyətinin kompleks göstəricisindən (TKKG-dən) torpaqların iqtisadi qiymətləndirilməsində istifadə olunması torpaqların nisbətən gec dəyişən və nizamlanması çətin olan (qranulometrlik tərkib, humusun miqdarı, qatda çürüntü ehtiyatı və s.) və həmçinin dəyişikliyə tez məruz qalan və nizamlanması asan olan (qida elementləri, mühitin reaksiyası və s.) xassələrini daimi nəzarətdə saxlamağa imkan yaratdığı üçün səmərəli ola bilər.

3. Ekoloji Kənd Təsərrüfatının Əsasları, Bakı 2011, 544 səh.

Keçən əsrin 60-cı illərindən başlayaraq kimyəvi gübrələrin, pestisidlərin və digər sintetik (süni) birləşmələrin çox intensiv tətbiqi yalnız torpaqların və ətraf mühitin digər komponentlərinin çirklənməsinə səbəb olmamış, həm də insanlar arasında çoxlu bədxassəli xəstəliklərin sürətlə yayılmasına, bionövmüxtəlifliklərin azalmasına gətirib çıxarmışdır.

Sivilizasiyanın müasir mərhələsində bəşəriyyətin qarşısında duran ən qlobal problem təbiətdən və onun sərvətlərindən səmərəli istifadə etməkdir. Torpaq örtüyü ən qiymətli sərvət olduğundan onu gələcək nəsillər üçün qoruyub saxlamaq ümdə vəzifədir. Yəni torpaqlardan istifadə zamanı bu sərvət münbitliyini itirmədən və hətta yaxşılaşdırılmış halda gələcək nəsillərə çatdırılmalıdır.

Bu meyar kənd təsərrüfatının davamlı inkişaf konsepsiyasının təməl prinsiplərindən biridir. 1992-ci ildə "Ətraf Mühit və İnkişaf" üzrə BMT-nin Rio-de Janeyroda keçirilmiş konfransı bu konsepsiyanı planetin bütün ölkələri üçün XXI əsrdə fəaliyyət planı kimi təsdiq etmişdir.

Rio-de-Janeyroda yüksək səviyyədə təmsil olunan görüş iştirakçıları prinsiplər məcəlləsi qəbul etmişlər:

— insanlar təbiətlə həmahəng, sağlam və məhsuldar yaşamaq hüququna malikdir;

— bugünkü inkişaf indiki və gələcək nəsillərin ziyanına həyata keçirilməməlidir;

— davamlı inkişafı həyata keçirmək üçün ətraf mühitin mühafizəsi inkişaf prosesinin ayrılmaz hissəsini təşkil etməli və ona ayrılıqda baxılmamalıdır;

— sabit inkişafı təmin etmək və əhalinin çoxunun tələblərini ödəmək üçün yoxsulluğun kökü kəsilməli və dünyanın müxtəlif bölgələrində həyat səviyyəsinin qeyri-bərabərliyi ləğv edilməlidir;

— dövlətlər Yer ekosistemlərinin qorunması, mühafizəsi və bütövlüyünü bərpa etmək məqsədilə əməkdaşlıq edir və inkişaf etmiş ölkələr davamlı inkişafın təmin olunmasında beynəlxalq cəhdlər üçün öz məsuliyyətini dərk edirlər;

— dövlətlər istehsalın həyat qabiliyyətli olmayan modellərini məhdudlaşdırmalı və ləğv etməli, uyğun demoqrafik siyasəti müdafiə etməlidirlər;

— ekoloji məsələlər ən səmərəli şəkildə bütün marağı olan vətəndaşların iştirakı ilə həll edilməli və dövlətlər ekoloji informasiyaya geniş yol açmaqda əhalinin iştirakını təmin etməli və genişləndirməlidir;

— dövlətlər bütün ölkələrdə iqtisadi yüksəlişə və davamlı inkişafa gətirib çıxaracaq açıq beynəlxalq iqtisadi sistemin yaradılması işində əməkdaşlıq etməlidirlər;

— ətraf mühiti çirkləndirənlər bu çirklənməyə görə maliyyə məsuliyyəti daşımalıdırlar;

— davamlı inkişaf problemin daha dərindən dərk edilməsini tələb edir;

— davamlı inkişafa çatmaqdan ötrü qadınların və gənclərin yaradıcı qüvvələrinin hərtərəfli iştirakı zəruridir;

— müharibə davamlı inkişaf prosesinə dağıdıcı təsir göstərir. Ona görə də dövlətlər silahlı münaqişələr zamanı ətraf mühiti mühafizə edən beynəlxalq hüquqa hörmət etməlidirlər;

— sülh, inkişaf və ətraf mühitin mühafizəsi bir-birindən asılı və ayrılmazdır.

Bu nöqteyi-nəzərdən müasir dünyada davamlı inkişafa nail olmaq üçün zəruri olan modellərdən biri ekoloji təsərrüfatçılıqdır. Bu ideyanı Azərbaycanda da reallaşdırmaq üçün, ilk növbədə, ictimai şüurun və yeni ekoloji təfəkkürün inkişaf etdirilməsi ümdə məsələdir.

Ekoloji Kənd Təsərrüfatı Hərəkatını bir proses kimi qiymətləndirsək, görərik ki, inkişafın bütün mərhələlərində əhalinin müxtəlif təbəqələrinin maarifləndirilməsi və təhsili bu posesin əsas tərkib hissələrindən biri olmuşdur və indi də həmin səviyyədə qalmaqdadır. Bu iş Avropa Birliyi ölkələrində orta təhsil məktəbləri, kolleclər və müxtəlif kurslardan başlayaraq ali təhsil ocaqlarına qədər təlim və təhsillə məşğul olan böyük bir şəbəkəni əhatə edir. Eyni zamanda insanların bu məsələ ətrafında maarifləndirilməsinə nail olmaq üçün Milli və Regional proqramlar həyata keçirilir, onların vasitəsi ilə də insanlara ekoloji təmiz məhsul istehsalının yolları və qaydaları təlqin olunur.

4. Torpaq münbitliyinin modelləşdirilməsinin nəzəri və təcrübi əsasları- "Azərbaycan Ensiklopediyası" nəşriyyatı, Bakı, 1994–65 səh.

5. Organic agriculture in Azerbaijan as a sustainable agriculture model. – Communication of the comission to the council: Development sustanabu model. UNESKO, 2009 — p.(13)

6. Органичне ciьске господарство Азербайджану — шлях у 10 рокiв – В журнале "Органик юей" Федерации Органического Сельского Хозяйства Украины. № 01–02, 2010, Клев — стр. 10–15

7. Torpaq və enerjiqoruyucusu texnologiyasının tətbiqi şəraitində şəki qaratorpaq kənd təsərrüfatı müəssisəsində buğda istehsalının iqtisadi və energetik səmərəliyi — "İnsan və biosfer (MaB, YUNESKO) Azərbaycan Milli Komitəsinin əsərləri, buraxılış 6, 2010, 65–74 səh.

8. Ekoloji kənd təsərrüfatının əsasları – Bakı "Qanun" nəşriyyatı, Bakı, 2011–543 səh.

9. Torpaq keyfiyyətinin monitorinqi və ekoloji nəzarət –Bakı"Qanun nəşriyyatı", Bakı, 2011–275 səh.

10. Azərbaycanda aqrar sektorun inkişafı və aqrar elmin islahatları haqqında — "İnsan və biosfer" (MaB, YUNESKO) Azərbaycan Milli Komitəsinin əsərləri, M7, 2011 — səh. 29–36

11. Ərzaq təhlükəsizliyi və ekoloji təmiz məhsul istehsalı bəşəri problem kimi və Azərbaycanda müasir durum — Труды Азербайджанского Национального Комитета "Человек и Биосфера" (Мав, ЮНЕСКО), том 8, 2012–11 səh

12. Azərbaycanda orqanik tərəvəz istehsalına keçidin elmi və təcrübi aspektləri – Azərbaycanda Torpaqşünaslar Cəmiyyətinin əsərlər toplusu, 2019, 12 səh.

13. Azərbaycanda torpaqların aqrokimyəvi xidmət və torpaq keyfiyyətinin monitorinqi sistemlərinin yenidən qurulmasına elmi yanaşma – Azərbaycanda Torpaqşünaslar Cəmiyyətinin əsərlər toplusu, XV cild/2019 səh. 412–424

Elmi-təşkilati fəaliyyəti

Prof. A. Babayev son 30 ildə müxtəlif dövlət proqramlarının işlənib hazırlanmasında və həyata keçirilməsində yaxından iştirak etmişdir. O, 1996–1997-ci illərdə Zaqatala rayonunda torpaq islahatları üzrə dövlət proqramında işçi qrupun rəhbəri idi. 2003–2005-ci illər üçün regionların sosial-iqtisadi inkişaf proqramın işlənilməsi məqsədi ilə yaradılan komissiyanın üzvü olmuşdur.

Prof. A. Babayev Azərbaycanda Ekoloji (orqanik) Kənd Təsərrüfatı Hərəkatının və onun elmi məktəbinin əsasını qoyanlardan biri olmaqla ölkəmizdə bu sahənin inkişafına ömrünün 25 ilini həsr etmişdir. Ötən illər ərzində ölkəmizdə onun fəaliyyəti sayəsində bu istiqamətin dünya standartlarına uyğun elmi, elmi-metodiki, elmi-informasiya və hüquqi normativ bazaları formalaşmışdır.

2004-cü ildə o tələbələri ilə birlikdə işləyib hazırlayaraq Milli Məclisə təqdim etdiyi "Ekoloji Təmiz Kənd Təsərrüfatı haqqında Qanun" layihəsi uzun müzakirələrdən sonra 2008-ci ildə qəbul olunaraq 25 avqust 2008-ci il tarixində AR Prezidenti İ. Əliyevin 818№-li Fərmanı ilə təsdiq olunaraq həyata vəsiqə almışdır.

2007-ci ildə onun təşəbbüsü ilə ADAU-da Torpaqşünaslıq və Ekoloji kənd təsərrüfatı kafedrası yaradıldıqdan sonra 2008-ci ildə universitetdə "Ekoloji təmiz kənd təsərrüfatı menecmenti" ixtisası açılaraq kadr hazırlığına başlanılmışdır.

2008-ci ildə isə ADAU-da Avropa universitetləri ilə birgə əməkdaşlıq layihəsi çərçivəsində yaradılan "Torpağın və ətraf mühitin ekoloji monitorinqi" laboratoriyası onun rəhbərliyi altında fəaliyyət göstərmişdir.

Prof. A. Babayev tərəfindən 1996-cı ildə əsası qoyulan "Aqrar Məsləhət və İnformasiya Xidmətinin elmi prinsipləri və təcrübi əsasları işlənib hazırlanaraq, ölkədə dövlət və özəl yönümlü informasiya və məsləhət xidmətləri şəbəkəsi təşəkkül tapmağa başlamışdır.

Son 20 il ərzində A. Babayevin rəhbərliyi ilə ölkədə ekoloji kənd təsərrüfatı hərəkatının dünya standartlarına uyğun elmi, elmi-metodiki və elmi informasiya bazaları, eləcə də bilavasitə iştirakı ilə normativ-hüquqi bazası formalaşdırılmışdır.

Onun tərəfindən işlənilib hazırlanmış "Azərbaycanda ekoloji təmiz kənd təsərrüfatının inkişafı üçün Milli Proqramın Konsepsiyası" AMEA-nın Rəyasət Heyətində müzakirə edildikdən sonra bunun əsasında hazırlanan "Azərbaycanda Ekoloji Təmiz Kənd Təsərrüfatının İnkişafı üzrə Dövlət Proqramı" layihəsi AR Nazirlər Kabinetinə təqdim edilmişdir.

A. Babayevin işləyib hazırladığı təkliflər AR Prezidentinin 6 dekabr 2016-cı il tarixli 1138 nömrəli Fərmanı ilə təsdiq olunmuş "Azərbaycan Respublikasında kənd təsərrüfatı məhsullarının istehsalına dair Strateji Yol Xəritəsi"ndə "7.4 Ekoloji təmiz kənd təsərrüfatının inkişaf etdirilməsi" prioriteti kimi qəbul olunmuşdur.

A. Babayev müxtəlif bitkilərin məhsuldarlıq göstəriciləri əsasında ekoloji kənd təsərrüfatı sistemində "sağlam torpaq" anlayışının konkret torpaq ərazisinin inteqral ekoloji funksiyaları ilə bağlı olduğu və təbii resursların keyfiyyətinin elmi əsaslarla qiymətləndirilməsi ideyası uzunmüddətli təcrübələr yolu ilə sübuta yetirmişdir. Bu tədqiqatlar Azərbaycanda yeni kənd təsərrüfatı sisteminin inkişafı üçün elmi töhfədir və ölkəmizdə ekoloji tarazlığı qənaətbəxş hesab edilən bölgələrdə yüksəkgəlirli investisiya proqramlarının həyata keçirilməsi üçün iqtisadi əhəmiyyət kəsb edir. Tədqiqatlara əsasən Gəncəbasar və Şəki-Zaqatala regionlarında konvensional və ekoloji kənd təsərrüfatı sistemlərinin 2025-ci il üçün iqtisadi inkişaf hədəfləri müəyyənləşdirilib. Rəhbərlik etdiyi "Mərkəz"-in fəaliyyəti sayəsində Azərbaycanda ilk dəfə olaraq 300-ə qədər fermer Avropa Akkreditasiya orqanları tərəfindən sertifikatlaşdırılaraq "Orqanik Fermer" statusu almışlar və hal-hazırda onların istehsal etdikləri ekoloji məhsul Avropa ölkələrinə ixrac olunaraq ölkə büdcəsinə valyuta axını yaratmışdır. Bu layihə çərçivəsində rəhbərlik etdiyi "Mərkəz" dövlətə 1 milyon 400 min avro civarında fayda vermişdir.

A. Babayev 2006-cı ildən "Ekoloji Kənd Təsərrüfatı" jurnalının baş redaktoru, Beynəlxalq "Известия Аграраной Науки" jurnalının redaktor müavini, UNESKO üzrə "İnsan və Biosfera" Azərbaycan Milli Komitəsinin əsərləri məcmuəsinin redaksiya heyətinin üzvü, "Türkiyə Tarımsal Araşdırmalar Dərgisi"-nin və Beynəlxalq "Проблемы агрохимии и экологии" jurnallarının redaksiya heyətlərinin üzvü olmaqla yanaşı MDB üzrə "Агрохимэкосодружество"-nın vitse – prezidenti, EUCARPİA (Avropa Bitkiçilik üzrə Tədqiqatlar Assosiasiyası), SSA (Amerika Torpaqşünaslar Cəmiyyəti) və İFOAM-ın (Beynəlxalq Bioloji Kənd Təsərrüfatı Hərəkatı Federasiyası) və Avroasiya Torpaqşünaslar Cəmiyyətin üzvüdür.

Eyni zamanda Gürcüstan Dövlət Aqrar Universitetinin Fəxri Doktoru və BMT-nin nəzdində Beynəlxalq Ekologiya və Həyat Fəaliyyətinin Təhlükəsizliyi Elmlər Akademiyasının(MANEB) həqiqi üzvü seçilmişdir.

Prof. A. Babayev ABŞ, Almaniya, Hollandiya, Fransa, Belçika, Türkiyə, Serbiya, Bolqaristan, Rusiya, Özbəkistan, Türkmənistan, Tacikistan, Qırğızıstan və bir çox ölkələrdə keçirilən 30-dan artıq elmi konqres, konfrans, simpozium və seminarların iştirakçısıdır. 1997–2011-ci illərdə AR Prezidenti yanında Ali Attestasiya Komissiyasının eksperti olmuşdur.

Elmi-pedaqoji fəaliyyəti

A. Babayev 1976-cı ildən 2013-cü ilə qədər ADAU-da pedaqoji fəaliyyət ilə məşğul olmuşdur. O fransız və azərbaycan dillərində nəşr olunan 5 dərslik və dərs vəsaitinin, o cümlədən 96 tədris-metodiki işin müəllifidir.

Təltif və mükafatları

Prezident İ. Əliyevin 18 may 2010-cu il tarixli Sərəncamı ilə A. Babayev "Əməkdar müəllim" fəxri adına layiq görülmüşdür.

O, elm və təhsil sahəsində xidmətlərinə görə müxtəlif illərdə BMT-nin Beynəlxalq Ekologiya və Həyat Fəaliyyətinin Təhlükəsizliyi Elmlər Akademiyasının "M. V. Lomonosov adına" və "Vernadski" ordenləri, eləcə də "Alim ulduzu" medalları ilə təltif olunaraq, ona Əməkdar Elm Xadimi fəxri adı verilmişdir.

2017-ci ildə İFOAM-ın rəhbərliyi ilə Almaniyada keçirilən Vahid Dünya Mükafatı (OWA) müsabiqəsinin laureatıdır və MDB ölkələri çərçivəsində bu mükafata layiq görülən ilk alimdir.

2020-ci ilin sentyabr ayında AMEA-nın Biologiya bölməsinin Fəxri Fərmanı ilə təltif olunmuşdur.