Andreas Qrifius
Andreas Qrifius (alm. Andreas Gryphius; əsl adı Андреас Грайф, alm. Andreas Greif; 2 oktyabr 1616 - 16 iyul 1664) — alman şairi, dramaturqu.
| Andreas Qrifius | |
|---|---|
| alm. Andreas Gryphius | |
 | |
| Doğum adı | Andreas Greif |
| Doğum tarixi | 2 oktyabr 1616[1][2][…] |
| Doğum yeri |
|
| Vəfat tarixi | 16 iyul 1664[1][2][…] (47 yaşında) |
| Vəfat yeri |
|
| Vəfat səbəbi | insult |
| Təhsili |
|
| Fəaliyyəti | dramaturq, şair, şair-vəkil[d], yazıçı |
| Əsərlərinin dili | alman dili |
| Janrlar | teatr pyesi, lirika |
 |
|
 Vikianbarda əlaqəli mediafayllar | |
Həyatı
redaktə
XVII əsr alman dramatur-giyasının ən tanınmış nümayəndəsi Andreas Qrifius olmuşdur. Çətin bir yaradıcılıq yolu keçən bu istedadlı sənətkar klassisist estetika mövqeyində dayansa da, barokko cərəyanının güclü təsiri altında olmuşdur, alman gerçəkliyinin ölüm saçan abu-havası da burada az rol oynamamışdır.
Qrifius Sileziyanın Qloqau şəhərində ruhani ailəsində doğulur. Hələ məktəbdə oxuduğu vaxt qədim və yeni dilləri öyrənməyə xüsusi maraq göstərir. Dansiqdə latın dilini öyrənir, Opitslə tanış olur. Sileziyaya qayıdanda müharibənin dəhşətləri ilə qarşılaşır, gördüyü hadisələr onun yaddaşında silinməz izlər buraxır, yaradıcılığının əsas mövzularından birinə çevrilir.
Qrifius 1636-cı ildə Hollandiyaya gedir, altı il Leyden Universitetində çalışır, yetkin bir alim kimi formalaşır. 1647-ci ildə vətənə qayıdan sənətkar ən yaxşı faciə və komediyalarını yaradır. 1650-ci ildən Qloqau şəhər vəkili olan, bu vəzifənin xatirinə Heydelberq və Frankfurt-Oder Universitetlərinin professorluq təklifindən imtina edən Qrifius həyatının son illərini Qabsburqlar sülaləsinin Sileziyanı öz mütləqiyyət hakimiyyətinə tabe etmək cəhdləri ilə mübarizədə keçirmiş, doğma yurdun qədim silki hüquqlarını qorumağa çalışmışdır.
Təbiətdən namuslu, dərin düşüncəli bir alim olan Qrifius Otuzillik müharibə dövründə alman bürgerinin dünyagörüşündə əmələ gələn böhranı müasirlərinin hamısından daha doğru və əhatəli əks etdirmişdir. Onun lirikası vətənin fəlakət və müsibətlərini əks etdirir. "Vətənin göz yaşları" sonetində şair yazır:
Budur viran olmasın, süqutun nəhayəti
Keçir əlində qılınc ölkəni yağı düşmən.
Boru, top səsi gəlir bir an ara vermədən,
Yoxsulluq, ölüm olub insanların qisməti.
Yanır odlar içində şəhərin qüllələri,
Haqq evi ləkələnib, ratuşa dönüb külə,
Doğram-doğramdır ərlər, qızlarsa keçib ələ.
Yanğın, vəba hökm edir burda nə vaxtdan bəri,
On səkkiz il keçib düz, ancaq yenə və yenə
Çaylarda qanlar axır sərin sular yerinə,
Meyitlər səriliblər orda göl olmaq üçün.
Ölümün zülmətindən daha qorxuncdur hər an.
Aclıq, vəba, yanğından bu daha pisdir, inan;
Könül xəzinəsini itirir insan bütün.
Qrifius çox böyük bir həssaslıq və ayıqlıqla müha-ribənin insan mənəviyyatına vurduğu yaraları daha ciddi itki sayır. İnsan şüur və əxlaqının süqutu, tənəzzülü, talan edilməsi müharibənin ən dəhşətli, ən qorxulu bir nəticəsi kimi nəzərə çatdırılır. İnsanın könül xəzinəsinin itirilməsi ən acı, ən ağır həqiqət kimi qiymətləndirilir. Şair müasir alman gerçəkliyini, onun fəlakətlərini dərin bir realizm və ürək ağrısı ilə açıb göstərir.
30-40-cı illərdə Qrifiusun şeiri üçün bədbin əhvali-ruhiyyə daha səciyyəvidir. Hər şey həyatda fanidir, boşdur, həyatın sevincləri aldanışdır, zövq, səfa olan yerdə dəhşət var, sevinc olan yerdə inilti var; gözəllik, var-dövlət, şöhrət və şərəf – hamısı bir yuxu kimi ötüb keçəcək, bir tüstü kimi küləklər tərəfindən aparılacaqdır. Hər yerdə ölüm, dağılma, zülmət və ümidsizlik hökm edir. Gerçəkliyin ziddiyyətlərindən, iztirablarından yaxa qurtarmaq üçün şair əbədiyyətə, allaha pənah aparmağa çağırır. Şairin poeziyasının kəskin ziddiyyətlərində barokko cərəyanının güclü təsiri duyulur.
Barokko cərəyanına məxsus keyfiyyətlər Qrifiusun dram əsərlərində də aydın hiss edilir. O, beş faciə və üç komediya yazmış və xarici ölkə dramaturqlarının bir sıra əsərlərini yenidən işləmişdir. "Gürcüstanlı Katarina", "Kardenio və Selinda", "Karl Stüart", "Papinian" faciələrində Qrifius Vondel və Kornel yaradıcılığına istinad etsə də, orijinal bir yolla getmişdir.
Lirik əsərlərində olduğu kimi sənətkar faciələrində də müasir gerçəkliyin faciəli ziddiyyətlərindən irəli gələn böhranı əks etdirir, insan əməllərinin keçici səciyyəsini açıb göstərir. Hökmdarların, sərkərdələrin, əyanların və adi adamların taleyi Qrifiusun əsərlərində insan səadəti və əzəmətinin dönüklüyünü, faniliyini göstərmək üçün bir örnək rolunu oynayır.
Şair tamaşaçılarını böyük qəlbin insanların faciəsinə acımağa çağırır, onun faciələrinin mövzusu uzaq tarixi dövrlərdən, yaxud müasir həyatdan götürülməklə bərabər hakimiyyət uğrunda gedən mübarizələr, sui-qəsdlər, qətllər, edamlar ətrafında cərəyan edir. Dramaturq öz qəhrəmanlarının böyüklüyünü, əzəmətini onların passiv qəhrəmanlığında, qarşısıalınmaz iztirablara, zülmətlərə müqavimətdə görür. "Gürcüstanlı Yekaterina" əsərində əxlaqi dəyanətlə zülm, zor qarşılaşdırılır. Əsir edilmiş gürcü çariçasının dəyanəti, dözümü, mənsub olduğu dinə sədaqəti, özünü Şah Abbasa girov verərək xalqını xilas etmək cəhdi onu ədibin ilk faciəsinin qəhrəmanlarından fərqləndirir. Şah Abbas girov kimi səkkiz il zindanda saxladığı Yekaterinanı sevir, ona taxt-tac təklif edir, lakin çariçanın müsəlmanlığı qəbul etməsini istəyir, onu edamla hədələyir. Rus səfirinin işə qarışması isə çariçanın ölümünü daha da sürətləndirir.
Yekaterina ölümdən, işgəncələrdən qorxmayaraq vətən və din yolunda ölümə şadlıqla gedir. Faciənin mövzusu 1624-cü ildə baş vermiş tarixi bir hadisədən götürülmüşdür. Qrifius bu mövzunu işləməklə öz ölkəsinin başına gələn fəlakətlərə də toxunurdu. Lakin Qrifiusun faciəsində mənəvi ucalıqla qəddarlığın, ruh ilə cismin, asketizm ilə şəhvətin, dəyanətlə ehtirasın toqquşması göstərilmişdir. Dramaturq 1649-cu ildə Karl Stüartın ölümündən bir az sonra yazdığı "Karl Stüart" faciəsində kralı edam etmiş inqilabi kütləni məzəmmətləyir. Səhnədə müxtəlif dövrlərdə öldürülmüş kralların xoru görünür. Ölü kralların kabuslarından təşkil edilmiş xor intiqama çağırır, allaha yalvarır. Kabuslar, kölgələr, ifritələr real surətlərlə birlikdə hərəkət edirlər. Qrifius puritan inqilabının hərəkətinə qarşı çıxmaqla yer üzərində hökm sürən şər və ədalətsizliyi göstərməyə çalışır. Dramaturq Karl Stüartı taleyin ədalətsiz hökmünə itaətlə baş əyən bir şəhid və qəhrəman kimi göstərir. Qrifius nəzərə çatdırmaq istəyir ki, I Karlın ölümü dünyəvi əzəmət və şöhrətin faniliyini, heçliyini, insan həyatının faciəyə məhkum olduğunu təsdiqləyir. Qrifius öz qəhrəmanının dili ilə üzünü insanlara tutaraq deyir: "Ey uca taxtın üstündən edam meydançasını seyr edənlər, baxın hökmdarın fəxr etdiyi hakimiyyət necə heç olur. Hökmdarın əzəməti ancaq bir kölgə, tüstü, zəif bir külək əsməsidir." Qrifius "Cəsur qanunpərəst, yaxud can verən Patinian" faciəsində tarixi rəvayət əsərin əsas mövzusuna çevrilmişdir. Məşhur Roma hüquqşünası Patinian imperator Karakallanın əmri ilə edam edilməyə razı olur, lakin onun törətdiyi qardaşın qardaşı öldürmək cinayətinə qanunla bəraət qazandırmağa razılaşmır. Patinian öz nəcib dəyanəti ilə əxlaqi borcunu ləyaqətlə yerinə yetirən bir qəhrəmana çevrilir. Bu baxımdan o, Gürcüstanlı Yekaterinaya, Karl Stüarta çox bənzəyir. Qrifiusun bəzi faciələrinin bu qısa təhlili bir daha təsdiq edir ki, klassisist bir dramaturq olsa da, barokko təsirindən yaxa qurtara bilmir. Bu isə öz növbəsində alman gerçəkliyinin ziddiyyətləri ilə şərtlənirdi. "Kardenio və Selinda" faciəsi Qrifiusun yaradıcılı-ğında xüsusi yer tutur. Faciə üçün həddindən çox sadə mövzuda yazılan bu əsərdə sadə adamların sevgi və iztirabları göstərilmişdir. Burada dramaturq insan həyatının faciəli ziddiyyətlərini kralların, sərkərdələrin həyatından götürülmüş hadisələrlə deyil, orta səviyyəli adamların şəxsi həyatından aldığı səhnələrlə əks etdirir. Bununla da Qrifius, bir növ, XVIII əsrin meşşan obrazları üçün yol açır. Əsərin faciə ilə bitməməsi də onu klassisist faciələrdən ayırır.
Qrifiusun komediyaları daha çox realist meyllər və milli kolorit axtarışları ilə seçilir.
İstinadlar
redaktə- ↑ 1 2 3 4 Краткая литературная энциклопедия (rus.). Москва: Советская энциклопедия, 1962. Т. 2.
- ↑ 1 2 Bibliothèque nationale de France BnF identifikatoru (fr.): açıq məlumat platforması. 2011.