Artefakt

Artefakt (lat. artefactum arte - süni + faktus - düzəldilmiş) — arxeologiyada keçmişdə mexaniki təsirə məruz qalmış, məqsədyönlü arxeoloji qazıntılar və ya hər hansı tək, bəzən təsadüfi hadisə nəticəsində aşkar edilmiş obyekt. Artefaktlara misal olaraq daş alətlər, zərgərlik məmulatları, silahlar, keramika məmulatları, tikililər və onların detalları, qədim yanğının kömürləri, insan təsirinin izləri olan sümüklər və s. göstərmək olar. Artefaktlar arxeoloji ərazilərdə qazıntılar aparan, tapıntıları və qazıntıların nəticələrini araşdırıb dərc edən və bu məlumatlar əsasında bəşəriyyətin tarixi keçmişini bərpa edən arxeoloqlar tərəfindən öyrənilir. Onlarda elm və ya sənət baxımından dəyərli olanları muzeylərdə və sərgilərdə nümayiş etdirilir.

Terminologiya

Azərbaycandilli ədəbiyyatda artefakt sözü nisbətən yaxınlarda istifadə olunur və ingilis dilindən götürülmüşdür (ingiliscə artefakt, artefakt), o da öz növbəsində latın sözündəndir ars (süni) + faktum (edilmiş). Termin ibtidai arxeologiyaya, daha sonra biologiya və tibbdən arxeologiyanın digər sahələrinə daxil oldu. Azərbaycandilli ədəbiyyatda da artefaktları adlandırmaq üçün aşağıdakı ekvivalent terminlər istifadə edilmişdir və ya istifadə olunur:

maddi mənbələr. Bu termindən istifadə edərkən adətən elə başa düşülür ki, söhbət heç bir yazısı olmayan artefaktlardan gedir. Yazıları ehtiva edən artefaktlara “yazılı mənbələr” deyilir.

maddi mədəniyyət obyektləri. Burada “mədəniyyət” sözü arxeoloji mədəniyyət termini ilə eyni mənada işlənir.

arxeoloji abidələr. Bu termin daha geniş məna kəsb edir və daha böyük ərazilərə arxeoloji yerlər də deyilir, məsələn, bütövlükdə qədim yaşayış məskəni. Arxeoloji abidələrə ən çox xüsusi qiymətli əsərlər deyilir.

arxeoloji tapıntılar. Onların arasında fərdi tapıntılar və kütləvi tapıntılar ayırd edilir.

Artefakt termininin ümumiyyətlə arxeologiyada istifadəsi onun semantikasına görə məqbul sayıla bilməz. Apriori olaraq aydındır ki, demək olar ki, bütün arxeoloji tapıntılar insan tərəfindən hazırlanır. Termin yalnız təbii mənşəli obyektlər və insan tərəfindən hazırlanmış obyektlər arasında obyektin mənşəyinin alternativi qərar verildiyi hallarda istifadə olunur. Əşyanın insan tərəfindən hazırlanmasına dair sübutlar verildikdə, əşya artefakt sayılır.

Ədəbiyyat

Авдусин Д. А. Основы археологии. — М.: Высшая школа, 1989. — 335 с. — 25 000 экз. — ISBN 5-06-000015-X.
Dark K. R. Theoretical archaeology. — New York: Cornell University Press, 1995. — 246 p. — ISBN 0801431255.
Актуальные проблемы теории и истории искусства: сб. науч. статей. Вып. 7. / Под ред. С. В. Мальцевой, Е. Ю. Станюкович-Денисовой, А. В. Захаровой. — СПб.: Изд-во СПбГУ, 2017. — 800 с.