Asiya Xayrullina
Asiya Həsənovna Xayrullina (tatar. Асия Хәсән кызы Хәйруллина; 15 iyun 1921, Apas rayonu, Tatarıstan MSSR – 4 noyabr 2004, Kazan) — Tatar teatrının sovet və rus aktrisası, teatr müəllimi. Tatarıstan Respublikasının əməkdar artisti (1992). Tatarıstan Muxtar Sovet Sosialist Respublikasının əməkdar artisti (1970). Tatarıstan Respublikasının Qabdulla Tukay adına Dövlət Mükafatı laureatı (1958).
| Asiya Xayrullina | |
|---|---|
| tatar. Асия Хәсән кызы Хәйруллина | |
| Doğum tarixi | 15 iyun 1921 |
| Doğum yeri | Yaşaşno-Barışevo kəndi, Tetyuşski kantonu, TMSSR, RSFSR |
| Vəfat tarixi | 4 noyabr 2004 (83 yaşında) |
| Vəfat yeri | Kazan, Tatarıstan Republikası, Rusiya Federasiyası |
| Milliyyəti | tatar |
| Vətəndaşlığı |
 SSRİ  Rusiya |
| Fəaliyyəti | aktyor sənəti, pedaqoq |
| Fəaliyyət illəri | 1949-2004 |
| Amplua | travesti, xarakter aktyoru |
| Teatr | Q.Kamal adına Tatar Akademik Teatrı |
| Mükafatları |
   |
Həyatı
redaktəAsiya Xasanovna Xayrullina 1921-ci il iyulun 15-də Tatarıstan Muxtar Sovet Sosialist Respublikasının Tetyuşki kantonunun Bikeyevski volostunun Yasaşno-Barışevo kəndində anadan olub.[1] Volqaboyu davam edən aclığın ən qızğın vaxtında anadan olan Asiya cəmi yeddi uşağı olan varlı bir kəndlinin ailəsində beşinci uşaq olub. O, uşaqlığını Sviyajsk kantonunun Tenkovski volostunun Qızıl-Bayraq kəndində keçirib. Atası var-dövlətini və bütün əmlakını sovet hakimiyyətinə təhvil verərək, 1927-ci ildə evdən çıxarılma və sürgün edilmə qorxusu ilə ailəsini bu kəndə köçürüb. O bir neçə il imkanlı əmisi Zakirin himayəsində Kazanda yaşamış, ibtidai məktəbi orada bitirib. Atasının vaxtsız ölümündən sonra o, Qızıl-Bayrağa qayıdıb və qonşu Berek kəndində səkkizillik məktəbdə təhsilini başa vurub.[2][3]
Xayrullina məktəb illərində həvəskar tamaşalarda oynayıb, teatra maraq göstərib, mandolin çalıb, şeir oxumağa həvəs göstərib. Kazanda teatr universiteti olmadığı üçün o, Spasskdakı pedaqoji məktəbə daxil olub. Sonra orada müəllim kimi işə götürülüb. Böyük Vətən müharibəsi başlayandan sonra böyük qardaşları və bacıları cəbhəyə yollandığından, anasına kömək etmək üçün o, Nəriman kəndindəki ibtidai məktəbdə müəllim kimi işə düzəlib. Burada yeganə müəllim və əslində məktəb direktoru kimi də fəaliyyət göstərib. 1942-ci ildə Kazan Pedaqoji İnstitutunun qiyabi şöbəsinə daxil olub.[2][4]
Asiya Xayrullina 1944-cü ildə Kazana sessiya imtahanları üçün gələrkən A.V.Lunaçarski adına Dövlət Teatr İncəsənət İnstitutuna qəbul olmaq üçün elan görüb. O, Moskvadan gələn komissiya qarşısında imtahan verərək, Tatar studiyasına daxil olub.[5][2] O. İ.Pıjova, M.P.Çistyakov, B.M.Sedoy, B.V.Bibikov, İ.P.Kozlyaninova ilə birlikdə oxumuş, Stanislavski sistemini mənimsəmişdir.[2][6] Teatr studiyasında yaxşı oxuyub, dərhal özünü istedadlı aktrisa kimi göstərib. Buna görə xüsusi Stalin təqaüdü alırdı.[7][8]
Səhnə fəaliyyəti
redaktəAsiya Xayrullina 1949-cu ildə dram teatrının aktrisası kimi ali kateqoriyalı texnikumu bitirib.[2][8] Kazana qayıdaraq, əsasən buraxılış tamaşalarında oynayan qrupu ilə Kazan Gənc Tamaşaçılar Teatrına daxil olub. Lakin tatar truppası tezliklə dağıldı[9][2] və 1950-ci ildə Xayrullin ciddi düşünmədən sonra seçimini Q.Kamal adına Tatar Dövlət Akademik Teatrı xeyrinə edərək ora işə daxil oldu. 1958-ci ildə “Yelkənsiz” tamaşasında Rokyi roluna görə aldığı Q.Tukay Respublika Mükafatını qazanan ilk qadın oldu.[10][11]
Eyni zamanda, 1962-ci ildən Kazan Teatr Məktəbində, 1970-1976-cı illərdə isə Kazan Mədəniyyət İnstitutunda səhnə nitqindən dərs deyib.[12][9] Yavaş-yavaş teatrın rəhbərliyi ilə, onun direktoru ilə münaqişəyə girmiş, aktyor mühitində mövcud olan ikiüzlülük və paxıllığı qəbul etməmiş, ədalətli, prinsipial bir insan idi.[2][13] 1971-ci ildə truppada 22 il işlədikdən sonra teatrı tərk edib və nəhayət müəllimlik fəaliyyətinə keçib.[12][8] Səhnə nitqinin tədrisi metodikasını işləyib hazırlayaraq, “Dilin gözəlliyi sözdür”, 1978, “Öyrənmək, düzgün danışmaq", 1992, kimi müvafiq dərs vəsaitlərinin və dərsliklərin müəllifi olub.[2][9] Bu illər ərzində o, Tatarıstanın bütün tatar teatrlarında çalışan çoxlu aktyorlar, gələcək rejissorlar, universitet müəllimləri, televiziya və radio diktorları, estrada artistləri yetişdirib.[14][8].
Asiya Həsənovna Xayrullina 4 noyabr 2004-cü ildə ağır xəstəlikdən sonra 83 yaşında Kazanda vəfat edib.[9][6] Novo-tatar qəbiristanlığında dəfn olunub (əsas xiyaban, sol tərəf, 36-cı bölmə).[15]
Repertuarı
redaktəAsiya Xayrullina karyerası boyu səhnədə müxtəlif rolları ifa edib. O, səhnədə Sədri (“Qaliyabanu” M.Fayzi), Minniaxmat (“Minnikamal”), Qalimə (“Həyat nəğməsi” M.Əmir), Rokya (“Yelkənsiz”, K.Tinçurin), Nursanə (“İlk məhəbbət”), Gözəl (“Xoş gəldin”), Bibiasma (“Haradasan?” H. Vaxita), Yekaterina (“Gənc ürəklər” F. Burnaş), İdel (“Zifa”), Sahilya (“Xoca Nəsrəddin”), Məğri ( (“Mirkay və Aysilu" N.İsanbeta), Unqanbike (“Qız oğurlanması” M.Kərim), Zülkagidə (“İgid qızlar”, T. Qızzət) kimi maraqlı rollar yaradıb.[12][5][16]
Mükafatları
redaktə- Tatarıstan Respublikasının Qabdulla Tukay adına Dövlət Mükafatı (1958, üçüncü mükafat) - Tatar Akademik Teatrının səhnəsində K.Tinçurin pyesi əsasında hazırlanmış “Җilkansezlar” (“Yelkənsiz”) tamaşasında Roki roluna görə.[17][18]
- "Tatarıstan Muxtar Sovet Sosialist Respublikasının əməkdar artisti” fəxri adı (1970).[4][8]
- “Tatarıstan Respublikasının əməkdar incəsənət xadimi” fəxri adı (1992).[12][5]
Şəxsi həyatı
redaktəƏri - teatr tənqidçisi Xalit Lətfulloviç Kumısnikov (1926-2008). Onlar Rusiya Ali Teatr məktəbində oxuyarkən tanış olub və 1949-cu ildə Moskvada ailə qurublar.[2][19] Onun bu nigahdan iki qızı - Cəmilə (d.1950, teatrşünas) və Nailə (d. 1958, rəssam) olub.[20]
Xatirəsi
redaktə2012-ci ildə Asiya Xayrullinanın xatirələrindən ibarət “Nə tez keçirsən, ömür...” (tatar. Ничек тиз узасың син, гомер…) kitabı işıq üzü görüb.[21] 2021-ci ildə aktrisanın 100 illik yubileyi münasibətilə Verxneuslonski rayonunun mərkəzi kitabxanasında “Səhnə ustası Asiya Xayrullina, Qızıl Bayraklı qız" adlı sərgi açılıb.[22] Elə həmin il Yasaşno-Barışevoda kluba onun adı verilib. Burada aktrisanın şəxsi əşyalarının olduğu ev muzey açılıb.[23]
İstinadlar
redaktə- ↑ "Асия Хайруллина. Режиссёры и артисты Татарии, удостоенные государственных премий РСФСР, ТАССР". ru:Государственный каталог Музейного фонда Российской Федерации. 2019-06-22 tarixində orijinalından arxivləşdirilib. İstifadə tarixi: 2023-04-03.
- ↑ 1 2 3 4 5 6 7 8 9 Кумысникова, 2021
- ↑ Минлегуль Шайдуллина. "Нурлы иҗат". Газета «Волжская новь». 2019-02-23. 2023-04-04 tarixində arxivləşdirilib. İstifadə tarixi: 2023-04-03.
- ↑ 1 2 Бәйрәмова, 1981
- ↑ 1 2 3 Илялова, 2005
- ↑ 1 2 "Хайруллина Асия Хасановна. Некролог". Газета «Республика Татарстан». 2004-11-10. 2023-04-04 tarixində arxivləşdirilib. İstifadə tarixi: 2023-04-03.
- ↑ Кумысников, 2001
- ↑ 1 2 3 4 5 Халит Кумысников. "Асия Хайруллина. Героиня с характером". Казань (журнал). 4 декабря 2021. 2023-04-04 tarixində arxivləşdirilib. İstifadə tarixi: 2023-04-03.
- ↑ 1 2 3 4 Илялова, 2014
- ↑ Рузилә Мөхәммәтова. "Тукай премиясен тапшырдылар, ул җитми калганнарга халык шагыйре исемен өләш… бирделәр!". Интертат. 26 апреля 2023. 2023-04-30 tarixində arxivləşdirilib. İstifadə tarixi: 2023-05-11.
- ↑ "Хранительница традиций: как Наиля Кумысникова возродила искусство кожаной мозаики". ru:Islam-Today.ru. 2023-03-30. İstifadə tarixi: 2023-05-11.
- ↑ 1 2 3 4 Хасанов, 1998
- ↑ "Ничек тиз узасың син гомер… (Асия Хәйруллина истәлекләре)". Сөембикә (журнал). 4 августа 2017. 2023-04-04 tarixində arxivləşdirilib. İstifadə tarixi: 2023-04-03.
- ↑ "Апас районында актриса Асия Хәйруллинаны искә алдылар". Татар-информ. 9 сентября 2022. 2023-04-04 tarixində arxivləşdirilib. İstifadə tarixi: 2023-04-03.
- ↑ Ногманов, 2021
- ↑ Шакирҗан, Гыйматова, 2009
- ↑ Нуруллина, 1977
- ↑ "Хайруллина Асия Хасановна – артистка". Татмедиа. 2020-02-20 tarixində arxivləşdirilib. İstifadə tarixi: 2023-04-03.
- ↑ Халит Кумысников. Студийцы сороковых годов (PDF) // :ru:Татар дөньясы (газета). № 10 (6429). 2019. 11.
- ↑ "Наилә Кумысникова: «Каюлы күн сәнгате татарны дөньяга таныта ала»". Azatliq Radiosi. 2018-04-14. 2023-04-04 tarixində arxivləşdirilib. İstifadə tarixi: 2023-04-03.
- ↑ "Ничек тиз узасың син, гомер". «Шәһри Казан» газетасы. 4 июня 2012. 2023-04-04 tarixində arxivləşdirilib. İstifadə tarixi: 2023-04-03.
- ↑ Назиля Биктагирова. "В Центральной районной библиотеке открылась персональная выставка". Газета «Волжская новь». 2021-01-28. 2023-04-04 tarixində arxivləşdirilib. İstifadə tarixi: 2023-04-03.
- ↑ "Түбән Барыш авылы клубында Татарстанның Атказанган артисткасы Асия Хәйруллинаның 100 еллыгына багышланган искә алу кичәсе узды". Апас муниципаль районы. 2021-09-24. 2023-04-04 tarixində arxivləşdirilib. İstifadə tarixi: 2023-04-03.
Ədəbiyyat
redaktə- Бәйрәмова Ф. Ә. Асия Хәйруллинага 60 яшь (PDF) // Журнал «Казан утлары». № 7. Казан. 1981. 187—188. (tatar.)
- Хәйруллина Асия Хәсән кызы — Хайруллина Асия Хасановна // Галиәсгар Камал исемендәге татар дәүләт академия театры. Йөз ел: ике томда — Татарский государственный академический театр имени Галиасгара Камала. Сто лет: в двух томах. 2. Казан: Заман, Татарстан китап нәшрияты. авт.-төз.: Л. Г. Шакирҗан, Г. Ф. Гыйматова. 2009. 147–148. ISBN 9785890520494. (tatar.) (rus.)
- Хайруллина Асия Хасановна (tt:Татарский энциклопедический словарь). Казань: Институт Татарской энциклопедии Академии наук Республики Татарстан. гл. ред. М. Х. Хасанов. 1998. 622. ISBN 0953065030. (rus.)
- Хайруллина Асия Хасановна // Ново-Татарское кладбище Казани: каталог-справочник памятных захоронений (#bad_url) (PDF). Казань: Институт истории им. Ш. Марджани Академии наук Республики Татарстан. авт.-сост. А. И. Ногманов. 2021. 275. ISBN 9785949813584. (rus.)
- Ильтани Илялова. Хәйруллина Асия Хәсән кызы — Хайруллина Асия Хасановна // Г. Камал театры артистлары — Артисты театра им. Г. Камала. Биографик белешмәлек. Икенче басма, тулыландырылган. Казан: Татарстан китап нәшрияты. 2005. 168–169. ISBN 5298040888. (tatar.) (rus.)
- Ильтани Илялова. Хайруллина Асия Хасановна. 6: У — Я (+ доп.) (tt:Татарская энциклопедия). Казань: Институт Татарской энциклопедии Академии наук Республики Татарстан. гл. ред. А. М. Мазгаров. 2014. 165. ISBN 9785902375111. (rus.)
- Кумысников Х. Л. Жизнь в наследство // Казань (журнал). № 2. Казань. 2001. 8—34. (rus.)
- Кумысникова Н. Х. Мгновения счастья Асии Хайруллиной (PDF) // Татар дөньясы (газета).|год=2021|страниц=16|страницы=14—15|номер=12 (6455)|ref=Кумысникова}} (rus.)
- Нуруллина Н. Б. Лауреаты республиканской премии Татарской АССР имени Габдуллы Тукая. Казань: Республиканская научная библиотека имени В. И. Ленина Татарской АССР. 1977. (rus.)