Aynu mifologiyası

Aynu mifologiyası – aynuların mifoloji təsəvvürlərinin toplusudur. Aynuların mifoloji təsəvvürlərinin və mifoloji folklorunun xarakteri və inkişaf səviyyəsi dağınıq məskunlaşma xüsusiyyəti, təsərrüfat növü (yığımcılıq, balıqçılıq, ovçuluq) kimi amillərlə müəyyənləşdirilir. Bu cür yaşam təbii mühitdə və insan populyasiyasında (demoqrafik partlayışa inkişafın qarşısını almaq) balansı saxlamaq üçün zəruri idi.

Aynu ailəsi

Aynuların mifologiyası Şimal-Qərb Asiya xalqlarının, xüsusi ilə də yapon mifologiyası ilə təmas edərək inkişaf etmiş, lakin bununla birgə sonuncudan mühüm fərqlilikləri qorumağı bacarmışdır. Aynuların mifologiyasının araşdırılması mənbəsi qismində miflərin şifahi olaraq nəsildən-nəsilə ötürlməsinin 19-cü əsrin sonları – 20-ci əsrin əvvələri avropalı missionerlərin qələmə aldığı və müasir yapon tarixçilərinin araşdırdığı sənədlər çıxış edir. Aynu mifləri ilə bağlı elmi tənqidi nəşrlər mövcud deyil.

Aynu mifologiyası animistik təsəvvürlərlə doludur – ona əsasən, insan, heyvan, balıq, quş kimi, bitkilər və hətta dünyada olan hər bir əşya və hadisələr də ruha malikdir. Hər şeyin ruha malik olması aynuların dini və mifoloji təsəvvürlərinin politeistik olmasında əks olunur. Aynuların mifoloji toplusunda kosmoloji, kosmoqonik, toponimik, totemistik miflər və bəd ruhlar (şeytanlar) çoxluq təşkil edir.

Aynu ilahlarının ierarxiyası

Aynu miflərində ilahlar “örtən kimsə (nəsə)” anlamını verən “kamuy” (aynu カムイ, yap. 神威 və ya 神居) adı altında keçir. Yapon mifologiyasından fərqli olaraq aynu mifologiyasında bir ali ilah var. Ali ilah Pase kamuy (yəni “göylərin yaradanı və sahibi”) yaxud Kotan kara kamuy, Mosiri kara kamuy, Kando kara kamuy (“dünyaların və torpağın ilahi yaradıcısı və göylərin sahibi”) adlanır. O aləmin və ilahların yaradıcısı sayılır; köməkçisi olan yaxşı ilahların vasitəsi insanları qoruyur, onlara kömək edir.

Sıravi ilahlar (yayan kamuy, yəni “yaxın və uzaq ilahlar”) başqa-başqa ünsürləri və dünya quruluşunun elementlərini təcəssüm edir, onlar bərabərdirlər və pis və yaxşı ilahların müəyyən funksional ierarxiyasının tərkibində olsalar da, bir-birindən asılı deyillər (bax. Aynu ilahlarının panteonu). Yaxşı ilahların əksəriyyəti səma uyruqludur.

Pis ilahlar, qayda olaraq, yer uyruqludur. Sonuncuların funksiyaları dəqiq olaraq müəyyənləşdirilib: onlar insanları dağılarda (pis ilahların əsas məskunlaşdığı yerlər) gözləyən təhlükəni əks etdirir və atmosfer hadisələrini idarə edirlər. Yaxşı ilahlardan fərqli olaraq, onlar müəyyən görünən cildə sahib olurlar. Arada yaxşı ilahlara hücum edirlər. Məsələn, əfsanə var ki, hansısa pis ilahın Günəşi udmağa çalışdığını, lakin Pase kamuyun, pis ilahın ağzına girən qarğa göndərərək Günəşi xilas etdiyini rəvayət edir.

İnanclara görə, pis ilahlar Pase kamuyun aləmi yaratmaq üçün istifadə etdiyi, sonra isə qırağa aydığı kərkilərdən yaranıblar. Pis ilahların başında bataqlıq ilahəsi Nitatunarabe durur. Pis ilahların əksəriyyəti ondan törəyib, onların ümumi adı – Toiyekunradır. Pis ilahlar yaxşılardan sayca çoxdur, və onlar haqda miflər daha geniş yayılıb.

Aynuların panteonu yaxşı və pis ilahlarla bitmir. Odu və insanı yaradan ən qədim ilahlar qismində ağaclar keçir. Onlardan bəziləri (məsələn qızılağac, qarağac) söyüddən fərqli olaraq ziyanlı sayılırdılar. Digər xüsusi ilahlar kimi koropokkuruları (“yerin altında yaşayan varlıqlar”) da qeyd etmək olar.

Əfsanələrə əsasən, onlar balaca boya malik idilər və qazma evlərdə yaşayırdılar. Deyilənə görə, onlar aynulardan öncə yaşayıblar və aynu qadınları üzlərinə döymə vurmaq ənənəsini məhz onlardan öyrəniblər.

Aynuların kosmoloji və kosmoqonik mifləri

Aynuların kosmoloji konsepsiyasına əsasən dünya hərisinin xüsusi təyinatı olan 6 aləmdən ibarətdir.

İnsanlar Kanna mosiri (“yuxarıdakı aləm”) və ya Uvekari notereke mosiri (“çoxlarının addımladığı aləm”) adlanan aləmdə yaşayırlar. O, üzərində adaların üzdüyü okeanı əks etdirir. Yaşayış məskənlərinə analoji olaraq aynular üçün hər bir quru torpaq ada idi. Adalı okean nəhəng qızılbalığın belində qərarlaşıb. O tərpəndikdə, dünyada zəlzələlər, okeanda isə qabarmalar və çəkilmələr baş verir. Fırtına zamanı qızılbalıq gəmiləri udaraq məhv edir.

İnsanlar aləminin altında Nitne kamuy mosiri (“iblislər aləmi”) və ya Teyne pokla mosiri (“nəm yeraltı aləm”) yerləşir. Bura rütubətli nəm yerdir və pis insanlar öldükdən sonra bura düşür və onlar üçün müəyyən olunmuş cəzanı çəkirlər.

İnsanlar aləminin altında, onların yanında həmçinin Kamuy mosiri (“ilahların aləmi”) yerləşir – səma uyruqlu ilahların bir çoxu burada məskunlaşıb. Yaxşı insanlar öldükdən sonra bura düşürlər. Bu aləmin sakinləri kəllə-mayallaq gəzir və buna görə onların dabanları Kanna mosiridə yaşayan insanların dabanlarına dəyir. Kamuy mosirinin altında təyinatı haqda məlumatları itirilmiş Pokna mosiri (“alt aləm”) yerləşir. Pokna mosirinin altında yerləşən aləmin isə nəinki təyinatı, heç adı da bizim zəmanəmizə gəlib çıxmayıb.

Göylər də öz növbəsində altı qata bölünür. Ən yüksək qatda Pase kamuy və onun köməkçiləri olan digər əsas ilahlar yaşayır. Bu aləmi Siniseranquru adlı ilah idarə edir. Göylərin alt qatlarında ikincidərəcəli ilahlar məskunlaşıb.

Aynuların totemik mifləri

İvakosinpukun təsviri

Aynuların totemik miflərinin əsas qəhrəmanları ayı, çöldəçapan, qartal, soyüd ağacıdır. Ayı haqda mif bir neçə variantda çatıb. Onlarda deyilir ki, bir tənha qadının yanına gecələr “qaraya bürünmüş” yad adam gəlməyə başlayır. Bir dəfə o etiraf edir ki, adam deyil, ayı cildində dağ ilahıdır. Bu dağ ilahından qadının oğlu olur və sonradan bu oğlandan aynular törəyir. Aynuların əcdadı qismində bəzən qartal cildində dağ ilahı da çıxış edir. Qartal həmçinin böyük aclıq vaxtı insanları yedizdirmiş aynuların xilaskarı sayılır.

Çaydaçapan insanların aləmi olan Kanna mosirinin yaradıcısı və aşiqlərin himayədarı kimi çıxış edir. Əfsaənəyə görə, məhz çöldəçapan insanlara ər və arvadın öhdəliklərini öyrədib. Söyüd aynuların qoruyan bir ilah sayılırdı (mifə əsasən, ilk insan söyüd çubuğu və torpaqdan yaradılıb). Uşaq doğulduqda söyüd çubuğundan həyatı boyu onu qoruyacaq xüsusi talisman – inahu hazırlayırlar.

Başqa-başqa ilahların fəaliyyətləri barədə miflər geniş yaılmayıb. Miflərin müəyyən dövrü insanlar aləmini yaradan Aioyna və Tureşmat və Okikurumi ilahı ilə bağlıdır. Aioyna Edzodan başqa ilk insanın yaradıcıs sayılır.

Bu miflə onun digər adı bağlıdır: Aynu rak Quru (“aynu qoxulu insan”). Mifə əsasən, yaradılışı bitirdikdən sonra Aioyna yenidən göylərə qayıdır, lakin digər ilahlar insanın qoxusunu duyduqdan sonra ilahdan geri qayıdıb insanı düzəldərkən əynində olan paltarı dünyada saxlamağa məcbur edirlər. Aioyna həm də aynuların ictimai həyatının quruluşçusu kimi çıxış edir və buna görə də mədəni qəhrəman funksiyasına malikdir. Miflərə əsasən, əvvəllər aynular adamyeyən idilər, əti balığı çiy yeyirdilər. Mütəmadi olaraq yerə düşərkən onlara od qalamağı və başqa-başqa sənətləri, balıq toru, yay, ox, qab-qacaq düzəltməyi, ət bişirməyi öyrədir, kannibalizmdən çəkindirir.

Okikurumi toponimik miflərin əsas qəhərmanıdır. Bir çox yerin adı onun həyatındakı hadisələrlə bağlıdır. Məsələn, İtanki yerinin adı Okikuruminin düyü piyaləsindən (ayn. itanki) su içmək istədiyi zaman dalğanın pyalənin götürüb sındırmasından yaranıb (İkincidərəcəli ilahlar ilə bağlı toponimik miflər həmçinin yapon mifologiyasında da geniş yayılıb). İlahın aynu qadınına qarşı təktərəfli sevgisi və çöldəçaparın onu bu sevgidən müalicə etməsi haqda da mifi var. Yapon ənənəsi Okikurumini yapon sərkərdəsi Yoşitçune Minamoto (1159-89) ilə eyniləşdirir. Buna əsaslanaraq, onun haqda miflərin aynuların yaponlarla ən çox kontakt etdiyi dövrdə yarandığını ehtimal etmək olar.

Qalan ilahların əksəriyyətinin sadəcə miflərdə adı keçir. Onların yalnız adları (həm yapon, həm də digər mifologiyalara xas olaraq, funksiyalarını izah edir) məlumdur, nadir hallararda fəaliyyətləri haqda bilgilərə rast gəlmək olur.

Miflərin qıtlığına baxmayaraq, ilahların yaxşı və pislərə bölünməsi (yapon mifologiyasında bu göstərici daha zəif və qeyri-aydındır) aydın sezilir. Yaxşı ilahlar adətən səma uyruqludur, görünməzdirlər, göylər aləmində, Kamuy mosiridə və dağlarda yaşayırlar. Onların başında Pase kamuy durur. Yaxşı ilahlar sırasında Aioynanı, Tureşmatı, Okikurumini, günəş, ay ilahlarını, od ilahəsi Fudzini, ayda yaşayan və hər ay ölüb, doğulub, böyüyüb, qocalan Çuf-kamuyu (“bütün işıqsaçan obyektlərin ilahı”). Siniseranquru (“ən yüksək göy qatından gəlmiş”) ən yüksək göy aləmini idarə edir. Onun yanında həyat yoldaşı Sinisirinmat yaşayır. Toyikurupunikuru və Toyikurupunimat (“üzlərini yerdən qaldıranlar”) bitki ilahları, Pekonçikoroquru (“su piyaləsinə malik olan”) isə su ilahı sayılır. İnanca görə, sonuncu insanlara dağların arxasından gələn qara bulud cildində görünür. Görünür ki, su və bitki ilahları ən gənc ilahlardır. Tay-kamuy – zəlzələ ilahı (“zəlzələni barmağını tərpədməklə yaradır”) yaxşı ilah sayılır və Poxnakotan ərazisində yaşayır. Həmçinin “torpaqların müqəddəs sahibi” Sirikorokamuy, “ulduzlardan gəlmiş” Notiyeranquru, “dumandan gəlmiş” Uraraeranquru və sair ilahlar da var.

Adətən, aynuların əcdadı sayılan ayı da yaxşı ilah qismində gedir (pis gücləri əks etdirə bildiyinə baxmayaraq). Ayı cildində insanlara yaxşı ilahlar Nuporikuro-kamuy (“dağlara sahib olan ilah”, başqa adı İkoroporoquru – “böyük var-dövlətə malik olan”) və, hərdən, Sanruveropo-kamuy (“böyük ayaq izləri qoyan”) görsənir.

Aynu ilahlarının panteonu

Pase kamuy (Kotan kara kamuy, Mosiri kara kamuy, Kando kara kamuy) – ali ilah;

Yaxşı ilahlar

• Aioyna (Aynu Rak Quru)
• Tureşmat
• Okikurumi
• Fuzdi (Undzi) – od ilahəsi
• Çuf-kamuy – ayda yaşayan (bütün işıqsaçan obyektlərin ilahı)
• Siniseranquru - ən yüksək göy aləmini idarə edən ilah.
• Sinisirinmat – Siniseranqurunun həyat yoldaşı
• Toyikurupunikuru və Toyikurupunimat - (“üzlərini yerdən qaldıranlar”) bitki ilahları
• Pekonçikoroquru - (“su piyaləsinə malik olan”) su ilahı
• Tay-kamuy – zəlzələ ilahı
• Sirikorokamuy - “torpaqların müqəddəs sahibi”
• Notiyeranquru - “ulduzlardan gəlmiş”
• Uraraeranquru - “dumandan gəlmiş”
• Nuporikuro-kamuy - “dağlara sahib olan ilah” (başqa adı İkoroporoquru – “böyük var-dövlətə malik olan”)
• Sanruveropo-kamuy - “böyük ayaq izləri qoyan”

Pis ilahlar

• Nitatunarabe – bataqlıq ilahəsu, əsas pis ilah
• Kinasutunquru – “otda yaşayan” (ilan cildində təsvir olunur)
• Xonpokikeuş – “dağların altında quyu qazan”, dağ uçqunları yaradan
• İvaoropenereq – “dağları məhv edən”, dəhşətli gecə quşu kimi təsvir olunur
• İvabosoinqarabe – “dağların arasından baxan”, insanlara pislik quran
• Çurikanda-kamuy – “çox qəddar”, adamyeyən ayı cildində təsvir olunur; başqa adı Nupurikesunquru - “dağın ətətyində yaşayan”
• İvaesanquru – “dağdan düşən”
• İvarasambe – “dağların yamacında bitən otlardan düşən”, tülkü və ya it boyda, qara bədənə, uzun qulağa və ağzından çölə çıxan iki uzun dişə malik olan heyvan cildində təsvir olunur
• İvaetistis – “dağlarda qışqıran”, quş cildinə malikdir
• İvakosinpuk - “dağ cilddəyişəni”, müxtəıif cildlər ala bilir
• İvaxoinu – “dağ dələsi”
• İvasarauş – “qaya otundan quyruğa malik”
• İvaisepo – nəhəng “dağ dovşanı”
• İkamenaşrera – cənub-şərq küləyin “sahibi”, külək sahiblərindən ən təhlükəlisi sayılırdı
• Pikatatopomatnep – qərb küləyin “sahibi”
• Menaşokkayvenyuk – şərq küləyin “sahibi”
• Şumreravenyuk – cənub küləyin “sahibi”
• Matnauvenyuk – şimal küləyin “sahibi”
• Motenay – şimal-şərq küləyin “sahibi”
• Tiukopoiyerera və ya Venrera – qasırğaların “sahibi”
• Upasruyambevepyuk – qarın “sahibi”
• Aptoruyasibevenyuk – leysanların “sahibi”
• Ruyasibenitnep – fırtınaların “sahibi”

Ədəbiyyat

• Симонова-Гудзенко Е. К. Айнов мифология // Мифы народов мира. Энциклопедия в 2-х томах / Гл. ред. С. А. Токарев. — М.: Советская энциклопедия, 1987.
• Добротворский M. M., Аино-русский словарь, Казань, 1875
• Б. Пилсудский Фольклор сахалинских айнов Сахалинское областное книжное изд-во, 61 стр. 2002
• Невский, Н. А. Айнский фольклор. Наука, Глав. ред. восточной лит-ры, 173 стр. 1972
• Batchelor J. The Ainu of Japan., London, 1892
• Batchelor J. The Ainu and their folklore, London, 1901
• Batchelor J., в кн.: Encyclopaedia of religion and ethics, v. 1, Edinburgh, p. 239-52 1908
• Groot J., The prehistory of Japan, Oxf., 1951
• Сарасина Гэндзо, Айну дэнсэцусю. Токио, 1971