Azərbaycan ənənəvi evləri

Azərbaycan ənənəvi evləri — azərbaycanlıların tarixən, ənənəvi üsulları istifadə edərək inşa etdikləri evlər.

Azərbaycanlının evinin zalı. Şuşa (1865-ci il)

Növləri

Azərbaycanda orta əsrlər evi. Qala Arxeoloji-Etnoqrafik Muzey Kompleksi

Azərbaycanda orta əsrlər mətbəxi. Qala Arxeoloji-Etnoqrafik Muzey Kompleksi

Qazma və ya pəyə evlər (Azərbaycanın Kiçik Qafqaz, Gəncəbasar və qərb bölgələrində adlandırdıqları kimi) dağlıq bölgələrdə son dövrlərə qədər qalmışdır. Düzbucaqlı plana malikdir və tikilməsi rahatdır. Bu evlərin arxa və yan divarları qazma nəticəsində torpaqdan ibarət olur, qabaq tərəfi ilə daş hörgü ilə bağlanır. Tavan dirəklər vasitəsilə düzəldilir. Bağ mövsümündə Nügədi, Rustov, Çiçi, Səbətlər kimi meyvəçiliyin böyük rol oynadığı kəndlərin əhalisi müvəqqəti olaraq bağa köçmək üçün belə evlər (qazma ev) tikərdilər. Pəyəbaşı tipli tikililər pəyə və qaradam evləri arasında aralıq növ təşkil edir, bir tavanın altında həm yaşayış evi, həm də mal-qara yerləşirdi.

Azərbaycanlılar və digər qafqazlılar üçün qaradam evləri xarakterikdir. Müxtəlif regionlarda "öylük", "şeşə öylük", "pəyəbaşı" (Xanlar), "qara ev", "dörddirək ev", "xaçkərənli ev", "evdamı", "qış damı", "qış evi" (Naxçıvan), "evdamı" (Kəlbəcər), "dam" (Qubadlı), "çardaxlıdam", "beşikdam", "öydamı", "dam" (Borçalı) kimi tanınır. XVIII əsrdən XX əsrin əvvəllərinə qədər qaradam evləri əsasən Kiçik Qafqaz dağlıq və dağətəyi ərazisində, qismən Dağlıq Qarabağ və Naxçıvanda mövcud idi. Naxçıvan qaradam evləri yerüstü tikilirdi.

Aran kəndlərində inşası rahat başa gələn yerüstü evlər geniş yayılmışdır. XIX–XX əsrin əvvəllərində belə yüngül çubuq (qarğı, qamış) evlərin regional olaraq müxtəlif adları mövcud olmuşdur: "çovustan" (Naxçıvan, Qarabağ və İran Azərbaycanı), "çubuq ev", "darbənd" (Quba-Xaçmaz), "qom ev", "hörmə ev" (Muğan), "çubuq hörmə", "çəpərə ev", "çitəmə" (Şəki-Zaqatala), "qarğı ev", "qamış ev", "tapan ev" (Şirvan), "durma" (qərb regionu və Gəncəbasar).

XIX–XX əsrin əvvəllərində möhrə tipli evlər də geniş yayılmışdır. Belə evlər çay daşından tikilmiş istinadın üzərində və ya torpaqdan başlayaraq inşa edilirdi. Möhrənin qatları kürsü adlanır və hər kürsünün üzərinə seysmik məqsəd üçün ağac qurşaq verilirdi. Dağlıq və düzənlik ərazilərdə isə çaydaşı və ya qayadaşından istifadə edilərək tikilən, yastı damlı, alçaq "daxal" evlər üstünlük təşkil edirdi.

Azərbaycanın düzən rayonlarında salyani evlər yayılmışdır. Şirvan düzündə, qismən də Qobustan kəndlərində bu evlərə rast gəlinir. Salyani evlərin damının yamacları çox dik formada olur. Evlərin kəllə divarları çardaqdan etibarən üçbucaq şəklində inşa edilir. Şirvan və Gəncəbasarda yayılmış şirvani evlərinin isə yüksəkliyi az olur, dam örtüyünün forması balıqbelidir. Ağacdan inşa edilmiş evlərə isə kərtmə və cımğa evlər misal göstərilə bilər. Ağacdan tikilən evlər arasında dirəklər üzərində qurulan və qülləyəbənzər nümunəsi olan ləm vacib yer tutur. Yay istirahəti üçün istifadə edilən bu ev forması rütubətli, soyuq bölgələrdə, xüsusilə Lənkəran bölgəsində yayılmışdır.

Azərbaycanda yaylaq vaxtı istifadə edilən evlər alaçıq, coma, dəyə, muxuru, qarakeçə, dünnüklü ev, kolux, mağardəyə və s.-dir. Bunlar arasında dəyə (Şirvanda "qarakeçə" adlanır) və alaçıq daha çox istifadə edilmişdir. İkisinin arasında ölçü və möhkəmlik fərqi var. Dəyənin ölçüsündən asılı olaraq onun quraşdırılmasında 30–50 çubuğa, 4–6 keçəyə (qəlib) ehtiyac duyulur. Keçə "həllac" adlı bacarıqlı ustalar tərəfindən düzəldilir.

XVIII–XIX əsrlərdə təkotaqlı eyvanlı evlər azərbaycanlılar arasında yaşayış evi kimi vacib yer tutmuşdur, müasir dövrdə də məşhurdur. Çoxotaqlı və çoxmərtəbəli kompozisiyaların (malikanə, imarət, mülk, yarımsaray tipli evlər) ilkin forması məhz təkotaqlı eyvanlı evlər olmuşdur.

• 
  Ənənəvi Azərbaycan yurdu (alaçıq)
• 
  XIX əsrin əvvəllərinə aid şüşəbəndli yaşayış binası. Şuşa
• 
  Mehmandarovların evi. Şuşa
• 
  Azərbaycanlının evi. Bakı
• 
  Daş ev. Bakı ətrafı

Komponentləri

Həmçinin bax: Azərbaycanda bağ

Nərd şəklində qapı. İçərişəhər

Azərbaycan mətbəxində ocaq və ya təndir olur. Bəzi kənd evlərində soba da olur. Ancaq bunlar daha çox mətbəxdən ayrı, hətta evdən ayrı qurulur. Zirzəmidə (evin anbarında) isə qışlıq üçün yeməklər və mətbəxdə hələ istifadəsinə ehtiyac olmayan qidalar saxlanılır. Hər evdə mətbəx anbarla əlaqəli olmalıdır. Hətta Azərbaycan evlərində yalnız ətlərin və yağların saxlandığı bir "soyuqluq" yeri vardır. Ancaq əsasən anbar və soyuqluq eyni yer olur və ət, yağ, taxıl, quru tərəvəzlər burada saxlanılır. Anbarda qidalar "tərək" adlandırılan rəflərdə, sandıqlarda, çuvallarda, divarlara asılan torbalarda saxlanılır və ya ipə düzülərək asılır. Çəltik saxlamaq üçün istifadə edilən anbarlar həyətdə, alt evlərdə, eyvanlarda, yardımçı binalarda saxlanılırdı. Taxıl saxlamaq üçün istifadə edilən taxta anbar qurğuları evin birinci mərtəbəsində və ya təsərrüfat binaların iç hissəsinə qoyulurdu.

Çəltik dənlərinin qurudulması isə yaşayış evlərinin döşəmələrinə sərərək, həmçinin çardaqlardan istifadə edərək həyata keçirilirdi. İpəkqurdlarının barama sarıyana qədər saxlanması üçün kümxana, talvar və çardaqlar, hətta bəzən tövlələr istifadə olunurdu. Kümxanalar ipəkçiliyin geniş yayıldığı bölgələrdə inşa edilmişdir. Arıçılar isə pətəkləri evlərin ətrafında, həyətyanı bağda yerləşdirir.

Ev əşyaları

XIX–XX əsrin əvvəllərində Azərbaycanda evlərin daxili sahmanı Şərq xüsusiyyətlərinə malik idi. Qazma və qaradamlı tipli evlərdə daxili sahmana o qədər də fikir verilmirdi. Ancaq yerüstü evlərdə vəziyyət fərqli idi. Yemək, istirahət, məişət işləri yerdə edildiyi üçün döşəmənin təmiz saxlanması lazımlı idi. Döşəmənin üzərinə kilim, xalça, keçə, gəbə və s. örtülürdü. Bunların üstündə isə qoyun dərisindən düzəldilmiş ayaqaltılar, mütəkkə, döşəkçələr və balış qoyulurdu. Kasıb evlərində divara həsir, varlı evlərində isə xalçalar asılır. Varlılar xalçaların üzərinə bədii tikmələr, silah, saz, əcdadların portretləri və qətələr (zərli xətlə yazılmış Quran ayələri) asırdılar. Evin dör başı adlanan xüsusi yerində evin başçısı və ya qonaq üçün nazbalış qoyulur, Naxçıvan bölgəsində bu yer "şahnişin" adlanırdı.

Əşyaların saxlanması üçün yük yeri (camaxatan) istifadə olunurdu. Divar açırımları (taxça, rəf, divar şkafı, yük yeri, dolab, buxarı və s.) da bunun üçün idi. Yük yerinin üstünün örtülməsi üçün ipək və pambıq parçalardan düzəldilmiş pərdələr, varlı evlərində isə tikmə naxışlı "zərəndaz" pərdələr işlədilirdi.

• 
  XVIII əsrin II yarısına aid ənənəvi Azərbaycan məxməri üzərində, zərxara tikməli parçadan hazırlanmış dekorativ yastıq və yataq örtüyü
• 
  Təkəlduz naxışlı mərmər mütəkkə və döşək, XIX əsrin I yarısı.
• 
  XIX əsrin I yarısında Şəkidə hazırlanmış divar örtüyü
• 
  XX əsrin əvvəlində Azərbaycanda hazırlanmış minalı mücrü, Azərbaycan Xalça Muzeyinin kolleksiyası

İnteryer dekorasiyası

Şəkixanovların evinin interyeri. Şəki

Ənənəvi Azərbaycan evinin interyeri qonaq və istirahət otaqlarına bölünür, həmişə sadə, yer baxımından açıq olurdu. Qonaq və istirahət otaqlarında az sayda arakəsmələr və hündür olmayan mebel var idi. İnsanlar adətən yerdə otururdular. Xalça və kilimlər evin əsas elementləri idi. Evin ümumi interyerindən bəhs etmək üçün istifadə edilən "bəsat" ("xalça") sözü də bunun sübutudur. XIX–XX əsrin əvvəllərində qışda isti saxlayan və yayda sərinlik verən keçələr evlərin bəzədilməsi və döşənməsi üçün istifadə edilirdi. Evlərin bəzədilməsində işlədilən naxışlı keçə "nəmənd" adlanır.

Bəzənməmiş divar səthləri tağlı pəncərələr ya da qablar və gündəlik əşyalar qoyulması məqsədilə istifadə edilən taxçalar üçün oyulurdu. Bəzi qab-qacaq və ya kiçik əşyalar divarın yuxarı hissəsindəki rəflərdə və ya konsollarda saxlanılırdı.

Ornamental stükko interyerin bədii bəzəyində istifadə edilmiş, taxça, karniz və müqarnaları əhatə etmişdir. Varlı evlərində və xan saraylarında divarlar suvaq və kətan üzərində rəsmlər və ya ov və ziyafət səhnələri olan dekorativ lövhələrlə bəzənmişdir. Pape-maşedən hazırlanmış memarlıq detallarında da dekorativ rəsmdən istifadə edilmişdir. Verandalı və böyük pəncərələri olan evlərdə taxta çərçivədə möhkəmləndirilmiş rəngli şüşə mozaikadan arakəsmələr düzəldilirdi. Taxta sütunlar, dayaqlar, damlar və qapıların hamısı oyma ilə bəzədilirdi. Şəki xanlarının saraylarının (XIX–XX əsrlər) interyerlərində tarixi və ədəbi mövzularla çəkilmiş, güzgü şüşəli müqarnalar və frizlər də daxil olmaqla geniş çeşidli texnikalardan istifadə olunurdu.

Azərbaycanda bütün dülgərlər üçün evlərin taxtadan daxili sütunlarını, tirlərini və kölgəliklərini oymaq standart bir təcrübə idi. Ağac üzərində oyma mütəxəssisləri həmçinin qapıların, stolların, stulların, kitab tutacaqlarının və taxta qabların bəzədilməsi üzərində işləyirdi. 1917-ci ildən sonra, 1930-cu illərə qədər ağac sənətkarlığında tənəzzül baş verdi. 1930-cu illərdə ağac üzərində oyulmuş milli motivlər sayı getdikcə artan iri ictimai binaların dizaynına daxil edildi. Əbdülhüseyn Babayev ən istedadlı oyma ustalarından biri idi və müxtəlif texnikalara bələd idi. Onun kitab tutacağı (1937) bir, iki və ya üç kitab üçün kürsü yaratmaq məqsədilə açılan tək ağac parçasından hazırlanmış bir müasir "dizayn möcüzəsi" idi.

1920-ci ildən sonra daxili dekorasiyanın ənənəvi prinsipləri ictimai binaların dizaynında da tətbiq olundu. 1937-ci ildə Moskvada keçirilən Ümumrusiya Kənd Təsərrüfatı Sərgisində Azərbaycan SSR pavilyonunda memar Sadıq Dadaşov və Mikayıl Useynov və rəssam Lətif Kərimov kompleks bəzəkli zal ərsəyə gətirdilər. Gips friz və lövhələrə həkk olunmuş motivlərə beşguşəli ulduzlar, oraqlar və çəkiclər, çiçəklər, meyvələr, üzümlər və pambıq qozaları daxil idi. 1960-cı illərdən etibarən stükkonun istifadəsi əsasən dekorativ rəsm, mozaika və metaloplastika üsulları ilə əvəz olundu. Ənənəvi şüşə işi ilə birlikdə, şüşə hazırlamaq üçün başqa formalar təqdim edildi.

• 
  Usta Qənbər tərəfindən Şəki xan sarayının ikinci mərtəbəsinin şərqdəki kiçik zalında çəkilmiş "Həyat ağacı" təsviri. Reproduksiya. Azərbaycan Milli İncəsənət Muzeyi
• 
  Naxçıvan xan sarayının Güzgülü zalı
• 
  İskəndər Rüstəmovun evində otaqlar arası divarda rəsm. Şuşa
• 
  Səfi bəyin evinin divar bəzəyi. Şuşa
• 
  "Arşın mal alan" operettası səhnə dekoru. Moskva

Adət-ənənə

Mərasimlər

Novruz bayramında icra edilən qurşaqsallamanın papaqatdıya çevrilməsi ev tikilişinin dəyişməsi ilə əlaqədardır. Əvvəllər tikilən evlərin damı hamar olur, ortasında baca yerləşirdi. Belə evlər "tatı" adlanırdı. Bu evlərin bir-birinə bitişik yerləşməsi və damlarının hamar olması nəticəsində insanlar evləri damüstü gəzə bilirdi. Ancaq tatı evlərinin yerini kirəmitli və ya şiferli evlərin əvəz etməsi nəticəsində evlərdən hədiyyə yığılması da damdan (qurşaqsallama) qapıya (papaqatdı) enmişdir.

Kiçik Çillənin çərşənbələrində insanlar lopa yandırıb evin ətrafında 3 dəfə fırladaraq şər qüvvələrdən qorunacaqlarına inanırlar. Həmçinin döyüşdə övladlarını itirən ailələr evlərindən qara yas bayrağı asardılar.

İnanclar

Azərbaycan mifologiyasında şər ruhlar olan damdabacalar bütün evlərin həyətlərində yaşaya bilər. Ancaq onlar sürü şəklində məscidlərin, köhnə evlərin, dəyirmanların xarabalıqlarında yaşayırlar. Həmçinin hər evin bir iyəsi vardır. Bəzən adına "Ev cini" də deyilir. Astana cini isə evin astanasının sahibidir, ona görə də axşam vaxtı çöldə oturmaq və ya əli qoynunda durmaq olmaz. Çərşənbə arvadı çərşənbə günü bir evdə işlər tamamlanmamış isə ora girən və ziyan vuran cadugərdir.

Evdə insan olmasa da, evə girəndə salam verərlər. Çünki evdə kimsələr var. Onlar evə bərəkət gətirər, quş cildində insanın yuxusuna girərlər. Mətnlərdə Qaraçuxa daim evlə bağlı olur. Onun damın üstündə yatdığı, evə girən zaman Qaraçuxaya salam vermək lazım olduğu qeyd olunur. Qaraçuxanın evi tərk etməsi isə o ailənin bəxtinin bağlanması kimi yozulur. Evdə və həyətdə qara qarğanın görünməsi yaxşı əlamət deyil.

Kolu, tikanlı ağacların budaqlarını və üzərlik bitkisini evlərin astanasından asırdılar ki, pis nəzərləri içəri buraxmasın. Bağbağata ziyan dəyməsin deyə itin kəllə sümüyünü çəpərin üstünə sancırdılar. Əjdaha Azərbaycan tərəkəmələrinin xalça motivlərində rast gəlinir, evin qoruyucusu (talismanı) olaraq istifadə edilir.

• 
  Evdə divardan asılmış üzərlik
• 
  Ağacın üzərində qoç buynuzu

Ədəbiyyat

• Azərbaycan etnoqrafiyası, Üç cilddə I cild., Azərbaycan Milli Elmlər Akademiyası Arxeologiya və Etnoqrafiya İnstitutu, Bakı: Şərq-Qərb, 2007.
• Azərbaycan etnoqrafiyası, Üç cilddə II cild., Azərbaycan Milli Elmlər Akademiyası Arxeologiya və Etnoqrafiya İnstitutu, Bakı: Şərq-Qərb, 2007, ISBN ISBN 5-17-033764-7.
• Azərbaycan etnoqrafiyası, Üç cilddə III cild. (2007), Azərbaycan Milli Elmlər Akademiyası Arxeologiya və Etnoqrafiya İnstitutu, Bakı: Şərq-Qərb.
• Türk Əfsanə Sözlüyü, Dəniz Qaraqurd, Türkiyə, 2011, (OTRS: CC BY-SA 3.0) Arxivləşdirilib 2022–03–21 at the Wayback Machine (türk.)
• Türk Mitolojisi Ansiklopedik Sözlük, Celal Beydili, 2003, Yurt Yayınevi (türk.).
• Kalafat, Yaşar. Eski Türk Dini İzleri (türk). 1998.
• Kartari, A. (1986). Azeri ve Fırat Havzası Mutfak Kültürlerinin Karşılaştırmalı İncelemesi. Belleten, Türk Folkloru Yayınları, İstanbul.
• SMOMPK: Azərbaycan folkloru materialları, 2-ci cild. Bakı, Elm və təhsil, 2019, −264 səh.

Əlavə oxu

• AZİZSOY, ANAR. (2016). ÇARLIK RUSYA SI DEVRİ ŞEKİ (AZERBAYCAN) TARİHİ KENT DOKUSUNDA OLUŞAN DEĞİŞİM VE GELİŞEN KONUT TİPLERİNDE SÜRDÜRÜLEN GELENEKSEL UNSURLAR. Journal of International Social Research. 9. 610–626. 10.17719/jisr.20164420136.