Azərbaycanda zərdüştçülük

Tarix

Atəşgah.

Ermənistanda yerləşən Baba hacı Türbəsi ermənilərin iddia etdiklərinin əksinə Babək, qıpçaq xristian xanımı və Babəkin anasının dəfn olunduğunu hesab edən alimlərimiz mənbələrə görə bu qədim Zərdüştçü memarlığı əsasında inşa edilən memarlıq abidəsidir.

Dünyanın ən qədim dinlərindən biri olan zərdüştçülük də qədim zamanlarda Azərbaycan ərazisində etiqad edirdi. Adını banisi müasir İran peyğəmbəri Zərdüştlə (həmçinin Zoroastr və ya Zaratuştra kimi də tanınır) paylaşan Zərdüştçülük dünyada ilk monoteist inanclardan biri və eramızdan əvvəl 600-cü ildən eramızın 650-ci ilə qədər İranda rəsmi din idi. Zərdüştilər kainatı yaratmış Ahura Mazda adlandırdıqları bir Allaha inanırlar. Zərdüştçülüyün müqəddəs kitabı olan "Avesta" iki əsas bölmədən ibarətdir: ən qədim bölmədə on yeddi ilahi daxil olmaqla Qatalar, kiçik Avesta isə daha qədiminə şərhləri ehtiva edir. Buraya həmçinin miflər, hekayələr və ritual ayinlərin təfərrüatları daxildir. Zərdüştçülükdə od ən mühüm paklıq simvoludur. Zərdüştilərin oda sitayiş etdiklərinə yanlış inanırlar, lakin onlar atəşin Ahura Mazdanın simvolu olduğuna inanırlar. Təxminən eramızdan əvvəl 550-ci ildə II Kir Cənubi Azərbaycan ərazisini Əhəmənilər imperiyasına birləşdirdi. Onun hakimiyyəti dövründə İmperiyada zərdüştçülük hakim din idi, lakin o, tabe olduğu ərazilərin əhalisinə zərdüştçülüyü tətbiq etməyə heç bir cəhd göstərməmişdir. I Daranın hakimiyyəti dövründə zərdüştçülük Əhəmənilər imperiyasının, o cümlədən Azərbaycanın rəsmi dini idi. I Dara satraplıqlarda mötədil dini azadlığa da icazə verdi. Makedoniyalı İskəndər eramızdan əvvəl 331-ci ildə III Daranı məğlub etdi. Bu dövrdə zərdüştçülük zəifləməyə başladı. Çoxlu maqlar öldürüldü və zərdüştçülüyün bir çox müqəddəs mətnləri məhv edildi və əbədi olaraq itirildi.

Eramızın əvvəllərində bu Cənubi Azərbaycan xüsusi dini əhəmiyyət kəsb edirdi - zərdüştiliyin banisi Zərdüştün fəaliyyəti haqqında əfsanələr onunla əlaqələndirilməyə başladı, burada Zərdüştilərin üç “böyük” od məbədi Adur-Quşnasp (Təxti-Süleyman), alman arxeoloji ekspedisiyası tərəfindən qazılmışdır. Üç əsas Zərdüşti məbədindən biri və ən böyüyü hesab olunurdu, çünki şah ailəsinə və döyüşçü sinfinə aid idi, digər ikisi, Farsdakı Adur-Farnbag və Xorasandakı Adur-Burzsnmix isə müvafiq olaraq maqlar sinfi və sənətkarlar və fermerlər sinfi. Bəzi rəvayətlərə görə Urmiya şəhəri Zərdüşt peyğəmbərin doğulduğu yer sayılırdı.

Azərbaycanda yaranıb yayılmış xürrəmilik, məzdəkilik, hürufilik kimi dini cərəyanlar da zərdüştçülükdən qidalanıblar. Zərdüştçülərin Tanrı bəxşişi hesab etdikləri əsas müqəddəs ünsürlər Su, Od, Torpaq, Hava və Qauş-Urvan-öküz ruhu idi. Bu kultlara müvafiq ilahlardan başqa müxtəlif təbiət qüvvələri ilə bağlanan ilahlar – Göy, Torpaq, Günəş, Ay, Külək və s. ilahları da var.

Adət-ənənə

Azərbaycanın çox yerlərində indiyədək yanan şamı üfürüb söndürmək, yanan ocağa su tökmək günah sayılır. Şamın, çırağın və s. bu kimi şeylərin evdə qəflətən sönməsi yaxın vaxtlarda ailə üçün bədbəxtlik gözlənildiyindən xəbər verir. Odu söymək, yaxud oda boş yerə and içmək böyük günahdır. Odu su ilə söndürmək olmaz.

İbadət

Gündəlik ibadətlər od və su vasitəsilə Tanrıya qurban və nəzir verməkdən ibarətdir. Oda və od ilahəsi Atura, həmçinin suya və su-bərəkət ilahəsi – Anahita xidmət etməkdən ötrü xüsusi məbədlər tikilirdi. Azərbaycanda Tanrının ən qüdrətli enerjilərindən olan oda sitayişlə əlaqədar bir fakt da diqqəti çəkir. "Azərbaycan" sözünün mənası bütün yozumlarda Odlar Yurdu anlamını verir. Atəşgahlarda od mehrab şəklində olan altlıqlardan çıxır və məbədlərin yüksək damlarına qədər ucalırdı. Zərdüştçü məbədləri "Atəş yeri", yaxud "Atəş evi" adlandırılırdı.

Bayram

Novruz – yeni gün. Novruz oda həsr olunur və yazda gecə ilə gündüzün bərabərləşdiyi gün bayram edilirdi. Belə hesab olunurdu ki, Zərdüşt bü gün anadan olub.

Memarlıq

Azərbaycan alimlərinin ixtiyarında Bakıdakı məşhur Qız qalasının qədim zamanlarda zərdüştçülük məbədi olması haqda da xeyli materiallar vardır. Bir çox alimlər Abşerondakı çoxsaylı qalaları da məbəd hesab edirlər. Hələ orta əsrlərdə Azərbaycan coğrafiyaşünası Bakuvi həmin qala-məbədlərin mövcudluğundan bəhs etmişdi. Bunların bir çoxunun müdafiə məqsədi daşıması heç də onların məbəd təyinatına zidd gəlmir. Bəzi xristian kilsələri də bu cür ikili səciyyə daşıyır.

İranlı Zərdüştçülər Atəşgahda ibadət edirlər. Mobəd Kuruş Niknamomun başçılığı ilə ibadəti yerinə yetirmələri və Zərdüştçülər üçün Atəşgahın böyük bir çəkisi olmasıdır.

Qalaların yaxşı vəziyyətdə qalmasını onların müdafiə xarakterindən başqa həm də Yaxın Şərqə səlcuq və monqolların gəlməsindən sonra Abşeronda zərdüştçülüyün dirçəlməsi ilə izah etmək olar. Bu dövrlərdə zərdüştçülər müsəlman təqibləri altında əsas etibarilə cənuba – Fars vilayətinə qaçmış və orada Türkabad və Şərifabad şəhərlərində zərdüştçülüyün yeni mərkəzlərini yaratmışdılar. Görünür, elə həmin illərdə zərdüştçü qaçqınlar Abşeronda da peyda olmuşlar.

Antik dövrün müəllifləri Albaniyadakı müqəddəs yerlər və Xəzər adalarında daim yanan odlar barədə danışırlar. Qədim salnamələr və yerli rəvayətlər göstərir ki, İçəri şəhərdəki Cümə məscidi və alban kilsəsi Od və Su məbədlərinin yerində tikilib. Pirallahıda çox müqəddəs sayılan atəşgah da olub. Zərdüştçülərin pərəstiş etdikləri Öküzün təsviri İçəri şəhərdən və onun ətraflarından çıxan çoxsaylı arxeoloji qazıntılarda da müşahidə olunur.

Atəşgah

Azərbaycanın eramızın XVII əsrinə aid məşhur qədim abidələrindən biri olan Atəşgah paytaxt Bakıdan on beş km qərbdə, Xəzər dənizinin sahilində, Suraxanı kəndində yerləşir. Bəzi mənbələrdə bu abidə atəşpərəstlərin məbədi adlanır. Atəşgah abidəsi öz mənşəyini qədim Azərbaycanda hakim din olan zərdüştçülükdən götürür. Atəşgah məbədi UNESCO tərəfindən dünya irsi siyahısına daxil edilib. Məbəd 1883-cü ildən istifadə edilmir.

Xınalıq

Azərbaycanın Quba rayonunun qərbində yerləşən Xınalıq (Xınalıq, Xınaluq) kəndi də zərdüştçülük məbədləri ilə məşhurdur. Zərdüştçülük izlərini əks etdirən Bürc ziyarətgahı VII əsrdə Xınalığın ən qədim hissəsində tikilmişdir. Rayonun ətrafında çoxlu mağaralar, pirlər (Azərbaycanca "müqəddəs yer" və ya "ziyarətgah") var.

Atəşgah, Xınalıq

Kənddən təxminən 5 km qərbdə, dəniz səviyyəsindən ~3000 m hündürlükdə, Şahdağ dağının yamacında, Qızılqaya qayasının ətəyində təbii alovlu ateşgah — Zərdüştçü od məbədi yerləşir. Məbəd 2016-cı ildə Ümumdünya Zərdüştçülük Təşkilatı və Azərbaycan Mədəniyyət və Turizm Nazirliyinin səyləri ilə keçmiş xarabalıqların yerində bərpa edilmişdir . Abidə 4647 nömrə ilə Azərbaycanın tarix və mədəniyyət abidələri reyestrinə daxil edilmişdir. Qafqazın bu hissəsinin yüksəkliklərində zərdüştçülüyə əsaslanan dini tikililərin olması müxtəlif müəlliflər tərəfindən dəfələrlə qeyd edilir. Beləliklə, 17-ci əsr səyyahı Adam Olearius yazır: "…Elborz Qafqaz dağlarının bir hissəsidir, Gürcüstanla həmsərhəd Tabəsəran bölgəsindədir və onun yüksəklikləri indi təsvir olunan dağlardan çox aydın görünür. Bu Elborzda farslar bir vaxtlar öz sönməz odunu saxlayır və orada ona sitayiş edirdilər; amma indi bu od və onun pərəstişkarları getdi… oradan Hindistana getdilər…" Oleariusun əhatə etdiyi təsvir və xəritədən belə çıxır ki, o, Şahdağ dağını Elbors adlandırır və buna uyğun olaraq, söhbət onun yamaclarında yerləşən təbii işıqlardan gedir. Erməni ruhanisi Makar Barxudaryans 1893-cü ildə od məbədləri, o cümlədən Xınalıq məbədi haqqında məlumat verir: "…bagin (məbəd) Quba rayonunda, Xınalıq kəndi yaxınlığında, Atəşgah adlı vulkanın yaxınlığında tikilib, burada Hindistandan gələnlər tərəfindən qədim qalıqlar üzərində müxtəlif tikililər tikilib".

Qədim Azərbaycanda Zərdüştçü dövlətləri

Midiya (Mada, Maday)

Mana (Manna) elinin qürub çağında onun güney-doğu qonşuluğunda formalaşan mad boylarının siyasi birliyi m.ö.VII əsrin son rübündə artıq yeni qüvvə ilə ortaya çıxmışdı. Mada (Midiya) adı ilə tanınan bu yeni dövlətin qədim Ön Asiya tarixində önəmli rolu olmuşdur. 650 Belə ki, Asur dövlətinin çökməsilə Ön Asiyada qısa müddətdə böyük imperiyaya çevrilən Mada elinin sınırları çox geniş əraziləri əhatə edirdi. Təxminən 70 il davam edən Mada elinin sonu (m.ö. 550) haqqında xeyli bəlgə olsa da, onun ilk yaranma çağları o qədər də aydın deyil, çünki həmin dövrdən bəhs edən qaynaqlar aydın bilgi vermir və Herodotun saqa-mada savaşlarına aid ziddiyətli məlumatı da bu sahədə müəyyən dolaşıqlıq yaratmışdır. Ona görə də Mada tarixi bu regionda m.ö. VII əsr boyu davam edən geosiyasi durum, etnik demoqrafiya və Mada-Əhəməni qarşıdurması fonunda araşdırılmalıdır. Mada boyları birliyinin yarandığı m.ö.VII əsrin əvvəlində regionun geosiyasi durumu belə idi: Araz çayından quzeydə saqa-qamər boyları at oynadırdı; Urartu dövləti Van gölünün yaxalarına sıxışdırılmışdı; Urmu gölü hövzəsində güclənən Mana eli vaxtilə Asur-Urartu çarlarının zəbt etdiyi torpaqlarını saqa-qamər boylarının yardımı ilə geri qaytarırdı; saqa bəyləri ilə dostluq əlaqəsi qura bilən qos-qoca Asur dövləti isə hələlik İkiçayarası əraziləri əlində saxlayırdı. Mana ilə Mada arasındakı böyük bir zolaqda yerləşən kiçik bəyliklər də Asur dövlətinin nüfuz dairəsində olub, hər il ona bac-xərac verirdi. Həmin əsrin ortalarına aid olaylar 668-də taxta çıxan Asur çarı Aşşurbanipalın yazılarında yer almışdır.

Herodot ilk Mada hökmdarı kimi verdiyi Deyokun madlar arasında bacarıqlı bir adam olduğunu və onu yarqıc (hakim) seçən yurddaşlarının problemlərini ədalətlə çözdüyünü yazır. Herodota görə, Deyokdan razı qalan xalq yığışıb onu hökmdar seçir, o da Mada dövlətini qurur, paytaxt kimi Həmədan (Akbatana) şəhərini salır.

Avestanın özündə Zərdüşt müasir Tehran yaxınlığındakı Raqa (Rey) ilə bağlanır. Əgər Avestada Əhəməni sülaləsi və Pars bölgəsi bəlli deyilsə, Avesta bu adda bir ölkə tanımırsa, deməli, onun formalaşıb ərsəyə gəldiyi ölkə Madadan doğuda olmalıdır. Təbəri yazır ki, Fələstin qaynaqlarına görə, Azərbaycana gedən Zərdüşt orada məcusi dinini yaymağa başladı və sonra Bəlxə, pers şahının yanına gedib onu türk xaqanına qarşı müharibə aparmağa təhrik etdi.688 Zərdüşt Herodotdan sonra ortaya çıxdığı üçün (m.ö. IV əsr) tarixçi onu tanımır və Zərdüştün adı I Daranın yazısında da çəkilmir. Avesta Zərdüştdən əvvəl yerli inanclarla bağlı yaransa da, artıq Əhəməni çağında irandilli boyların içində yenidən yoğrulub ərsəyə gəldiyindən irandilli miqrantların Madada məskunlaşma manifesti kimi təbliğ olunmuş, düşmənlər (devlər) yerli Mada boylarının Az, Polad, Budi, Parika və sair adları ilə verilmişdir. Tarixi analogiyadan məlumdur ki, kahinlər dini mərasimlərin icrasını başqa əllərə keçməsinə qısqanır və öz peşə sirrini mənsub olduğu soy, klan arasında nəsildən nəsilə ötürərək zaman-zaman yaşadır. Bəzən dövlətdə dinlər dəyişəndə kahinlər bu dini görüşləri mənimsəmək üçün yeni cərəyana adaptasiya olunur. Ona görə də maqlar ilkəl qam (maq) inanışlarına təcavüz edən pers fatehlərinin hegemonluğuna qarşı üsyan etsələr də, sonrakı çağlarda hakim təbəqənin qəbul etdiyi və öncə madpers sintezi ilə yaransa da, sonralar pers süzgəcindən keçmiş rəsmi Zərdüşt dinini təbliğ edən kahinlərə çevrildilər. Orta əsr islam müəllifləri maq və zərdüşti kəlmələrini sinonim kimi işlətmişlər. Bu da maraqlıdır ki, qədim Alban xristian dini mərasimini, ayinini bildirən «muqin» sözünü udi dili indiyə kimi mühafizə etmişdi.

Qərbi Madada (Midiya), xüsusilə gələcək Atropatenada müxtəlif mazdaist təlimlər yayılmışdı. Burada və ona qonşu olan ərazilərdə təxminən eramızdan əvvəl birinci minilliyin başlanğıcında Avesta ocaqlarının mövcud olduğunu bir çox müəlliflər qeyd ediblər.

Atropatena

Təxminən eramızdan əvvəl 328-ci ildə Midiya satrapı Atropates Atropatena adlı müstəqil qurumunu yaratdı. Dövlət İran Azərbaycanında yerləşirdi və indiki Azərbaycan Respublikasının kiçik bir hissəsini (yəni Arran) da əhatə edirdi. Atropatenada zərdüştçülük hakim din olduğu üçün onun paytaxtı Qanzak dini mərkəzə çevrildi. Zərdüştçüməbədləri bölgənin zəngin neft yataqları ilə qidalanırdı. Bir çox tarixi mənbələrə əsasən, "Azərbaycan" adı farsca od mənasını verən "Azər" sözünə aid edilir, çünki zərdüştçülüyün bölgədə geniş yayılmasıdır.

Albaniya

Eramızdan əvvəl IV əsrdə indiki Azərbaycan Respublikasının şimalında və qismən də Dağıstanın cənubunda Qafqaz Albaniyası subyekti yaradılmışdır. Əhəmənilərin, Parfiyaların və xüsusilə Sasanilərin təsiri altında zərdüştçülük ölkədə hakim din idi. Albaniyada II Yəzdigərdin (438–457) siyasi xəttini araşdıran erməni tarixçisi Movses Kaqankatvatsi qeyd edir ki, "günahkar Yezdəgirdin dövründə şeytan onu xristian dinini məhv etməyə təhrik etmişdi", buna görə də Albaniyada xristianlığı rədd etməyi və atəşpərəstlərə itaət etməyi əmr etmişdir. -sehrbazlar (zərdüştilik). Qafqaz Albaniyası ərazisində aparılan qazıntılar nəticəsində bölgədə zərdüştçülüyün yayılmasını göstərən çoxlu mədəni tapıntılar aşkar edilmişdir.

Həmçinin bax

• Azərbaycanda din
• Zərdüştçülük

Xarici keçidlər

• [1]
• https://ru.wikipedia.org/wiki/%D0%97%D0%BE%D1%80%D0%BE%D0%B0%D1%81%D1%82%D1%80%D0%B8%D0%B7%D0%BC_%D0%B2_%D0%90%D0%B7%D0%B5%D1%80%D0%B1%D0%B0%D0%B9%D0%B4%D0%B6%D0%B0%D0%BD%D0%B5