Bəlğəmotu

Bəlğəmotu (lat. Althaea) — bitkilər aləminin əməköməciçiçəklilər dəstəsinin əməköməcikimilər fəsiləsinə aid bitki cinsi.

Bəlğəmotu
Elmi təsnifat
Domen: Eukariotlar Klad: Diaphoretickes Ranqsız: Arxeplastidlər Aləm: Bitkilər Klad: Streptophyta Klad: Embryophytes Klad: Polysporangiophytes Klad: Tracheophytes Klad: Toxumlu bitkilər Klad: Çiçəkli bitkilər Klad: Eudicots Klad: Core eudicots Klad: Superrosids Klad: Rosids Klad: Malvids Dəstə: Əməköməciçiçəklilər Fəsilə: Əməköməcikimilər Yarımfəsilə: Malvoideae Triba: Malveae Cins: Bəlğəmotu
Beynəlxalq elmi adı
Althaea L., 1753
Şəkil axtarışı ITIS   21609 NCBI   145744 EOL   71371

Botaniki təsviri

Hündürlüyü 1–1.5 m olan çoxillik ot bitkisidir. Bir neçə gövdə əmələ gətirir. Bütün bitki bozumtul, sıx, xırda tükcüklərlə örtülmüş, yumşaq məxməridir. Yarpaqları saplaqlı, yumurtavari, azacıq barmaqvari-dilimli və diş-dişlidir. Orta ölçülü, çəhrayı çiçəkləri əsasən yarpaqların kənarına sıxılır, gövdənin yuxarısında isə sıx sümbülvari çiçəkqrupu əmələ gətirir. Meyvəsi üzük formasında yığılmış xırda, yumru meyvəciklərdən ibarətdir. Kökünün özünəməxsus zəif iyi, azacıq şirin-şirişli dadı vardır. İyul-sentyabr aylarında çiçəkləyir və meyvə verir.

Mənşəyi və yayılması

Dərman bəlqəmotu boreal coğrafi tipinin palearktik sinfinin qərbi-palearktik qrupuna aiddir. Cənubi və Orta Avropa, Balkan və Kiçik Asiya, Şərgi Aralıq dənizi ölkələri, Şimalı Amerika, Rusiya, Orta Asiya və Qafqazda yayılmışdır. Azərbaycanda dərman bəlqəmotu Abşeronda, Samur-Dəvəçi, Kür-Araz və Lənkəran ovalıqlarında, Alazan-Əyriçay vadisində, Naxçıvanın və Kür düzənliyində yayılmışdır. Aranda və dağətəyində (dəniz səviyyəsindən 400 m qədər) bitir.

Ekoloji qrup və bitdiyi yerlər

Kseromezofitdir, sahilyanı və alaq bitkilik tiplərində rast gəlir. Əsasən çaylaqlarda, arx kənarlarında, kolluqlarda, nəmli yerlərdə və əkinlərdə tək-tək və kiçik qrup (3–8 fərd) şəklində bitir.

Kimyəvi tərkibi

Flavonoid, efir və piyli yağlar, C vitamini, karotin, aşı maddələri, eləcə də steroid və antosianlarla zəngindir.

Köklərinin tərkibində 11% selik, müxtəlif qarışıqlar pentoza, heksoza, əlavə olaraq nişasta (37%), saxaroza və yağ turşuları vardır. Gülxətmi xammalı kökləri təmizlənmiş və təmizlənməmiş olmaqla, iki formada mövcuddur. Yarpaqlarında 35% selik maddəsi, qalaktoza, qlükoza, arabinoza, ramnoza, nişasta, pektin, yağ turşuları və digər maddələr vardır. Aptekdə sirop, məhlul və ekstrakt şəklində satılır. Eyni zamanda siropunun hazırlanması üçün yabanı və mədəni bitkilərdən istifadə edilir. Kökündən hazırlanan mukaltin dərmanının güclü öskürəkkəsici təsiri vardır.

Tərkibində 8%-ə qədər bioloji aktiv maddələr, 14%-ə qədər su, 7% ümumi kül, 0,5% həlledilməyən kül, 0,5%-dən az üzvi turşular və 0,5% mineral maddələr olur.

Təsiri və tətbiqi

Farmakopeyaya daxil olan ofisinal dərman bitkisidir. Elmi, eksperimental və xalq təbabətində, eləcə də kliniki sınaqlarda, farmakologiya və baytarlıqda geniş tətbiq edilir. Əsasən nəfəs yolları, bronxit və bronxial astma, ağciyər vərəmi, göz, mədəbağırsaq, sidik kisəsi, dəri xəstəlikləri, həmçinin şişlər, yanıqlar, çibanlar, ağız boşluğu və burunda iltihab prosesləri və allergiya zamanı istifadə olunur. Antifungal, bəlqəmqətirici, qusdurucu və iltihab proseslərinə qarşı təsirə malikdir.

Bitkinin istifadə orqanı kökü, bəzən yarpaq və çiçəkləridir. Başlıca olaraq yuxarı tənəffüs yollarının iltihabi xəstəliklərində, öskürək əleyhinə, sinə yumşaldıcı vasitə kimi istifadə edilir. Gülxətminin kökündən mədə-bağırsaq traktı: mədə və onikibarmaq bağırsağın xora xəstəliyi, qastrit, kolit və ishal xəstəliklərində olduqca geniş istifadə edilir. Şərq təbabətində böyrək və sidik axarlarının daş xəstəliyində, sistitdə, sidik kanalındakı şişlərdə, xroniki prostatitdə, oynaq ağrılarında tətbiq edilir. Termosda 2–3 xörək qaşığı kökünü 0,5 litr qaynanmış suda 10–12 saat ərzində dəmləmək lazımdır. 0,5 stəkan gündə 3 dəfə yeməkdən 20–40 dəqiqə əvvəl qəbul edilməlidir. Kökündən hazırlanmış toz, məhlul və siropu iltihabsorucu və öskürəkkəsici xüsusiyyətə malikdir.

İstifadə olunan hissələri

Müalicə məqsədi ilə bitkinin yerüstü hissəsi, yarpaqları, çiçəkləri və kökü istifadə edilir.

İstifadə formaları

Cövhər, dəmləmə, sirop və ekstraktlar.

Digər faydalı xüsusiyyətləri və istifadəsi

Köklər Qafqazda və Qırğızıstanda tərəvəz kimi bişmiş halda istifadə olunur. Üyüdülmüş köklər çörək bişirdikdə una əlavə edilir. Dekorativ, boyaq, bal və çiçək tozu verən bitkidir.

Növləri

• Althaea angulata Freyn
• Althaea arborea (L.) Kuntze
• Erməni bəlğəmotu (Althaea armeniaca Ten.)
• Althaea bertramii Post & Beauverd
• Althaea cannabina L.
• Althaea chrysantha Sam.
• Althaea damascena Mouterde
• Althaea haussknechtii Baker f.
• Althaea hiri Parsa
• Althaea hirsuta L.
• Althaea × litvinovii Iljin
• Althaea loftusii Baker
• Althaea longiflora Boiss. & Reut.
• Althaea ludwigii L.
• Althaea octaviae Evenari
• Dərman bəlğəmotu (Althaea officinalis L.)
• Althaea oppenheimii Ulbr.
• Althaea villosa Blatt.