Vikipediya

Bəsrənin fəthi (1546)

Bəsrənin Fəth — 1546-cı ildə Bəsrənin Portuqaliya imperatorluğunun əlinə keçmə təhlükəsinə qarşı Osmanlı imperiyası tərəfindən ələ keçirilərək birbaşa Türk idarəsinə alınmışdı.

Bəsrənin fəthi

Arxa plan redaktə

Qanuni Sultan Süleymanın 1534-cü ildə Bağdadı alması ilə Bəsrə rəsmən Osmanlı hakimiyyətinə keçdi. O zaman Bəsrə hakimi olan Megamisoğlu Raşid oğlu Mani padşahın hüzuruna göndərərək tabeliyini qəbul edib. Rəşidin 1543-cü ildə ölümünün ardından taxta keçən oğlu Manı də vəziri Mir Mehmed və kazaskerini Qanuni Sultan Süleymana itaətini bildirmək üçün göndərmişdi. Heyət Boğdan yürüşündə olan Qanuninin hüzuruna 25 iyul 1538-ci ildə çıxmış, Mannın ubudiyetnamesini, Bəsrənin rəmzi açarlarını və bəzi hədiyyələri təqdim etmişdi. Qanuni də Rəşidə bəylərbəyi adı vermiş və bəraət göndermişti.

Bəsrə bu dövrdə əhali baxımından orta böyüklükdə bir şəhər olsa da, (1552 yazına görə şəhərdə, 11-i qalada olmaq üzrə cəmi 20 məhəllə mövcud idi və şəhər əhalisi 15 minə yaxın olub, bunun 5 mini qala içində yaşayırdı) İraqın Bəsrə Körfəzinə açılan limanı olması səbəbindən strateji əhəmiyyətə malik idi.

1534–1546 illərdə Bəsrə körfəzinin girişindəki Hürmüzü tutan Portuqaliyalılar buranın iqtisadi olaraq müəyyən qədər təmin olunması məqsədilə Bəsrə ilə təmaslarını artırmışdılar. Bu dövrdə Megamisoğlu Rəşid ölmüş, yerinə bir müddət oğlu Manı keçmiş, ancaq bir müddət sonra o da idarəetməni əmisioğlu Beni Aman şeyxi Şeyx Yəhyaya tərk etmək məcburiyyətində qalmışdı. Şeyx Yəhya Hürmüzdəki Portuqaliya komandanlığına müraciət edərək onu Türk təhlükəsinə qarşı xəbərdar etmiş, həmçinin Bəsrə üçün də yardım istəmişdi. Bundan başqa, Fərat və Dəclə üzərindəki trafiki mane olmağa başlamışdı. Osmanlı dövləti bölgənin strateji əhəmiyyətini nəzərə alaraq şəhərin ətrafının yerli menecerlərin idarəsinə buraxılmasındansa və Portuqaliyalıların yerləşməsinə imkan verməkdənsə birbaşa Türk hakimiyyəti altına alınmasına qərar verdi.

Hərbi yürüş redaktə

Osmanlı dövləti hərəkatın həyata keçirilməsini Bağdad valisi Ayas Paşaya tapşırdı. Ayas Paşa da təxminən 1.000 piyadadan ibarət bir hərbi birliklə Bəsrənin üzərinə yeridi. İttifaqa 120 kiçik dəniz nəqliyyat vasitəsinin daşıdığı əhatə etmə ləvazimatları və top sursatı da müşayiət edirdi. Bölgədəki Mədinə şəhərini əllərində tutan Ulyanoğlu tayfasına bağlı 3.000 döyüşçü də Abd əl-Hüseyn komandanlığı altında Osmanlı ordusuna hücum etdisə də məğlubiyyətə uğrayaraq geri çəkildi.

Ayas Paşa Bəsrə qapıpısına çataraq Şeyx Yəhyaya bir məktub göndərərək şəhərin təslim edilməsini istədisə də, Şeyx Yəhya bu məktubu Hürmüzdəki Portuqaliya komandanı Luiz Falcaoya çatdırdı və yardım qarşılığında Bəsrə qalasını Portuqaliyalılara verməyi təklif etdi. 30 noyabr 1546-cı ildə Hörmüzdən komandanlıq təklifin müsbət qarşılanması fikrini Goadaki Portuqaliya baş komandanlığna bildirib ki, bir həftə sonra da Şeyx Yəhyaya yardım öhdəliyini çatdırdı. Ancaq, Diu mühasirəsinin dağıdılması üçün bütün resurslarını səfərbər edən Başkomandanlıq yarım tələbini cavabsız qoyub.

Türk qoşunları Bəsrənin açarı olaraq qəbul edilən Zəkiyyə qalasını qısa müddətdə aldı. Fərat sahilindəki Kurnavə Firat ilə Dəclənin birləşdiyi ərazidəki Şad bir qədər müqavimət göstərsə də Türk ordusunun təsirli atəş gücünə qarşı dayana bilmədi və 15 dekabr 1546-cı ildə bu iki şəhərin alınması il Bəsrənin fəth tamamlandı. Bəsrənin alınnmasında mühüm rol oynayan Bilal Məhəmməd Bəy, təşkilatlandırılmağa başlanan əyalətin bəylərbəyi təyin edildi.

Nəticə redaktə

Osmanlı dövləti 1546-cı ildə bir tərəfdən Yəməndəki hərbi hərəkatı mərkəzi hakimiyyəti gücləndirmiş, bir tərəfdən Cənubi Ərəbistandakı nüfuzunu gücləndirmiş, digər tərəfdən isə Bəsrəni fəth edərək digər bir cinahdan da Hind Okeanına çıxışını təmin etmişdi.

Bəsrənin fəthindən sonra şərqdə Səfəvilər dövləti, Bəsrə Körfəzində Portuqallar və qərbdə bədəvi Ulyanoğlu tayfası əsas təhdidlər kimi ortaya çıxdı. Ulyanoğlu tayfasının başındakı Abd əl-Hüseyn 1549-cu ildə Bəsrə-Bağdad əlaqəsini kəsməyə çalışsa da üstünə yeriyən Bağdad mühafizə qoşunu Əli Paşanın komandanlığı ilə Ulyanoğullarını məğlubiyyətə uğratdığı və Mədinə şəhərini də mühasirəyə alaraq Abd el-Hüseyini təslim olmağa və illik 15 qızıl vergi verməyə məcbur etdi.

Bu təhlükənin bir müddətə dəf edilməsi Osmanlı qoşunlarının Lahsa yürüşü ilə bugünkü Qətərə qədərki torpaqları da fəth etdi. D. Antao de Noronha başçılığı ilə bir Portuqaliya donanması 1551-ci ildə Katifi geri alıb Bəsrəyə getdisə də, təcavüzə cəsarət etmədən geri döndü. Bunun üzərinə Piri Rəis Fars Körfəzinin girişindəki İmamımız və Maskat öhdələrinə götürən Portuqaliya tamamilə bölgədən atmaq üçün tarixə II Hind səfəri olaraq keçən dəniz hərəkatını başladı.

1552–1554-cü illər arasında Osmanlı donanmasının Hind Okeanında fəlakətə uğramasını fürsət bilən Portuqaliyalılar 1556-cı ildə bu dəfə D. Alvaro de Silveira başçılığı ilə bir donanmayla Bəsrəyə üz tutdularsa də çıxan fırtına səbəbilə Hürmüzə geri dönmək məcburiyyətində qaldılar. Bu tarixdən etibarən Portuqaliyanın Bəsrəni hədəf alan başqa bir hücumu olmadı.

İstinadlar redaktə

Mənbə — "https://az.wikipedia.org/w/index.php?title=Bəsrənin_fəthi_(1546)&oldid=7457189"