Bağlılıq nəzəriyyəsi

Bağlılıq nəzəriyyəsi — uzunmüddətli və qısamüddətli şəxsiyyətlərarası münasibətlərin dinamikasını təsvir etməyə çalışan psixoloji model.

Körpələr və yeniyetmələr üçün bağlılıq davranış sistemini işə salmaq mühüm insan fiqurunun, adətən valideynin yaxınlığına nail olmaq deməkdir.

Bununla belə, “bağlılıq nəzəriyyəsi münasibətlərin ümumi nəzəriyyəsi kimi formalaşmayıb. Bu, onların yalnız müəyyən bir tərəfinə təsir edir”: insanlar münasibətlərdə ağrıya necə reaksiya verirlər, məsələn, yaxınlarını təhdid edən təhlükə yarandıqda və ya onlardan ayrıldıqda. Əsasən, bağlılıq insanın özünə və başqalarına olan əsas inamını inkişaf etdirmək qabiliyyətindən asılıdır. Yeni doğulmuş körpələrdə motivasiya-davranış sistemi kimi bağlılıq uşaq narahat olduqda, qorunma və emosional dəstək alacağını gözlədiyi zaman əhəmiyyətli bir yetkin şəxsllə yaxınlıq axtarmağa yönəldir. Con Boulbi hesab edirdi ki, primatlarda körpələrin əhəmiyyətli böyüklərə bağlılığını inkişaf etdirmə meyli təkamülün nəticəsidir, çünki bağlılıq davranışı uşağın yırtıcılıq kimi təhlükələr qarşısında sağ qalmasını asanlaşdırırdı.

Bağlılıq nəzəriyyəsinin ən vacib prinsipi ondan ibarətdir ki, uğurlu sosial-emosional inkişaf üçün, xüsusən də öz hisslərini effektiv şəkildə tənzimləməyi öyrənmək üçün uşaq ən azı bir əhəmiyyətli bir böyük ilə münasibət qurmalıdır. Atalar və digər böyüklər uşağa qayğının böyük hissəsini təmin etsələr və kifayət qədər sosial əlaqə təcrübəsi təmin etsələr, eyni dərəcədə əsas fiqur olma ehtimalı ola bilər . Həssas bir yetkinin yanında uşaq ondan şəxsiyyətlərarası münasibətlər dünyasını araşdırmaq üçün "təhlükəsiz baza" kimi istifadə edəcək. Nəzərə almaq lazımdır ki, “hətta yüksək həssas əhəmiyyətli böyüklər də uşağın siqnallarını yalnız zamanın 50 faizini başa düşürlər. Onların əlaqəsi ya sinxronlaşdırılmayıb, ya da heç uyğun gəlmir. Valideynlərin yorulduğu və ya diqqətinin dağıldığı müxtəlif vaxtlar olur. Evdə telefon zəng çalır və ya səhər yeməyi bişirmək lazımdır. Başqa sözlə, qarşılıqlı əlaqə prosesi kifayət qədər tez-tez pozulur. Ancaq yetkin insan həmişə yadda saxlamalıdır ki, bu çətinliklər öhdəsindən gələ bilər və həmişə özünü düzəldə bilər” .

Uşaqlar və onların əhəmiyyətli böyükləri arasında, hətta bu əhəmiyyətli böyüklər sosial qarşılıqlı əlaqədə diqqətli və həssas olmasalar da, əlavələr yaranır . Bunun mühüm nəticələri var. Yeni doğulmuş körpələrin gözlənilməz və ya soyuq münasibətləri tərk etmək imkanı yoxdur. Əksinə, belə münasibətlərə uyğunlaşmağa məcbur olurlar. 1960 və 1970-ci illərdə inkişaf psixoloqu Meri Eynsvort tərəfindən araşdırmalar göstərdi ki, uşaqlar, ilk növbədə, əhəmiyyətli bir yetkinlə qarşılıqlı əlaqədə olan ilk təcrübələrindən asılı olaraq fərqli bağlanma modellərinə sahib olacaqlar. Erkən bağlanma nümunələri fərdin sonrakı münasibətlərdə gözləntilərini formalaşdırır, lakin heç bir şəkildə müəyyən etmir. Nəticə etibarı ilə dörd müxtəlif bağlanma növü müəyyən edilmişdir: təhlükəsizlik, qaçınma, narahat-ambivalent, nizamsız.

Bağlılıq nəzəriyyəsi bu gün körpələrin davranışının öyrənilməsində və uşaqların psixi sağlamlığı, uşaqlıq müalicəsi və əlaqəli sahələrdə istifadə olunan dominant nəzəriyyəyə çevrilmişdir. Təhlükəsiz bağlanma, uşaqların yaxınlıq, emosional dəstək və müdafiə ehtiyaclarını ödəmək üçün əhəmiyyətli böyüklərə etibar edə biləcəklərini hiss etdikləri bir bağlılıq növüdür. Bu bağlanma tərzi ən sağlam və ən təsirli hesab olunur. Ayrılıq narahatlığı, körpələrin digərlərindən təcrid olunduqda hiss etdikləri şeydir. Narahat-ambivalent bağlılıq, körpənin əhəmiyyətli bir yetkindən ayrıldığı zaman ayrılma təhlükəsi hiss etdiyi, lakin baxıcının körpəyə qayıtdığı zaman özünü sakit və təhlükəsiz hiss etmədiyi bir əlaqədir. Qaçınma tərzi, uşağın müvafiq olaraq valideynlərindən qaçdığı bir bağlılıq növüdür. Qeyri-mütəşəkkil tip, bağlanma davranışının özü konstruksiyasının olmaması ilə formalaşır.