Təkamül

Təkamül — bioloji populyasiyaların ardıcıl nəsillər boyunca irsi xarakteristikalarındakı dəyişiklik.

Təkamül nəzəriyyəsi

Antropologiya elmi istiqamətində zaman baxımından ilkin yaranan nəzəri görüşlər özündə tərəqqi ideyalarını ehtiva edən təkamülçülük görüşləri ilə bağlıdır. Ümumiyyətlə, XVIII əsrin sonu - XIX əsrin əvvəllərində istər təbiət elmləri, istərsə də ictimai elmlər sahəsində əldə olunan biliklər təkamülçülük ideyalarının formalaşmasına səbəb olmuşdur. Təbiət elmlərində əsas iki amil bu ideyaların inkişafına rəvac vermişdir:

1. XVIII əsrin sonu - XIX əsrin əvvəllərində günəş sistemi və Yer kürəsinin yaranması haqqında Kant və P.Laplas nəzəriyyəsi;
2. XVIII əsrin əvvəllərində Çarlz Layel tərəfindən geoloji dövrlərin müəyyənləşdirilib əsaslandırılması, Yer kürəsi qabığının müəyyənləşdirilməsi.

XIX əsrin əvvəllərində biologiyada canlı aləmin dəyişkənliyi haqqında Jan-Batist Lamarkın ideyaları da dünya görüşünün müəyyən qədər dəyişməsində rol oynamış, o, ətraf mühitin dəyişməsinin canlı aləmin dəyişməsinə səbəb olduğunu əsaslandırmışdır.

XIX əsrin II yarısı - XX əsrin əvvəllərində antropologiya elminin müəyyən sturukturları formalaşmağa başlayır və antropoloji fikir öz inkişafını davam etdirir. Faktiki olaraq XIX əsrin ortalarında antropologiyanın formalaşması təkamül təliminin yaranması ilə eyni vaxta düşür. Məhz sosial-mədəni antropologiya tarixində ilk nəzəriyyə təkamül təlimidir. Təkamülçülük ilk əvvəl biologiyada formalaşmışdır. Bu təlimin ilkin versiyası hələ XIX əsrin əvvəllərində Lamark və Erazm Darvin tərəfindən irəli sürülmüşdür. Onların irəli sürdüyü əsas müddəa Yer kürəsində mövcud olan canlı formaların iqlimin və relyefin dəyişməsinə uyğun olaraq dəyişməsi olsa da bu ideyanın mexanizmlərini elmi cəhətdən əsaslandıra bilmədilər. Faktiki olaraq təbiətşünaslıqda təkamül təliminin formalaşması, özünə yer tapması Çarlz Robert Darvinin adı ilə bağlıdır. Biologiyada təkamül ideyalarının formalaşması zamanla ictimai elmlərə də öz təsirini göstərir. Məhz bu ideyaların təsiri altında antropologiyada, sosiologiyada, psixologiya və digər ictimai elmlərdə xüsusi bir paradiqma - təkamül təlimi ortaya çıxır.  Təkamül təliminin ən mühüm müddəalarından biri də müasir dövrdə primitiv cəmiyyətlərin öyrənilməsi vasitəsilə bəşər tarixinin  bərpa edilməsi mümkündür olmasıdır. Yəni təkamülçülər müasir cəmiyyətlərdə müşahidə olunan mədəni qalıqların mahiyyətinin araşdırılması vasitəsilə bəşər tarixinin ilkin mərhələlərinin əsas xüsusiyyətlərinin dərk olunmasına inanırdılar. Ümumiyyətlə, təkamülçülər insan fəaliyyətinin nəticəsi kimi mədəniyyətin çox sadə elementlərdən mürəkkəb strukturlara qədər inkişafını müxtəlif istiqamətlərdə tədqiq etməyə çalışırdılar.

Təkamülün əsas prinsipləri

Təkamülçülərin əsas ideya və prinsiplərini bu şәkildә  qeyd etmək olar:

• İnsan növünün vahiddir - insan növləri müxtəlif fiziki xüsusiyyətlərə və rəngarəngliyə malik olmasına baxmayaraq tamdır. Müxtəlif irq və mədəniyyətdən olan insanlar arasında əqli cəhətdən fərq yoxdur, onların yaratdığı mədəniyyətlər müxtəlif olsa da inkişaf qanunauyğunluqları eynidir. Yəni, insan mədəniyyətləri arasında qlobal sərhədlər yoxdur.
• Bütün cəmiyyətlərdə mədəniyyətin inkişafı bir xətt üzrə, sadədən mürəkkəbə doğru gedir - qədim dövrlərdə mövcud olan ən sadə mədəni artefaktkar zaman keçdikcə mürəkkəbləşir və müasir dövrdə təkmilləşdirilmiş növlərinin yaranmasına gətirib çıxarır.
• İnsanın fiziki olaraq formalaşması və mədəniyyətinin inkişafında müəyyən mərhələlər mövcuddur - hər bir mərhələ özündən əvvəlkinə nisbətən daha çox inkişaf, tərəqqi xüsusiyyətlərinə malikdir. Yəni, bəşər tarixində inkişaf yalnız yüksələn xətlə baş vermişdir.
• Tarixi optimizm və ictimai tərəqqi mövcuddur - Bəşəriyyətin gələcəyinin müasir mərhələdən daha yaxşı, daha işıqlı olması fikri irəli sürülürdü.

Nümayəndələri

Təkamül təlimi müxtəlif ölkələrdə geniş yayılmışdır. Əsas nümayəndələri Böyük Britaniyada Con Ferquson Mak-Lennan, Con Lebbok, Eduard Taylor, Ceyms Freyzer; Almaniyada Adolf Bastian, İohan Yakob Baxofen; ABŞ-da  Lüis Henri Morqan və başqalarıdır.

1861-ci ildə Sürixdə İohan Baxofen in "Ana hüququ" əsərinin nəşr olunması ilə rus etnoqrafı Alekseyeviç Tokaryev məhz bu əsərlə antropologiyada təkamül təliminin əsasının qoyulduğunu bildirirdi. Baxofenə qədər insan ailəsinin tarixi bir problem kimi qoyulmurdu. Çünki, fikirləşirdilər ki, bəşəriyyət mövcud olduğu vaxtdan ailə, nikah da mövcud olmuşdur. Baxofen ilk dəfə olaraq həmin əsərində göstərirdi ki, insan cəmiyyəti yarandığı gündən ailə mövcud olmamış və istər insan ailəsi, istərsə də nikah formaları zaman keçdikcə dəyişmişdir. Bununla da Baxofen insan ailəsinin formalaşmasında bir neçə mərhələ müəyyənləşdirirdi. Təqribən Baxofenlə eyni vaxtlarda bu ideyaları Adolf Bastian irəli sürməyə başlayır.

Adolf Bastian Teodor Vayts və Yulis Lippertlə birlikdə Almaniyada təkamülçülüyün əsas nümayəndələrindən biri hesab olunur. Təhsilinə görə həkim olan Bastian dünyanın müxtəlif bölgələrində həkimliklə məşğul olmuş və zəngin etnoqrafik materiallar toplamışdır. Bunların əsasında o, Berlində xalqşünaslıq muzeyi yaratmış və bəşər tarixinin ümumi inkişaf xəttini müəyyənləşdirməyi  qarşısına məqsəd qoymuşdur. Bastianın əsas əsəri 8 cildlik "Tarixdə insan" əsəridir. Əsərin birinci cildində (1860) Bastian müxtəlif təbiət hadisələrindən bəhs edir və insan mədəniyyətinə toxunmurdu. O, sonrakı cildlərdə bəşər cəmiyyətinin və bəşər mədəniyyətinin inkişaf xüsusiyyətlərini tədqiq etməyə başlayır. Bastian burada təkamülçülük ideyalarından istifadə etməklə yanaşı təbii-elmi metoddan yararlanmağa çalışmışdır. Əsasən neyrologiya ilə məşğul olan Bastian psixoloji metoddan da istifadə etmiş və psixologiyanı gələcəyin elmi kimi qəbul etmişdir. Bastian "Tarixdə insan" əsərində belə bir yarımbaşlıq vermişdir: "psixoloji dünyagörüşünün əsaslandırılmasına dair". O, burada bəşər tarixində psixoloji xüsusiyyətlərin inkişaf dinamikasını açmağa çalışmışdır. Bastian insan psixikasının vahidliyini insan mədəniyyətinin bütün fərqli çalarlarına baxmayaraq ümumi olmasının əsas şərti hesab edirdi. O göstərirdi ki, hər bir xalq müəyyən ideyalar yaradır. Bu ideyalar bütün cəmiyyətlərdə mövcud olan mədəni ünsürlərin əsasında dayanır. Xalq təcrid olunduğu müddət ərzində onlar dəyişməzdir, lakin digər etnik toplumlarla ictimai, mәdәni və s. әlaqələr yeni ideyaların və fəaliyyət formalarının yaranmasına və tərəqqiyə gətirib çıxarır. Bəşəriyyətin ilkin mərhələsində yaranmış ideyalar demək olar ki, bütün xalqlarda eynidir və onların inkişafı müxtəlif səbəblərdən müxtəlif mədəniyyətlərin yaranmasına gətirib çıxarmışdır. Faktiki olaraq Bastian insan mədəniyyətinin bütün müxtəlifliyini bir neçə ilkin sadə elementlə əlaqələndirirdi.  Mədəniyyətin inkişafının əsas amili kimi isə  insanın əqli inkişafını və ətraf mühitlə qarşılıqlı əlaqələrini götürürdü. Bastian eyni zamanda irqçiliyin əleyhinə idi və göstərirdi ki, fizioloji quruluşundan asılı olmayaraq insanların əqli düşüncəsi, yaradıcılıq qabiliyyəti arasında elə bir fərq yoxdur və bu fərqlərin olmaması ən qədim zamanlardan özünü göstərir. Bastian antropologiyanı təbiət elmləri sırasına aid edir və göstərirdi ki, antropologiya cəmiyyət hadisələrini, mədəniyyət ünsürlərini, mədəniyyət artefaktlarını məhz təbiət elmləri kimi dəqiq metod və üsullarla tədqiq etməlidir. Bununla da Bastian ilk belə metodologiyanı özü irəli sürmüşdür. İnsanın mənəvi aləminin bioloji qanunlar tərəfindən idarə olunmasını irəli sürməsi isə onun nəzəri ideyalarının zəif cəhətlərindən idi.

Bastianın ideyaları Teodor Vayts tərəfindən "Təbii xalqların antropologiyası" əsərində inkişaf etdirilmişdir. Marburq universitetinin professoru olan Vayts Bastiandan fərqli olaraq kabinet alimi idi. Teodor Vayts 6 cildlik "İnsanlığın mədəni tarixi" əsərində göstərirdi ki, antropologiya bir elm kimi insanlara dair bütün təsəvvürləri özündə ehtiva etməlidir və onu da iki yerə bölürdü. Belə ki, psixologiya, insanın fiziologiyası, anatomiyası və s. antropologiyanın bir bölməsini təşkil edir. Digər bölməyə isə insanların fəaliyyətinin nəticələri, insan mədəniyyəti, insanların birgəyaşayış qaydaları, insanlararası münasibətlər və s. daxildir. Vayts eyni zamanda antropologiyanın tərkibində xüsusi bir sahə - etnologiyanı da ayırırdı. Etnologiya antropologiyanın tərkib hissəsi kimi ayrı-ayrı xalqların, qəbilələrin inkişafını, onlar arasındakı qohumluğu və onların müasir səviyyəsini öyrənməlidir. Vayts ümumiyyətlə xalqların, irqlərin qeyri əqli bərabərliyi haqqında olan ideyaları rədd edirdi. O, insanlığın, bəşəriyyətin bütün tərkib hissələrinin əqli və psixoloji xüsusiyyətlərinə görə  fərqlənmədiklərini, mədəniyyətdə fərqlərin yaranmasını isə tarixi inkişaf və təbii şəraitin təsirinin nəticəsi olduğunu əsaslandırırdı. Vayts tədqiqatlarında fiziki antropoloji xüsusiyyətlərin öyrənilməsinə daha çox diqqət yetirir.

Təkamül təliminin digər nümayəndəsi Yulis Lippertin tədqiqatları da bu alimlərin tədqiqatlarından bir o qədər də fərqlənmirdi. Onun "Bəşəriyyətin mədəniyyəti", "İnsanlığın mədəni tarixi"  və digər əsərlərində faktiki olaraq eyni ideyaları irəli sürürdü. Ümumiyyətlə Almaniyada əsas diqqət yetirilən problemlər bilavasitə mədəni inkişaf, xüsusən də maddi mədəniyyətin inkişafı problemi və insanların psixoloji xüsusiyyətlərin fərqliliklərinin araşdırılması məsələsi olmuşdur.

Təkamül cərəyanının əsas inkişaf etdiyi ölkələr isə Böyük Britaniya və ABŞ olmuşdur. Böyük Britaniyada təkamül cərəyanının banilərindən biri Mak Lennandır. 1865-ci ildə o, "İbtidai nikah" əsərində  ailə-nikah münasibətlərini mədəniyyət müstəvisində tədqiq etməyə çalışmışdır. Əgər ki, Baxofen bilavasitə nikahın bağlanma formalarını və onlardan doğan münasibətləri tədqiq edirdisə,  Mak Lennan ailəni və nikahı insan cəmiyyətinin doğurduğu fenomenlər kimi tədqiq edirdi. O göstərirdi ki, heç də bəşər tarixində həmişə ailə və nikah olmamışdır. Müəyyən bir tarixi dövr olmuşdur ki, bəşər tarixində ümumiyyətlə nikah olmamışdır. Həmin dövrü o, heterizm dövrü adlandırırdı. Daha sonrakı dövrlərdə nikahın müxtəlif formaları mövcud olmuşdur. Ümumiyyətlə, Mak Lennan insan ailəsinin və nikah münasibətlərinin müxtəlif formalara malik olduğunu əsaslandırmış, və onların tarixi inkişaf prosesində bütün etnik birliklərə xas olduğunu göstərmişdir. O, "İbtidai nikah" əsərində ilk dəfə olaraq ailə-nikah münasibətləri sistemində müxtəlif nikah formalarını tədqiq etmiş, qrup nikahı, ekzoqamiya, endoqamiya, poliqamiya kimi terminləri antropologiyaya gətirmişdir. Mak Lennan ekzoqamiya və endoqamiyanın yaranmasını ibtidai cəmiyyətlərdə mövcud tarixi gerçəkliklərlә əlaqələndirmişdir. O göstərirdi ki, bəşər tarixinin ilkin pillələrində ekzoqamiya insanlararası münasibətlərin yoluna qoyulmasında daha mühüm rol oynamış və universal xarakter daşımışdır. Həmin dövrdə kifayət qədər məlumat olmadığı üçün Mak Lennan ekzoqamiyanın yaranma səbəblərini düzgün səciyyələndirə bilməmişdir. Belə ki, o, ekzoqamiyanın yaranmasını qadınların azlığı ilə, qadınların azlığını isə ibtidai dövrdə təzə doğulan qız uşaqlarının öldürülməsi ilə bağlayırdı. Eyni zamanda həmin dövrdə nəslin qadın xətti ilə hesablanmasını, qadınların üstün mövqeyə malik olmasını da qeyd edirdi. Bu isə təzad yaradırdı. Mak Lennan həm də ilk dəfə olaraq avankulat kimi adətləri tədqiq etmişdir. Bu adətə görə nəslin hesablanmasında əsas mövqe dayıya məxsus idi. Mak Lennan ailə-nikah münasibətləri ilə yanaşı antropologiyada ilkin dini inamların tədqiq olunması sahəsində ilk fikirləri söyləmişdir. Onun "Heyvanlara və bitkilərə etiqad" (1880) adlı əsəri ibtidai dini inam formalarının öyrənilməsinə təkan verən mühüm əsərlərdən hesab olunur. Əsərdə göstərilir ki, müasir dövrdə mövcud olan dini inam formalarının kökündə məhz heyvanlarla, bitkilərlə bağlı olan inamlar dayanır.

Eduard Taylor

Antropologiyada təkamül cərəyanının banilərindən və əsas nümayəndələrindən biri kimi ingilis antropoloqu Eduard Taylor götürülür. Çox zaman onu birinci professional antropoloq adlandırırlar. Çünki, o, antropologiyanı tədris vasitəsinə çevirmişdi. Məhz ilk antropologiya kafedrasını da Taylor yaratmışdır. Baxmayaraq ki, onun bu sahədə təhsili yox idi. 1855-ci ildə Amerikaya müalicə olunmaq üçün gedən Taylor burada yaşayan hinduların həyatı ilə maraqlanmış və sonrakı həyatını antropologiyaya həsr etmişdir. Vətənə qayıtdıqdan sonra 1865-ci ildə "Bəşəriyyətin qədim tarixi sahəsində tədqiqatlar" əsərini nəşr etdirmiş və burada özünün ilkin təkamül ideyalarını  ifadə etmişdir. Onun əsas əsərləri 1871-ci ildə nəşr etdirdiyi "İbtidai mədəniyyət", 1881-ci ildə "Antropologiya" və 1888-ci ildə "Təsisatların inkişafının tədqiqi metodları haqqında" əsərləridir. Taylor 1886-cı ildә Oxfordda açılan antropologiya kafedrasına başçılıq etmiş, 2 dəfə London Kral Antropologiya İnstitutunun prezidenti seçilmişdir. Əsas əsəri olan "İbtidai mədəniyyət" əsərində Taylor bəşər mədəniyyətinin tərəqqi yolu ilə inkişafı ideyasını əsaslandırmağa çalışmışdır. Taylor həmin dövrdən müəyyən dini krelikal dairələr tərəfindən irəli sürülən bəşəriyyətin deqredasiyası (inkişafın ləngiməsi) fikirlərinə qarşı çıxaraq onları kəskin tənqid edirdi. O qeyd edirdi ki, bəşər tarixində yalnız tərəqqi yox, müәyyən eniş dövrləri də olub. Lakin insanlığın inkişafının əsas xətti tərəqqidir. Deqredasiya yalnız müəyyən tarixi və təbii amillərlə bağlı olan ikinci dərəcəli prosesdir. Bioloji və ictimai inkişaf qanunlarının oxşarlığına əsaslanan Taylor hesab edirdi ki, insan mədəniyyətinin maddi ünsürləri, adətlər, ənənələr, inamlar canlı aləmin, yəni heyvanların, bitkilərin növləri kimi yaranıb, inkişaf edib, məhv olurlar. Antropoloq bioloq kimi mədəni elementlərin yaranması və təkamülü xətlərini  sistemləşdirmәyi bacarmalıdır. Onun fikrinə görə insan mədəniyyətinin hər bir elementi ən sadə formalardan müasir dövrdə mövcud olan mürəkkəb formalara qədər inkişaf yolu keçmişdir. O, yazırdı ki, hətta ən vəhşi qəbilələrin müasir mədəni xalqlarla müqayisəsi zamanı biz görürük ki,  mədəni cəhətdən geri qalan xalqların mədəniyyəti addım-addım müasir inkişaf etmiş səviyyəyə yüksəlməyə qadirdir.

Taylor irqi ayrı-seçkiliyə də qarşı çıxırdı və ümumiyyətlə irqçiliyin müxtəlif formalarını qəbul etmirdi. Taylorun nəzəri irsində əsas istifadə etdiyi metod elmi-təbii metoddur. Onun fikrinə görə bu metod sayəsində insan mədəniyyətində mövcud olan istənilən elementin ibtidai formalarını aşkar edib, inkişaf xəttini müəyyənləşdirmək mümkündür. Taylor insan mədəniyyətini əmək alətləri, silah, müxtәlif texniki vasitələr, ayinlər, adətlər və inamların məcmusu kimi qəbul edirdi. Bu elementlərin hər birinin təkamülünü digərlərindən təcrid olunmuş şəkildə götürürdü. Bu onun metodunun ən zəif cəhətlərindən idi.

Taylorun ideyaları içərisində ən mühüm yeri tutan fikirlərdən biri də "ictimai tərəqqi" ideyasıdır. O bildirirdi ki, biz ictimai tərəqqidən bəhs edərkən yalnız inkişafı nəzərdə tutmamalıyıq. İnkişaf və tərəqqi tamamilə fərqli anlayışlardır. İnkişafın əsas göstəricisi artımdır. Lakin, tərəqqi artımsız da baş verə bilər. Məsələn, o göstərirdi ki, Fransa burjua inqilabı mövcud qayda qanunları məhv etdi və cəmiyyətdə bir xaos yaratdı. Lakin, son nəticəsdə bu inqilab inkişafa gətirib çıxardı. Bir sözlə tərəqqi o demək deyil ki, həmişə inkişaf getməlidir. Tərəqqi ümumiyyətlə insanların həyat səviyyəsinin, insanların maddi durumunun, əxlaqi keyfiyyətlərinin  və insanların əldə etdikləri mədəni dəyərlərin dəyişməsi prosesidir. Lakin, bu dəyişmənin özü inkişaf formasında yoxsa, qeyri-inkişaf formasında getməsi önəmli deyil.

Taylorun antropologiya tarixində irəli sürdüyü iki mühüm nəzəriyyə daim mübahisə doğurmuşdur: "mədəni qalıqlar" və "animizm". Taylor göstərirdi ki, mədəniyyət tarixində bu və ya digər formalaşmış hər hansı bir ünsür dəyişmədən qalmır. Zaman keçdikcə onlar dəyişir, yox olur və yaxud qala bilirlər. Mədəniyyət daim inkişaf edir və bunun sayəsində də müxtəlif dəyişikliklər özünü göstərir. Taylor qeyd edirdi ki, müasir ən inkişaf etmiş xalqların həyatında belə onların inkişafının keçmiş mərhələlərinin izləri qalır. Bu elementləri o,"mədəni qalıqlar" adlandırırdı. Taylora görə insanların mədəni elementləri sistemində mövcud olan bu qalıqlar keçmişin canlı şahidləridir. Taylor müasir avropa xalqlarının həyatında mövcud olan çoxlu belə mədəni qalığı misal gətirirdi. Məsələn, evin bünövrəsinin qoyulması zamanı qurban kəsilməsi, pulun atılması, suda boğulanların dirilməsinə qarşı insanlarda olan qorxu və s. Bunlarla yanaşı insanların asqırarkən "sağlam ol" deməsini misal gətirə bilərik. Müasir dövrdə asqırmaqla həmin "sağlam ol" arasında heç bir əlaqə yoxdur. Lakin, bu yarandığı vaxtlarda insanlar düşünürdülər ki, insanların bədənindəki ruh asqırılan vaxt bədəndən çıxır. Ona görə də tez "sağlam ol" deyərdilər ki, ruh bədənə qayıtsın. Hazırda isə həmin məna itmişdir.

Taylorun elmi yaradıcılığında әsas diqqәt etdiyi mövzulardan biri mәnәvi mәdәniyyәt, xüsusәn dә dini inamlar vә onlarla bağlı olan ayinlәrdir. O, belә hesab edirdi ki, ibtidai icma dövründә mövcud olmuş inanclar, dini inamlar özünәmәxsus ardıcıllığa vә mәntiqә malikdir. Belә ki, dini inam formalarının yaranmasını Taylor qәdim insanlar tәrәfindәn yuxu, yuxu görmә, ölüm, huşunu itirmә  vә s. kimi tәbii proseslәrin mahiyyәtini dәrk etmә, qavrama sәylәrindә görürdü. Bunun nәticәsindә onun fikrinә görә qeyri maddi substansiya olan vә insanların bәdәni ilә bağlılığı olmayan ruh haqqında tәsәvvürlәr yarandı. Bu tәsәvvürlәri Taylor animizm mәhvumu ilә ifadә etdi. O, göstәrirdi ki, ibtidai qәbilә vә tayfalar ruhun bәdәnlә bağlı olmadığını, bәdәn daxilindә vә xaricindә mövcud ola bilәcәyini qәbul edirlәr. Ruhla bağlı inamlarla insanlar ölüm, müxtәlif xәstәliklәr kimi xüsusiyyәtlәri izah etmәyi bacarırlar. Ona görә dә bu inam forması ilkin inanc formasıdır.  Taylorun animizm nәzәriyyәsi adını almış bu baxışlarına görә hәtta tәbiәt hadisәlәri, qeyri-canlı vә canlı alәmin müxtәlif tәrkib hisslәri dә ruhlara malikdir. Taylor göstәrirdi ki, ruhlara inam axirәt dünyasına inamın formalaşmasına, o da öz növbәsindә fövqәl-tәbii qüvvәlәrә inam vә son nәticәdә ali varlığa inama gәtirib çıxarmışdır. Animizmi o, dinin minimumu hesab edirdi vә göstәrirdi ki, istәnilәn dini görüşlәr sistemindә animizmin izlәri var. Taylorun animist nәzәriyyәsi faktiki olaraq XVIII әsrin sonları vә XIX әsrin birinci yarısında mövcud olan dinin yaranmasının mifoloji nәzәriyyәsini elm sәhnәsindәn çıxardı. Lakin, XIX әsrin sonlarında etnoqrafiyada toplanmış materiallar Taylorun animizm nәzәriyyәsindә müәyyәn mәntiqi sәhvlәrin vә çatışmamazlıqların olduğunu göstәrdi. Belә ki, bir çox qәbilәlәrdә dini inamların elә dәrin izlәri aşkar olunmuşdu ki, onları animizmlә birbaşa әlaqәlәndirmәk mümkün deyildi. Onlar hәtta animizdәn dә әvvәl yaranmışdı. Bunları ifadә etmәk üçün ingilis dinşünası Maret "preanimizm" terminini elmә gәtirdi. 1899-cu ildә o, yazdığı "Preanimistik din" әsәrindә göstәrirdi ki, dinin ilkin formaları inanclarla deyil, ayinlәrlә vә hәrәkәtlәrlә bağlı yaranmışdır. Әn qәdim insanlar mövcud gerçәkliyi intellektual yaxud şüurlu şәkildә deyil, müәyyәn tәhtәlşüur impulsların tәsiri ilә, hәyata keçirdiyi hәrәkәtlәr vasitәsilә dәrk etmәyә çalışırdı. Belәliklә, әn qәdim dini inam formaları qeyri-iradi hәrәkәtlәr, tәhtәlşüur davranış kimi çıxış edir. Mәsәlәn, әn qәdim insanın şüurunda nәdәnsә mahiyyәtini başa düşmәdiyi, tәhlükәli bir amildәn qorxu hissi yaranırdısa, o hәmin hissin tәsiri ilә hәrәkәt edirdi. Bunun sayәsindә onu әhatә edәn tәbiәtdә müyyәn dәrkolunmaz mistik qüvvәlәrin olması haqqında tәsәvvürlәr yaranırdı. İbtidai dini tәfәkkürün belә özünü ifadәsini Maret "animatizm" adlandırırdı. Yalnız, bu tәsәvvürlәrin fәrdilәşdirilmәsi nәticәsindә ruhlar, müәyyәn obrazlar haqqında inamlar formalaşır.

Taylorun animizm nәzәriyyәsinә qarşı Vilhelm Vunt, Prayz vә başqaları da çıxış etdilәr. Animizm nәzәriyyәsinin әn böyük tәnqidçilәrindәn biri Taylorun tәlәbәsi Ceyms Corc Frezer olmuşdur. Onun әn mәşhur әsәri 12 cildlik "Qızıl budaq" әsәridir. "Tәbiәtә inam", "İbtidai dinlәrdә qorxu hissi" vә s. әsәrlәrindә Frezer müxtәlif tayfaların miflәrini, әfsanәlәrini, ayin-adәtlәrini, mәrasimlәrini vә s. izah etmәyә sәy etmişdir vә ilk dәfә olaraq "Әhdi әqiq"dә mifoloji sujetlәrinin müqayisәli tarixi tәhlilini hәyata keçirmişdir. Frezer bәşәriyyәtin mәnәvi tarixini 3 böyük dövrә bölürdü: mifoloji dövr; dini dövr; elmi dövr. Birinci dövrdә insanın özünün fövqәl-tәbii keyfiyyәtlәrinә inamı böyükdür. Yәni, insan bilavasitә müәyyәn ayinlәr, hәrәkәtlәr vasitәsilә әtrafa tәsir edib onu dәyişdirә bilәcәyinә inanır. Frezer göstәrir ki, bunun izlәrini biz hәr yerdә görürük. İkinci mәrhәlәdә müәyyәn sәbәblәrdәn insanlar özünün fövqәl-tәbii tәbiәtinә inamı itirdi vә belә fövqәl-tәbii qüvvәlәri kәnarda axtarmağa başladılar. Belәliklә, ruhlar, ilahәlәr, allahlar haqqında inam formalaşdı vә din yarandı. İnsanlar bu qüvvәlәrә dualarla, qurbanlarla vә s. müraciәt etmәyә başladılar. Üçüncü mәrhәlәdә isә insanların hәyatlarında allahların yerini müәyyәnlәşdirilmiş tәbiәt qanunauyğunluqları tutmağa başladı. Frezer göstәrirdi ki, müasir tarixi mәrhәlәdә hәr üç halı izlәmәk mümkündür. Afrikada, Amerikada, Okeaniyada hәlә dә mifik düşüncәli tayfalara vә qәbilәlәrә rast gәlmәk mümkündür. İslam dünyasında, bir çox katolik ölkәlәrindә dinin insanların ictimai hәyatına tәsiri çox güclüdür. Müasir sәnaye cәmiyyәtlәrindә insanların әsas inandıqları isә elm, elmi biliklәrdir. Hәtta, әn inkişaf etmiş bir cәmiyyәtdә belә bunların hamısının izlәrini sezmәk, izlәmәk mümkündür. Taylorun xüsusәn "İbtidai mәdәniyyәt" vә "Antropologiya" әsәrlәrindә qoyduğu bir çox mәsәlәlәr sonrakı dövrlәrdә antropologiyada böyük bölmәlәrin vә mübahisәlәrin yaranmasına sәbәb olmuşdur. Mәsәlәn, o insan dilinin maddi hәyat vә davranış qaydaları ilә bağlı olan tәbii-elmi metodologiya әsasında öyrәnilmәsinin vacibliyini qeyd etmişdir. Onun bu fikirlәri әsasında etnolinqvistika formalaşıb. "Antropologiya" әsәrindә Taylor ibtidai insanların düşüncә tәrzinin müasir insanların düçüncә tәrzindәn fәrqlәndiyini qeyd edirdi. Sonrakı dövrlәrdә onun bu fikirlәri ibtidai tәfәkkür yaxud da qeyri-mәntiqi tәfәkkür haqqında mübahisәlәrin formalaşmasına sәbәb olmuşdur. Ümumiyyәtlә Taylorun tәkamül konsepsiyası sosial-mәdәni antropologiyanın sonrakı inkişafına böyük tәsir göstәrmişdir.

Henri Luis Morqan

Tәkamül cәrәyanının әn mühüm nümayәndәlәrindәn biri dә amerikan etnoqrafı Luis Henri Morqandır. Morqan tәhsilinә görә hüquqşünas, vәkil olmuş vә uzun müddәt böyük göllәr әtrafında yaşayan hindu tayfalarının (irokez) hüquqlarını müdafiә etmişdir. O,  1840-cı ildə Eri Parkerlə birlikdə  "İrokezlərin böyük ordeni" adlı ictimai təşkilat yaratmışdır. Həmin cəmiyyətin qarşısında duran əsas məsələlər qırmızı dərililərə ehtiramla yanaşılması, onların problemlərinin həll olunması və Amerika hökumətinin  irokezlərə dəstək olması və s. idi. İrokezlәrlә bağlı tәdqiqatlara başlayan Morqanın ilk böyük tәdqiqatı 1851-ci ildә nәşr etdirdiyi "İrokezlәr ordeniı" әsәridir. Bir çox amerika tədqiqatçıları bu əsərin nəşr olunma ilini Amerikada Sosial-mədəni antropologiyanın yaranması ili kimi qəbul edirlər. Sonrakı dövrlәrdә o, tәdqiqatlarını davam etdirmiş vә 1871-ci ildә "İnsan ailәsindә qohumluq vә qudalıq", 1877-ci ildә "Qәdim cәmiyyәt", 1883-cü ildә isә "Amerika aborigenlәrinin evlәri vә ev mәişәtlәri" adlı әsәrlәrini nәşr elәtdirmişdir. Morqan özünün antropoloji ideyalarını sistematik şәkildә "Qәdim cәmiyyәt" әsәrindә toplamışdır. Üzərində 40 il işlədiyi bu әsәrindә Morqan qarşısına qoyduğu əsas suallar bunlar idi:

1.     Bəşər tarixində ibtidai icma cəmiyyətinin yeri

2.     İnsanlar arasında  ailə-nigah münasibətlərinin inkişaf dinamikası

3.     Bəşər tarixində sosial, iqtisadi, mədəni dövrlərin müəyyənləşdirilməsi

Morqanın bəşər tarixini öyrənmək üçün əsas istifadə etdiyi materiallar irokezlərlə bağlı idi və o bu materiallarda öz həyatı ilə bağlı gerçəklikləri də görürdü. İrokezlәrin ictimai quruluşunun tәhlili nәticәsindә Morqan belә bir qәnaәtә gәlmişdir ki, ibtidai icma quruluşunda cәmiyyәtin ilkin ictimai qurumu kimi nәsil çıxış edir vә ibtidai icma quruluşunu, ümumiyyәtlә bütün bәşәr tarixini iki böyük dövrә ayıra bilәrik: birinci dövr nәsli qәbilә münasibәtlәrinin mövcud olduğu dövr; ikinci dövr isə xüsusi mülkiyyәt vә әrazi bölgüsünә әsaslanan siyasi cәmiyyәtlәr dövrüdür. Nәsli qәbilә dövrü erkәn vә son nәsli qәbilәlәr olmaqla iki böyük dövrә bölünür. Nәsli qәbilә, qan qohumluğuna әsaslanan nәsil bәşәr tarixindә sosial sturukturun formalaşmasının әsas meyyarı kimi çıxış etmişdir. Ona görә dә, Morqan nәsli quruluşun izlәrini bütün cәmiyyәtlәrdә axtarıb izlәmәyә sәy edirdi. İrokezlərdə nəsil ana xətti ilə bağlı olduğuna görə bəşər tarixinin ilkin pilləsi ana xətti ilə bağlı olan nəsillərdir. Bildiyimiz kimi bu ideyanı Avropada öncə Baxofen irəli sürmüşdür. Onun fikrincə nəsli quruluş elə bir sosial mexanizmdir ki, onun sayəsində bəşəriyyətdə hal-hazırda mövcud olan sosial-mədəni strukturlar formalaşır. İstər Avropa, istər Afrika, istərsə də Avstraliyada  mövcud olan ənənəvi və ibtidai cəmiyyətləri götürəndə görəcəyik ki, hər yerdə ilkin rüşeym kimi nəsil çıxış edir. İnsanlar bu və ya digər nəslin nümayəndələridir, bu və ya digər ailənin yox. Nəslin ilkin birləşdirici həlqə olması ilk dəfə Morqan tərəfindən müəyyənləşdirilmişdir. Avropada hər kəs ailədən yazırdı. Amma Morqan göstərirdi ki, ibtidai icma quruluşunda ailə nəsilin içərisində əriyir və biz onun xüsusiyyətlərini hətta müasir cəmiyyətimizdə də görürük.  Məsələn, kəndlərdəki məhəllələr. Morqan göstərirdi ki , nəsli quruluşun özünün inkişafıda müəyyən mərhələlərdən keçmişdir. Nəsli quruluşun tipik ən yüksək mərhələsini də biz irokezlərdə görürürk. Ondan sonra nəsli quruluş dağılmağa doğru gedir. O göstərirdi ki, bəzi irokez cəmiyyətlərində (irokezlər 6 tayfadan ibarətdir, ittifaqdır) nəsli cəmiyyətin dağılması prosesi baş verir. Morqan nəsli quruluşu qədim roma və yunanlarda da aşkar etmişdi. Romalılarda patrisilər triblərə bölünmüşdü və həmin nəslin xüsusiyyətlərini özündə ehtiva edirdi. Yunanıstanda  arxilər vardı və onlarda  nəslin izlərini aşkara çıxarmışdır. Ata xәtti ilә qohumluğun formalaşması vә ata nәslinin yaranması isә Morqanın fikrinә görә xüsusi mülkiyyәtin yaranması vә nәsildәn-nәsilә ötürülmәsi ilә әlaqәdar olmuşdur.

Morqan "Qәdim cәmiyyәt" vә "İnsan ailәsindә qohumluq vә qudalıq" әsәrindә ailә-nikah münasibәtlәrinin yaranması vә inkişafını da dәrindәn tәhlil etmiş vә qohumluq münasibәtlәrindә ilk dәfә olaraq qohumluğun ifadә olunmasının iki sistemi olmasını göstәrirdi: tәsnifedici sistem vә tәsviredici sistem. Morqan әnәnәvi vә arxaik cәmiyyәtlәrdә qohumluğun ictimai funksiyalarının yalnız qan qohumluğu ilә bitmәdiyini әsaslandırırdı. Morqan belə hesab edirdi ki, bəşəriyyətin ilkin tarixində ailə və nikah olmayıb. Ailə  və nikah müəyyən inkişaf dövründə yaranmağa başlayıb və həmin o ailə və nikahın yaranması ekzoqamiyanın yaranması ilə bağlıdır. Ekzoqamiyanın yaranması ilə əlaqədər olaraq müəyyən şəxslər arasında nikah qadağan olunur və  bunun nəticəsində tədricən bizim müasir dövrdə gördüyümüz ailə formaları formalaşır. Onun fikrinә görә qohumluğun xüsusәn dә qohumluq terminlәrinin tәdqiqi sayәsindә ailәnin tarixi formalarını müәyyәnlәşdirmәk mümkündür. O, "İnsan ailәsindә qohumluq vә qudalıq" әsәrindә ailәnin 9 tarixi formasını müәyyәnlәşdirirdisә, "Qәdim cәmiyyәt" әsәrindә ailәnin inkişafında aşağıdakı 6 formanın olduğunu göstәrirdi:

1. Promuskiutet

2. Qan qohumluğu ailәsi

3. Punalua ailә forması yaxud qohum olanların, amma qan qohumu olmayanaların ailəsi

4. Sindiasmik vә ya cütnikahlılıq

5. Patriarxal

6. Monoqam

Qeyd olunmalıdır ki, XIX әsrin ortalarında etnoqrafik әdәbiyyatda mövcud olan qeyri-dәqiq materiallara әsaslandığına görә Morqanın bu sxemindә çoxlu sәhvlәr mövcuddur. Belә ki, hal-hazırda etologiyada әsaslandırılır ki, insanabәnzәr meymunlarda belә promuskiutet deyilәn mәrhәlә yoxdur. Yaxud punalua ailəsi deyilən bir ailə yoxdur. O, göstərirdi ki, qan qohumluğu ailəsində yalnız yaxın qohumları çıxmaqla digərləri arasında nikahın bağlanmasına icazə verilirdi. Amma  ibtidai icma cəmiyyətində qohumlar arasında evlənmə qadağan (ekzoqamiya) idi.

Morqanın ailə-nikah  münasibətlərində irəli sürdüyü bu fikirlər əsas deyil, əsas olan qohumluğun mexanizmlərinin aydınlaşdırılmasıdır. Morqana  qədər ibtidai icma cəmiyyətindəki insanların ailə-nikah münasibətlərini və qohumluq əlaqələrini başa düşmək çətin idi. Məhz Morqan ilk dəfə bunun mexanizmlərini açıb ortalığa qoya bilmişdir. Morqan göstərirdi ki, ibtidai insan üçün və bizim üçün qohumluq ayrı-ayrı şeylərdir. Müasir insanın qohumluğu yalnız bir formada - qan qohumluğu formasındadır. İbtidai icma dövründə isə qohumluq yalnız qan qohumluğu formasında deyil, 2 formada mövcuddur:

Genioloji qohumluq - mənşə  qohumluğu (bir ailənin övladları, bacılar, qardaşlar, onların övladları və s.)

Təsnifedici qohumluq

İbtidai icma dövründə insanlar arasındakı münasibətlərin özləri də qohumluq hesab olunur. Bunun sayəsində də nəsil daxilində münasibətlər tənzimlənir. İbtidai icma cəmiyyətində nəsil özü seqmentlərə bölünür. Seqmentlərin içərisində olan insanların özləri ayrılmırlar, bunlar eyni hesab olunurlar. Bu səbəbdən də onların qohumluq əlaqələri eyni hesab olunur. Müxtəlif nikah sinifləri vardır ki, həmin bir qrup sinifə daxil olan qadınlar həmin sinifə daxil olan kişilərlə nikahlanır. Həmin nikahlardan doğulan uşaqların hamısı kimin uşağı olmasından asılı olmayaraq bacı-qardaş hesab olunurlar.

Nəsildə ölən kim varsa onlar öləni yad edib sonra çıxıb gedirlər. Bəlkə, onlarda da yas saxlamaq var. Bunu da dəqiqləşdirmək lazımdır. Burdan bir şeyi də bilmək lazımdır ki, təsnifedici qohumluğun adı Morqanla bağlıdır. Ona qədər qrup nikahı və s. haqqında müxtəlif təsəvvürlər var idi. Morqan bu fikirlərlə onların hamsını alt-üst etdi və göstərdi ki, burda uşaqların kimdən olmasını bilməməklə bağlı qohumluq yaranmır, əksinə ictimai münasibətlərin yoluna qoyulması üçün bu münasibətlər yaradılır. Zaman keçdikcə bu münasibətlərin daha gəlişmiş formaları ortalığa çıxır və həmin o formalar bizim həyatımızda da vardır. Məsələn, kirvəlik. Bu xristianlarda bizdən də güclüdür. Belə ki, xristianlarda xaç suyuna salınmada kirvəlik mövcuddur. Xaç suyuna salınma, sünnət və s. müəyyən əlaqələrin yaradılması üçün idi, yəni onların nə bioloji, nə gigiyenik, nə də digər insan cəmiyyətlərində funksiyası olmamışdır. Bunlar hamısı sistematik yaxud təsnifedici qohumluq xüsusiyyətlərinin inkişafı ilə bağlı olan xüsusiyyətlərdir. Morqan göstərirdi ki, ibtidai icma quruluşundakı bir çox cəmiyyətlərdə mənşə qohumluğuna nisbətən təsnifedici qohumluq daha mühüm rol oynayır.

Morqan bәşәr tarixinin dövrlәşmәsini vermәyә çalışmışdır. Özündәn әvvәlkilәrdәn fәrqli olaraq bu dövrlәşmәdә bәşәr tarixini insanların hәyatında baş verәn çox mühüm dәyişikliklәrlә әlaqәlәndirirdi. Bu dәyişikliklәr ictimai hәyat, tәsәrrüfat sahәlәri, texniki yeniliklәr vә s. ilә bağlı idi. Morqan bəşər tarixini 3 dövrə bölürdü: vəhşilik, barbarlıq və sivilizasiya. Vəhşilik, barbarlıq və sivilizasiya dövrləri XVIII əsrin sonlarında şotland ictimai xadimi Mak Lennan tərəfindən irəli sürülmüşdür. Bu "İbtidai nikah" əsərinin müəllifi, yəni Con Ferqüsyon Mak Lennan deyil, başqa Mak Lennandır. O, "Bəşər cəmiyyətinin tərəqqisinə dair" bir neçə cildlik əsərində göstərirdi ki, insanlıq tarixi 3 mərhələdən keçmişdir: vəhşilik, barbarlıq və sivilizasiya. Morqanın xidməti ondan ibarətdir ki, o, bu dövrlərin - barbarlığın, vəhşiliyin özünü də müəyyən dövrlərə bölmüşdür və həmin bu dövrləri bəşər tarixində baş verən çox mühüm ictimai-iqtisadi dəyişiklərlə əlaqələndirdi. Məsələn, Morqan vəhşiliyin özündə 3 mərhələ müəyyənləşdirmişdi: aşağı pillə, orta pillə, yuxarı pillə. Həmçinin barbarlıqda da 3 mərhələ müəyyənləşdirmişdi: aşağı, orta və yuxarı. O, belə hesab edirdi ki, insanın formalaşması ilə vəhşiliyin aşağı pilləsi, odun əldə olunması ilə vəhşiliyin orta pilləsi formalaşır. Sonrakı tədqiqatlarda müəyyənləşdi ki, Morqanın irəli sürdüyü bir çox xüsusiyyətlər ya onun dediyindən əvvəl olub, ya da onun dediyi dövrdən çox sonra olmuşdur. Amma Morqanın xidməti ondan ibarətdir ki, o, bəşər tarixini sərtləşdirməyə, xüsusən də ən çətin ibtidai icma dövrünün müəyyən pillələrini müəyyənləşdirməyə çalışmışdır. Eyni zamanda bu pillələrin əsas xüsusiyyətlərini aydınlaşdırmağa da səy göstərmişdir. Hal-hazırda həmin dövrləşmədən istifadə olunmur, çünki orda müəyyən şeylər var ki, ya arxaya çəkilmişdir, ya da qabağa. Marks yazırdı ki, Morqan materialistdir, amma şüurlu materialist deyil. Morqan yazdığı əsərlərində irəli sürdüyü ideyaları xaostik materialistdir, dialektikanı ortaya atandır. Amerikada Morqandan sonra Con Uesli Pauel vә Austis Meyson onun ideyalarını davam etdirmişdilәr.

Amerikada Frans Boas Morqanın ideyalarına qarşı çıxmışdır. Bu dövrdə onlar təkamülçülüyə qarşı idi. Uzun müddət təkamülçülük təlimi bəşər tarixində baş verən hadisələri düzgün izah etməyən bir təlim kimi qəbul olunmuşdur. İkinci dünya müharibəsindən sonra təkamülçülüyə yenidən maraq artdı. İctimai elmlərdə təkamülçülüyün inkişafı bilavasitə təbiət elmləri  ilə bağlıdır. XIX əsrdə təkamülçülüyün yaranması birbaşa Darvinin əsərləri ilə, XX əsrin ikinci yarısında  biologiyada baş verən kəşflərlə bağlı olmuşdur. Bioloji kəşflər, xüsusən də genetik və molikulyar biologiya sahəsində olan kəşflərlə bağlı olaraq yenidən təkamülə qayıdış baş verdi və bu yeni təkamülçülük adlanır. Yeni təkamülçülük XX əsrin 40-60-cı illərini əhatə edir. 60-cı illərdə isə təkamülçülük yenidən tənqid olunmağa başlandı. XX əsrin sonu XXI əsrin əvvəllərində təkamülçülüyün üçüncü mərhələsi başlayır. Bu üçüncü mərhələ hələki davam edir və yenə də biologiyada baş verən dəyişikliklərlə bağlıdır. Lakin, bu dəfə söhbət genetikadan getmir, söhbət genomların oxunması, onların arasındakı əlaqələrin araşdırılması və s. ilə bağlıdır.

Klassik təkamülçülüyün çatışmayan cəhətləri

• Onlar bәşәr tarixinin sadәdәn mürәkkәbә doğru bir xәtlә daim inkişafda olduğunu vә ictimai tәrәqinin bu prosesin әsas xüsusiyyәti olduğunu qeyd edirlәr. İctimai tәrqqi bәşәr cәmiyyәtinin dәyişmәsinin әsas amilidir.
• Maddi vә mәnәvi mәdәniyyәtin vә ictimai hәyatın hәr bir elementi, hәr bir gerçәkliyi ilk әvvәl çox sadә formada yaranır vә demәk olar ki, bütün cәmiyyәtlәrdә eyni mexanizm üzrә dәyişәrәk yenilәnir vә mürәkkәblәşir. Bu sәbәbdәn dә müasir dövrdә mövcud olan ibtidai cәmiyyәtlәrin tәdqiqi sayәsindә müasir sivilizasiyalı xalqların qәdim tarixini bәrpa etmәk mümkündür.
• Mәdәniyyәtin sadәdәn mürәkkәbә doğru dәyişmәsi prosesindә müxtәlif bölgәlәr, insan toplumları arasında әlaqәlәrin rolu çox böyük deyildir. Onlar belә әlaqәlәrin yalnız prosesi sürәtlәndirdiyini qeyd edirdilәr.
• İctimai inkişafın özü dә canlı tәbiәt üçün sәciyyәvi olan müәyyәn qanunauyğunluqlara әsaslanır vә cәmiyyәtdә dә müxtәlif qruplar, tәbәqәlәr arasında hәyat uğrunda mübarizә gedir ki, onun nәticәsindә mәdәniyyәtin müxtәlif elementlәrininin inkişafı tәrәqqisi baş verir.

Qazıntı sübutları

Bitki və heyvan öləndən sonra onların qalıqları ətraf mühitdə səpələnmiş halda olur. Bəzən onlar torpağa çökə bilər. Vaxt keçdikcə onlar qaya süxurlarına çevrilir. Tədrici kimyəvi proseslər nəticəsində kalsiya skeletlə və yaxud cəsədin digər bərk hissələri ətraf mühitdəki mineral maddələrlə qarışır (nadir hallarda yumşaq strukturlar, məsələn dəri və ya lələklər də qalır). Ən axırda bu proses qayalarda ideal iz-şəkil qoymaqla daşlaşmış qalığa çevrilir. Bütün aşkar olunmuş daşlaşmış qalıqlar qazıntı sübutları adlanırlar.

Avstraliya qayalarında aşkar olunan qədim çöküntülərdə canlı izlərinin yaşı təxminən 3.5 milyard ilə bərabərdir. Bunlar indi Yer kürəsində müxtəlif cür canlı formalarının tədriclə mürəkkəbləşərək, sadə canlılardan yarandığı tarixi göstərir. Əksər qədim canlı həyat sadə bir hüceyrəlilərdən ibarət olub. Təxminən 800 milyon il qabaq çoxhüceyrəli həyat formaları yaranıb. Onların bədəni yumşaq oldugu üçün onlardan demək olar ki, iz qalmayıb, lakin son onilliklərdə alimlər tapılmış çöküntü qalıqlarındakı izlər əsasında onların bu dövrdə yaşadığını gördülər. Təxminən 550 milyon il qabaq bərk örtüklər və skeletlər meydana cıxdı, bu vaxtdan başlayaraq əsl qazıntı qalıqları tapıldı. İlk onurğalı canlılar — balıqlar 300 milyon il qabaq yarandı, dinozavrlar 65 milyon il qabaq ölməyə başladılar və 4 milyon il bundan əvvələ aid Afrikada insan qalıqları tapıldı. Bu hadisələr barədə qazıntı qalıqları yazılarında oxumaq olar.

Biokimyəvi sübutlar

Yerdəki bütün canlı orqanizmlərdə eyni genetik kod var biz hamımız universal DNT dilində yazılmış müxtəlif informasiya toplusundan ibarətik. Əgər həyat yuxarıda göstərilmiş ssenari əsasında inkişaf edibsə, onda müasir canlı orqanizmlərdə DNT-nin üst-üstə düşməsi ardıcıllığı ümumi əcdadın nə qədər əvvəl yaşamasından asılı müxtəlifliyə malik olmalıdır. Məsələn, insan və şimpanzedəki eyni DNT ardıcıllığı insan və balıq arasındakından daha çox olmalıdır, çünki insan və şimpanze əcdadları 6 milyon il qabaq, balıq və insan əcdadları isə 100 milyon il qabaq yaşamışdır. Həqiqətən də canlı orqanizmlərin DNT-sini təhlil etməklə bu gümanın təsdiqini görürük. İki orqanizmdə təkamül ağacı nə qədər uzaqdadırsa DNT-də o qədər də az oxşarlıq tapılır. Bu ona görə təmamilə aydındır ki, çox vaxt keçdikcə daha cox fərq toplanıb. DNT-nin analizindən istifadə etməklə molekulyar saat adlanan metod bizim gözümüzü təkamülün kecmişinə doğru açır. İnsanın DNT-sinin şimpanzeninkinə yaxın olması təkamül nəzəriyyəsinin inandırıcı sübutu sayıla bilər.

Lakin bu fikirlərin heç biri tam sübuta yetirilməyib. Heyvanlara , İnsanlara aid fosil qalıqlar tapılsa da keçid varlıqlar haqqında heç bir qalıq tapılmayıb.

Təkamül relikti

Təkamül relikti-keçmiş geoloji dövrlər üçün səciyyəvi olan yaxın növlərin böyük hissəsi məhv olduqdan sonra qalan olduqca qədim forması (növ və ya sistematik vahid), o cümlədən "canlı qazıntı", məsələn, latımeriya, qatteriya və b. Təkamül relikti bəzən geniş areala malik olur, məsələn, Talışda şabalıdyarpaq palıd, dəmirağac meşələri; buzlaq təkamül relikti — cırtdan tozağacı (tundrada).

Təkamülün arasıkəsilən və kəsilməyən pirinspi

Təkamülün arasıkəsilən və kəsilməyən pirinspi — orqanizmlərin təkamül dəyişməsi prosesi keçid formaları (paleontoloji) olmadan qanunauyğun qızğın sürətli inkişaf və məhvolma fazaları ilə (arası) kəsilir. Fasilələr sistemlərə edilən xarici qüvvənin və daxili inkişaf faktorlarının təsiri ilə yaranan fəlakətli təkan (zərbə) prinsipi təsirinin gücü ilə baş verir. Bu prinsipi uzaq keçmişdə təbiətə ehtimal olunan antropogen təsirin təhlili zamanı nəzərə almaq lazımdır.

Təkamülün biogenetik qanunu

Təkamülün biogenetik qanunu-orqanizm fərdi inkişafında özünün mənsub olduğu sistematik qrupun tarixi inkişafının əsas mərhələlərini qısa şəkildə təkrar edir. Yaşlı orqanizmdə baş verən mutasiyalar onun ontogenez prosesini dəyişir. Ona görə də yaşlı fərdlərin təbii seçməsi ontogenez prosesinin təkamülünə, ontogenetik korrelyasiyaya gətirib çıxarır. Hərəkətverici seçmənin təsiri ilə ontogenetik korrelyasiya sisteminin dəyişilməsi — fılembriogenezin dəyişilməsinə, orqanizmdə yeni əlamətin formalaşdırmasına səbəb olur.

Təkamülün dönməzlik qanunu (L.Dollo)

Təkamülün dönməzlik qanunu- təkamül dönməzdir; orqanizm (populyasiya, növ) öz əcdadı sıralarına, əvvəlki vəziyyətinə qayıda bilməz.

Təkamülün istiqamətlənən qanunu

Təkamülün istiqamətlənən qanunu-təkamülün ümumi gedişi həmişə geoxronoloji dəyişən yaşayış şəraitinə uyğunlaşmağa doğru istiqamətlənir və onunla məhdudlaşır.

Xarici keçidlər

• Təkamül nəzəriyyəsi  (rus.)
• Təkamül nəzəriyyəsi