Başmaqçızadə Abdullah Əfəndi
Başmaqçızadə Abdullah Əfəndi (1680, İstanbul – 1732, Konya) — Osmanlı dövlət xadimi, müdərris, qazı və şeyxülislam. Atası Başmaqçızadə Əli Əfəndi də II Mustafa və III Əhməd səltənətlərində şeyxülislamlığa gətirilmişdir. Bundan başqa kürəkəni olan Dürrizadə Mustafa Əfəndi də fərqli zamanlarda 3 dəfə şeyxülislamlığa gətirilmişdir.
| Başmaqçızadə Abdullah Əfəndi | |
|---|---|
| Əvvəlki | Mirzəzadə Şeyx Mehmed Əfəndi |
| Sonrakı | Kürəkənzadə Əhməd Əfəndi |
| Şəxsi məlumatlar | |
| Doğum tarixi | 1680 |
| Doğum yeri | |
| Vəfat tarixi | |
| Vəfat yeri | |
| Dəfn yeri | Mövlana türbəsi, Konya |
| Atası | Başmaqçızadə Əli Əfəndi |
| Uşağı | Şərifə Safiyə xanım |
Həyatı
redaktə1680-ci ildə dünyaya gəlmişdir. Atası Ədirnə hadisələri əsnasında və daha sonra III Əhməd səltənətində şeyxülislam olan Başmaqçızadə Əli Əfəndi idi. Dini təhsilini atasından və dönəmin məşhur alimlərindən alan Abdullah Əfəndi atasının səyləriylə, müxtəlif mədrəsələrdə müdərris olaraq fəaliyyət göstərməyə başladı. Ardından yenə asanlıqla qazılıq rütbəsinə yüksəldi və ilk vəzifəsi də diqqət çəkəcək dərəcədə fərqlənən Misir qazılığı oldu. Ancaq bu təyinatı atasının vəfatının ardından baş tutdu. 4 avqust 1712-ci ildə təyin edildiyi Məkkə və Misir qazılığı vəzifəsini tamamlamasının ardından 1714-cü ildə İstanbul qazılığına gətirildi. Daha sonra 1718-ci ildə naqibüləşraf, 1720-ci ilin martında isə Anadolu başqazısı təyin edildi. Ancaq bu vəzifəsində çox qalmadı və 1721-ci ildə başqazılıqdan, 1722-ci ilin martında isə naqibüləşraflıqdan azad olundu.[1] 13 iyun 1725-ci ildə Rumeli başqazısı seçildi. Bu vəzifəsində ikən yüksək üləma vəzifələrini düzgün seçmədiyi və bəzi vəzifə gözləyənlərə qarşı haqsızlıq etməsi səbəbilə üləma zümrəsi ilə münasibəti pisləşdi. Xüsusilə Nevşəhərli İbrahim Paşanın sədarətinin son illərində bu məsələ olduqca qabarmışdı.[2]
1730-cu ildə baş tutan Patrona Xəlil üsyanı ərəfəsində çağırılan məşvərət məclisində iştirak etdi. Əvvəlcə Nevşəhərli İbrahim Paşanın, ardından Sultan Əhmədin rəhbərlik etdiyi Xədicə Sultan sarayında baş tutan məclis çox mübahisəli keçdi. Ordunun başına keçib üsyana qarışan hər kəsi qılıncdan keçirmək istəyən sədrəzəmə qarşı çıxdı və bunun dini cəhətdən düzgün olmadığını, üstəlik üsyanın daha da böyüyə biləcəyini bildirdi. Yaranan bu anlaşmazlığın ardından Sultan Əhməd məclisi tərk etdi. Üsyanın yüksəldiyi anlarda sədrəzəmin və digər ocaq ağalarını sultanla görüşünə mane oldu və sədrəzəmin vəzifədən dərhal alınmasını məsləhət gördü.[3] Üsyanın ardından Rumeli başqazılığından çəkilməyə məcbur qalan Abdullah Əfəndi çox keçmədən Mirzəzadə Şeyx Mehmed Əfəndidən boşalan şeyxülislamlığa gətirildi (17 may 1731).[4] Sultan Mahmudun ilk səltənət ilində siyasi həyatda fəal rol oynadı və bir çox məşvərət məclislərində iştirak etdi. Buna baxmayaraq 24 fevral 1732-ci ildə vəzifədən alındı. Bunun səbəbi olaraq sərtliyi, inadkarlığı və sultana belə küsəcək dərəcədə kəskin xarakteri göstərilir. Bir müddət sonra həccə getmək üzrə xüsusi icazə aldı və geri dönüşdə bir neçə ay Dəməşqdə qaldı. Ardından paytaxtdan gələn əmrlə Konyaya köçdü və burada vəfat etdi. Cənazəsi Mövlana türbəsinin həyətinə dəfn edildi. Adı bilinən yeganə övladı Şərifə Safiyə xanımdır (ö. 1773) ki, o da şeyxülislam Dürrizadə Mustafa Əfəndi ilə evlənmiş, dünyaya gələn 5 nəvəsindən ikisi – Ataullah Əfəndi və Arif Əfəndi şeyxülislam, biri Rumeli qazəsgəri, digərləri isə qazı və müdərris olmuşdur.
Mənbə
redaktə- Murâdî, Silkü’d-dürer, III, 90;
- Ahmed Rifat, Osmanlı Toplumunda Sâdât-ı Kirâm ve Nakibüleşrâflar: Devhatü’n-nukabâ (haz. Hasan Yüksel – M. Fatih Köksal), Sivas 1998, s. 93;
- Devhatü’l-meşâyih, s. 89;
- Sicill-i Osmânî, III, 375;
- İlmiyye Salnâmesi, s. 511–512;
- Uzunçarşılı, Osmanlı Tarihi, IV/2, s. 468–469;
- Danişmend, Kronoloji2, V, 138;
- Abdülkadir Altunsu, Osmanlı Şeyhülislâmları, Ankara 1972, s. 120.
İstinadlar
redaktə- ↑ Şeyhî, Vekāyiu’l-fuzalâ, II, 584, 653
- ↑ Münir Aktepe, Patrona İsyanı 1730, İstanbul 1958, s. 119–120, 139, 144, 148, 158, 170;
- ↑ Destârî Sâlih Tarihi: Patrona Halil Ayaklanması Hakkında Bir Kaynak (nşr. Bekir Sıtkı Baykal), Ankara 1962, s. 14, 19, 46;
- ↑ Şem‘dânîzâde, Müri’t-tevârîh (Aktepe), I, 21, 23, 26–27;