Belarus Qarabağ münaqişəsində
Belarus Qarabağ münaqişəsində — Belarusun bir tərəfdə Azərbaycan, digər tərəfdə isə Ermənistan və tanınmamış Dağlıq Qarabağ Respublikası arasında uzun müddətdir davam edən Qarabağ münaqişəsində rolu. Burada mübahisə mövzusu Dağlıq Qarabağ regionudur. Bu məsələdə Belarus Respublikası müstəsna olaraq sülh yolu ilə nizamlanmanın tərəfdarıdır, eyni zamanda mübahisəli regionu Azərbaycanın tərkib hissəsi kimi tanıyır. Ölkə hökuməti döyüşən tərəflər arasında balans yaratmağa çalışır.
Ermənistan
Azərbaycan
Siyasi və diplomatik tərəfi
redaktəHökumətin rəsmi mövqeyi
redaktəXarici siyasətdə Belarus ənənəvi olaraq istənilən münaqişənin siyasi və diplomatik vasitələrlə sülh yolu ilə həllinin tərəfdarıdır. Eyni şey Azərbaycan–Ermənistan qarşıdurmasına da aiddir.[1] 1992-ci ildən Belarus Respublikası Dağlıq Qarabağ problemi üzrə yeganə fəal danışıqlar platforması olan ATƏT-in Minsk qrupunun üzvüdür. 2009-cu ilin noyabrında Belarus Prezidenti Aleksandr Lukaşenko Qarabağ böhranı ilə bağlı bir sıra bəyanatlar vermiş və ölkəsinin postsovet məkanında digər münaqişələrin həllində iştirak etməkdə maraqlı olduğunu vurğulamışdır.[2]
2016-cı ilin aprelində regionda baş verən növbəti gərginlik fonunda Belarus Respublikası Xarici İşlər Nazirliyinin mətbuat katibi Dmitri Mironçik bəyanat yaymışdır:[3]
Belarus tərəfinin tutduğu əsas mövqe BMT Nizamnaməsi və digər mötəbər beynəlxalq hüquqi sənədlərdə öz əksini tapdığı kimi, beynəlxalq münasibətlərdə güc tətbiq etməkdən və ya güc tətbiq etmək hədəsindən çəkinməyə açıq çağırışdır. Biz əminik ki, Dağlıq Qarabağ problemi müstəsna olaraq sülh yolu ilə və yalnız beynəlxalq hüququn hamılıqla tanınmış prinsip və normalarına uyğun olaraq həll edilə bilər.
Eyni zamanda, dövlət başçısı müdafiə naziri Andrey Ravkov və xarici işlər naziri Vladimir Makeyə erməni və azərbaycanlı həmkarları ilə məsləhətləşmələr aparmağı tapşırmışdır. Bundan başqa, Belarus Prezidenti Azərbaycanın dövlət başçısı İlham Əliyev və Ermənistanın dövlət başçısı Serj Sarkisyanla telefon danışığı aparmışdır.[2]
Münaqişə tərəfləri ilə münasibətlər
redaktəBelarus Azərbaycan və Ermənistanın mövqeləri arasında balans saxlayaraq münaqişənin hər iki tərəfi ilə sıx siyasi və iqtisadi əməkdaşlıq edir. Azərbaycanın Belarus üçün daha böyük iqtisadi əhəmiyyət kəsb etməsinə baxmayaraq (həm ticarət dövriyyəsi baxımından, həm də ticarət balansı baxımından) rəsmi Minsk erməni siyasi və biznes elitasının bir hissəsi ilə, xüsusən də biznesmen və siyasətçi Qaqik Tsarukyan ilə sıx əlaqələr qura bilmişdir. Buna baxmayaraq, status-kvo Ermənistanla müəyyən çətinliklər yaratmışdır. Məsələn, 2016-cı ilin aprelində ölkənin Xarici İşlər Nazirliyi Belarus diplomatlarının Azərbaycanın ərazi bütövlüyünü dəstəkləməsi ilə bağlı bəyanatları ilə bağlı izahat verməsi üçün Belarusun İrəvandakı səfirini dəvət etmişdir. Ermənistan tərəfi öz tərəfdaşlarının mövqeyindən dərin çaşqınlıq hissini vurğulamışdır.[2]
Belarus üçün hadisələrin əhəmiyyəti
redaktəGənc analitiklərin "Povestka-2015" respublika elmi-praktik konfransının (2013-cü ilin sentyabrında keçirilmiş) iştirakçılarından biri Diana Şibkovskayanın "Belarus Respublikasının xarici siyasəti və Ermənistan–Azərbaycan münaqişəsi" məqaləsində qeyd edildiyi kimi, Belarus Respublikası üçün Cənubi Qafqaz iqtisadi və siyasi baxımdan son dərəcə əhəmiyyətlidir. Burada baş verən hadisələr regiondan çox kənara çıxan və Belarusun təhlükəsizliyinə də təsir edən nəticələr verə bilər. Xüsusi coğrafi mövqe Qafqazı daim geniş geosiyasi münaqişənin potensial zonasına çevirir. Bu səbəbdən Belarusa regionda sabitlik və asayiş lazımdır.[1]
Siyasi elmlər namizədi Aleksandr Filippov Qafqazda sülhün zəruriliyini Lukaşenkonun ölkəni bir növ regional İsveçrəyə, regional və hətta qlobal problemlərin həlli üçün etibarlı platformaya çevirmək siyasəti ilə əlaqələndirmişdir. Ekspert həmçinin "Belarus istəblişmentindəki söz-söhbətlərə" də toxunmuş, ona görə prezidentin sülhməramlı təşəbbüslərinin əsas səbəbi Amerikanın dövlət başçısı Barak Obamanın "Nobel" sülh mükafatı ilə təltif edilməsi olmuşdur. İddialara görə, Belarus dövlətinin başçısı onun oxşar mükafata layiq görülməsini təmin etmək üçün Xarici İşlər Nazirliyinə müvafiq tapşırıqlar vermişdir.[2]
Hərbi tərəfi
redaktə2000-ci illərdən Belarus Respublikası Azərbaycan Silahlı Qüvvələrinə fəal şəkildə hərbi təyinatlı məhsullar tədarük etmişdir. Bunların bir hissəsi Qarabağda münaqişə zamanı istifadə edilmişdir. 2005–2020-ci illərə aid məlumata görə, tədarük edilən hərbi texnika arasında 131 ədəd T-72, 11 ədəd 2S7 "Pion", 120 ədəd D-30, 2 ədəd T38 "Stiletto", təqribən. 10 ədəd V-200 "Polonez", bir sıra "Qroza-S" və "Qroza-6", ATGM "Skif" və 11 ədəd Su-25 var. 2018-ci ilin avqust–sentyabr aylarında 195 milyon ABŞ dolları dəyərində Belarus hərbi məhsulları Azərbaycana tədarük edilmişdir, bu miqdar 2019-cu ilin noyabr–dekabr aylarında 100 milyon ABŞ dolları olmuşdur.[4]
2018-ci ilin noyabrında Ermənistan Xarici İşlər Nazirliyinin mətbuat katibi Anna Naqdalyan Azərbaycana silah tədarükünü belə şərh etmişdir:[5]
Biz dəfələrlə qeyd etmişik ki, Azərbaycana silah satışına sırf biznes əməliyyatı kimi yanaşa bilmərik. Bu, soydaşlarımızın, əsgərlərimizin, dinc əhalinin həyatına son qoyan silahdır. Bölgəmizdə silahlanma yarışı çox təhlükəlidir. Belarusun Azərbaycana silah satmasına gəlincə, bu, yuxarıda qeyd olunan narahatlıqlarla yanaşı, həm də kollektiv təhlükəsizliyin bütün məntiqi haqqında sual doğurur, KTMT çərçivəsində əməkdaşlığın bütün məntiqini şübhə altına qoyur, təşkilatın effektivliyinə və etibarına birbaşa xələl gətirir.
Tanınmamış Dağlıq Qarabağ Respublikasının prezidenti Arayik Arutyunyanın 2020-ci ilin oktyabrında etdiyi çıxışa görə, İkinci Qarabağ nüharibəsi zamanı Azərbaycan tərəfi Xankəndi şəhərini Belarus istehsalı olan "Polonez" reaktiv yaylım atəşi sistemləri ilə atəşə tutmuşdur.[6]
Həmin il noyabrın əvvəlində Azərbaycan Silahlı Qüvvələri Belarusun "Qroza-S" elektron döyüş kompleksinin köməyi ilə Tovuz rayonu ərazisində bir erməni pilotsuz təyyarəsini məhv etmişdir. "Qroza-6" kompleksləri sayəsində Dağlıq Qarabağ və Ermənistanla xidmətdə olan hava hücumundan müdafiə sistemləri, o cümlədən "Osa", "Tor" və "S-300" zenit-raket kompleksləri uğurla məhv edilmişdir.[7]
Belarus Respublikası Silahlı Qüvvələrinin iştirak perspektivi
redaktəBelarus və Ermənistan KTMT-nin üzvü olduğu üçün Belarus qoşunlarının döyüş bölgəsinə göndərilməsinin mümkünlüyü barədə fikirlər səsləndirilmişdir. Dağlıq Qarabağ Respublikası rəsmi olaraq Azərbaycanın ərazisi və KTMT-yə daxil olmayan tanınmamış respublika olduğu üçün formal olaraq təşkilatın münaqişə ilə heç bir əlaqəsi yoxdur. BMT Baş Assambleyasının 3314 saylı qətnaməsinə əsasən, Ermənistanın Qarabağdakı fəaliyyəti Azərbaycana qarşı təcavüz kimi qiymətləndirilir. KTMT-yə üzv dövlətlər digər dövlətlərlə bütün fikir ayrılıqlarını sülh yolu ilə həll etməyi öhdələrinə götürürlər və bu halda Ermənistan ordusunun təşkilat tərəfindən dəstəklənməsi Kollektiv Təhlükəsizlik Müqaviləsi məqsədlərinə uyğun gəlməyən təcavüzə dəstəkdir.[4]
Problem Ermənistanın Avrasiya İqtisadi Birliyinə daxil olmasından sonra kəskinləşmişdir. Ermənistanla Aİİ-nin digər üzvləri arasında ümumi sərhədin olmaması, politoloq Aleksandr Filippovun fikrinə görə, iqtisadi inteqrasiya prosesində üstünlük yaratmamış və Belarus hakimiyyətinin ciddi narahatlığına səbəb olmuşdur. Bundan əlavə, Ermənistan tərəfinin Rusiyanın hərbi-siyasi dəstəyini, o cümlədən Aİİ vasitəsilə cəlb etməyə çalışacağı ilə bağlı qorxular var idi. Bu istəklər təşkilatın müstəsna iqtisadi mahiyyətini qorumaq istəyən Belarusun maraqlarına zidd idi. Hökumət başa düşürdü ki, Rusiya və Ermənistan münaqişədən KTMT-nin rolunun gücləndirilməsi və ya Aİİ daxilində daha sıx inteqrasiya üçün arqument kimi istifadə edə bilər.[2]
2020-ci ilin iyul ayında iki dövlətin birbaşa sərhədində toqquşmalar baş vermişdir. Buna baxmayaraq, KTMT əhəmiyyətli tədbirlər görməmiş, yalnız ciddi narahatlığını ifadə etmiş və məsuliyyət zonasında dərhal atəşkəsin vacibliyini vurğulamışdır. Təşkilatın Nizamnaməsinə uyğun olaraq, üzv dövlətlərin ərazi bütövlüyü və suverenliyi kollektiv əsaslarla qorunarkən siyasi vasitələrə üstünlük verilir. Bununla belə, hərbi analitik İqor Lebedok[belar.] qeyd etmişdir ki, əgər BMT mandatı olsaydı, Belarus Silahlı Qüvvələri KTMT çərçivəsində sülhməramlılar kimi münaqişə zonasına daxil ola bilərdi.[4]
Humanitar tərəfi
redaktə2020-ci ilin sonunda Azərbaycanın dövlət başçısı İlham Əliyev postsovet məkanının dost ölkələrini İkinci Qarabağ müharibəsindən sonra Azərbaycanın nəzarətinə qaytarılan ərazilərin bərpasına qoşulmağa çağırmışdır. 2021-ci ilin aprelində Aleksandr Lukaşenko ilə danışıqların yekunlarına görə o, bərpa işlərində Belarus şirkətlərinin iştirakına ümid etdiyini bildirmişdir. Əliyevin dediyi kimi:
Biz Belarus şirkətlərinin aqrar-sənaye komplekslərinin yaradılması təcrübəsini bilirik. Ona görə də işğaldan azad edilmiş ərazilərin bərpası baxımından bu mövzu xüsusi yer tutur. <..> Biz ərazilərin bərpasına yalnız dost ölkələrin şirkətlərini cəlb edəcəyik. Belarus da belədir. Artıq üç dost ölkənin şirkətləri Qarabağın bərpası üçün layihələr üzərində işləyirlər. Ümid edirik ki, dördüncü ölkə Belarus olacaq.
Öz növbəsində Lukaşenko, xüsusən 2020-ci ildə hərbi əməliyyatlar zamanı geri alınan ərazilərdə birgə müəssisələr yaratmağa hazır olduğunu açıqlamışdır. Belarusun memarlıq və tikinti naziri Ruslan Parxamoviçin qeyd etdiyi kimi, azərbaycanlı həmkarlarını ən çox maraqlandıran kənd təsərrüfatı olmuşdur. Belarusun aqroşəhərləri kimi, Qarabağda da oxşar layihələrə start verilməsi planlaşdırılır. Söhbət ümumilikdə bütün infrastrukturun bərpasından gedir ki, bu da həm yaşayış, həm də sosial obyektlərin tikintisini nəzərdə tutur. Su elektrik stansiyalarının bərpası da müzakirə mövzusu olmuşdur.[8]
İstinadlar
redaktə- ↑ 1 2 Диана Шибковская. Внешняя политика Республики Беларусь и армяно-азербайджанский конфликт Arxivləşdirilib 2022-08-08 at the Wayback Machine // Миасин : интернет-газета. — 21 января 2014.
- ↑ 1 2 3 4 5 Александр Филиппов. Какие угрозы несут столкновения в Нагорном Карабахе для Беларуси? Arxivləşdirilib 2022-04-11 at the Wayback Machine // Thinktanks.by : сайт белорусских исследований. — 11 апреля 2016.
- ↑ Вадим Шундалов. В МИД пояснили позицию Беларуси по Нагорно-Карабахскому конфликту Arxivləşdirilib 2020-09-03 at the Wayback Machine // СБ. Беларусь сегодня : газета. — 4 апреля 2016.
- ↑ 1 2 3 Егор Лебедок. На чьей стороне Беларусь в карабахском конфликте? Arxivləşdirilib 2021-02-26 at the Wayback Machine // Thinktanks.by : сайт белорусских исследований. — 12 октября 2020.
- ↑ МИД Армении: Мы не можем относиться к продаже оружия Азербайджану как к исключительно деловой сделке // Салiдарнасць : газета. — 23 ноября 2018.
- ↑ "Степанакерт обстреливают «Полонезы» и «Смерчи»". Регнум. 4 октября 2020. 2020-10-08 tarixində arxivləşdirilib. İstifadə tarixi: 2020-10-05.
- ↑ Азербайджан белорусскими «Грозами» глушил армянскую ПВО — видео Arxivləşdirilib 2023-03-08 at the Wayback Machine // EADaily, 23 ноября 2020
- ↑ Какую роль сыграет Беларусь в восстановлении Нагорного Карабаха? Итоги встречи Лукашенко и Алиева Arxivləşdirilib 2021-05-08 at the Wayback Machine // ОНТ : телеканал. — 18 апреля 2021.