Borçalı xalçaları
Borçalı xalçaları — Gəncə xalçaçılıq məktəbinin Qazax qrupuna aid olan xovlu Azərbaycan xalçalarıdır.[2] Xalçaların adı Azərbaycanın Qazax rayonundan şimal-qərbdə yerləşən Gürcüstanın Borçalı regionunun adı ilə bağlıdır. Regionun Qurdlar, Axurlu, Qaçağan, Sadaxlı, Daştəpə və Ləmbəli kimi iri kəndləri bu xalçaların əsas toxunma yeri olmuşdur. Yuxarıda adı çəkilən kəndlərin, həmçinin Borçalının digər kəndlərinin əhalisi əsasən etnik azərbaycanlılardan ibarətdir.[2]
| Xalça | |
| Borçalı | |
|---|---|
    | |
 Azərbaycan Xalça Muzeyi | |
| Xalça haqqında məlumatlar | |
| Tam adı | Borçalı xalçaları |
| Məktəbi | Gəncə xalçaçılıq məktəbinin Qazax qrupu |
| Növü | Xovlu xalça |
| Ölkə | Azərbaycan |
| Bölgə | Borçalı |
| Toxunması haqqında məlumatlar | |
| Üslubu | Qazax xalçaçılıq məktəbi[1] |
| Digər məlumatlar | |
| Uzunluğu | 8-12 metr |
| Düyünlərin sayı | 30х30 = 80000 - 120000 düyün |
Tarixi redaktə
Sənətşünas və xalçaçı Lətif Kərimov qeyd edir ki, Borçalının indiki əhalisi Cənubi Azərbaycanın Sulduz rayonu ərazisində yaşamış Bozçalı adlı böyük tayfanın törəmələridir. Səfəvi hökmdarlarının göstərişinə əsasən bu tayfa yaşadığı ərazidən köçürülərək Qazaxın şimalında, indiki Gürcüstan ərazisində yerləşdirilmişdi. Bu tayfa həm də Qarapapaqlar adı ilə məşhurdur. Qazaxın üç kilometrliyində yerləşən Papaqlı, həmçinin, Qazaxdan şimalda yerləşən Qarayazı və Qaraçöp adlı xalçaçılıq məntəqələrinin adı da bu tayfanın adı ilə bağlıdır.[2]
Kərimov qeyd edir ki, bu regionun əhalisi, Cənubi Azərbaycanın Təbriz, Ərdəbil, Sərab, Qaradağ, xüsusilə Urmiya gölü ətrafında yerləşən Ərək, Bicar, Sənnə və Fərəhan kimi yaşayış məntəqələri əhalisinin xalçaçılıq ənənələrinin davamçıları olmuşlar. Onlar Gəncə xalçaçılıq məktəbinin təsiri altına düşərək daşıyıcısı olduqları ənənələri daha da inkişaf etdirmişlər. Bu iki xalçaçılıq məktəbinin təsiri ilə Borçalının Qarayazı, Qaraçöp, Ləmbəli və sair yaşayış məntəqələrində də xalçaçılıq ənənələri formalaşmışdır.[2]
Bədii analiz redaktə
Bədii strukturundan asılı olaraq, Borçalı xalçaları bir neçə varianta malikdir. Borçalı xalçalarının oramental motivlərində totemlər və mifoloji inamların təsirlərini görmək mümkündür. Bir zamanlar dini-mistik əhəmiyyət daşıyan motivlər, nəsildən-nəsilə keçərək dövrümüzə çatmışdır. Lakin, onlar öz dini əhəmiyyətlərini itirərək aid bəzək elementlərinə çevrilmişlər.[2]
Birinci üsul redaktə
Birinci üsulla toxunan "Borçalı xalçaları" mərkəzi oxda şaquli yerləşmiş iki sayda səkkizguşəli göl, həmçinin mərkəzi gölün dörd tərəfindəki ağac təsvirləri kompozisiyanın strukturunu formalaşdırır. Bu göllərin içində həndəsi formaya malik və eyni zamanda antropomorf (insanabənzər) obraz kimi qavranılan müəmmalı bir fiqur yerləşdirilir. Birinci üsulla toxunan bəzi xalçalarda quş, dəvə təsvirləri və "məktəb ocağı" elementi də olur. Birinci üsulla toxunan "Borçalı xalçaları" yerli toxucular tərəfindən "Çobankərə" adlandırılır.[2]
İkinci üsul redaktə
İkinci üsulla toxunan "Borçalı xalçaları" Qazaxda daha çox "Faxralı", Borçalıda isə "Qurbağaoğlu"[3] və ya "Qurbağalı" adları ilə tanınmışdır. Bu cür xalçaların ən çox istehsal edildiyi yerlərdən biri də Marneulinin 12 km cənub-şərqində yerləşən Gavurarx kəndidir. Bu üsulla toxunan xalçaların naxış və motivləri müxtəlifdir. Bəzi xalçalarda orta sahədə bir-birinin ardınca göləbənzər elementlər yerləşir. Bu elementlər dörd ulduzabənzər şüası olan və transformasiya edilmiş çoxbucaqlıdan yaranır. Göllərin daxilində üslublaşdırılmış zoomorf fiqurlar simmetrik şəkildə yerləşdirilir. Digər xalçalarda göllərin birləşməsindən uzunsov formada fiqur yaranır. Son zamanlara kimi bu xalçalar Marneulinin Gavurarx və Qurbağaoğlu, Qazaxın Faxralı kəndlərində toxunurdu.[2]
1930-cu illərdə Lətif Kərimov Qazaxın yaşlı xalçaçılarının toplantısında iştirak etmişdir. İki gün davam edən toplantıda yaşlı xalçaçılarla müzakirələr aparan Kərimova, bir çox naxışların mənşəyini müəyyənləşdirmək nəsib olmuşdur. Həmçinin bu xalçaların mərkəzində yerləşən göl elementi də müzakirə edilmişdir. Xalçaçılardan biri bu elementin qurbağanı simvolizə etdiyini bildirmişdir: "Qurbağa gözəl canlıdır. O, suda balıq, quruda bülbülə çevrilir" deyə xalçaçı qeyd etmişdir. Alınan məlumata istinadən Lətif Kərimov qeyd edir ki, mərkəzdəki göl elementinin tayfanın qədim totemi olan qurbağanı əks etdirdiyini düşünmək olar. Zamanla dini əhəmiyyətini itirən simvol dekorativ elementə çevrilmişdir.[2]
Üçüncü üsul redaktə
Üçüncü üsulla toxunan "Borçalı xalçaları" Borçalı rayon mərkəzinin şimal-qərbində yerləşən Qızılca və ya Qızılhacılı kəndində istehsal olunmuşdur. Xalçanı fərqləndirən əlamət kompozisiyanın mərkəzində yerləşən və şaquli istiqamətdə uzanmış iri xaçabənzər medalyondur. Medalyonun daxilində kvadrat göl yerləşir. Onun yuxarı və aşağı xətti şaquli istiqamətdə bir az dartılaraq piramida şəkilli çıxıntılar əmələ gətirir. Daxili sahə, öz növbəsində iri, cüt-cüt qarmaqşəkilli xətlərlə doldurulmuşdur. Üçüncü variant "Borçalı xalçaçıları" yerli toxucular və el arasında "Ziynətnişan xalçaları" və ya "Zeyvənişan xalçaları" adı ilə tanınmışdır.[2]
Dördüncü üsul redaktə
Dördüncü üsul ilə toxunan "Borçalı xalçaları"nın orta sahəsinin mərkəzində yerləşən göllər aşağıdakı qayda üzrə qurulur. Mərkəzdə iri səkkizbucaqlı göl yerləşir. Onun yuxarı və aşağı cinahında kiçik ölçülü medalyonlar təsvir olunur. Bütün medalyonların ətrafı boyunca bir sıra qarmaqşəkilli elementlər toxunmuşdur. Gölün mərkəzində "çanaxlı bağa" — tısbağa və yastılaşdırılmış qurbağanın çox üslublaşdırılmış təsviri yerləşir. Bəzən bu üsulla toxunmuş xalçaların orta sahəsində üç sayda eyni tipli göl yerləşir. Dördüncü üsul toxunan "Boralı xalçaları" yerli xalçaçılar və yerli sakinlər arasında "Ləmbəli xalçaları" adlandırılırdı.[2]
Beşinci üsul redaktə
Beşinci üsulla toxunan "Borçalı xalçaları" da yerli xalçaçılar və yerli sakinlər arasında "Ləmbəli xalçaları" adlanır. Ancaq bu xalçalar birinci və dördüncü üsulla toxunan "Borçalı xalçaları" ilə oxşar olsalar da, ölçüsünə, orta sahədəki göllərin rənginə və göllərin bir göldən bir növbələnməsinə görə fərqlənirlər. Bundan başqa, beşinci üsulla toxunmuş "Borçalı xalçaları"nda xarakterik antropomorf fiqurlar üslublaşdırılmaya daha çox məruz qalmışlar.[4]
-
"Faxralı" xalçası, II üsul -
"Ziynətnişan" xalçaları, III üsul -
"Borçalı" xalçaları, IV üsul -
"Ləmbəli" xalçaları, V üsul
Texniki xüsusiyyətlər redaktə
"Borçalı xalçaları"nın ölçüsü müxtəlif formalarda ola bilər. Ləmbəli xalçaçılıq məntəqəsində nisbətən böyük xalçalar toxuyurlar."Borçalı xalçaları"nda bir kvadrat desimetrdə ilmələrin sıxlığı 30x30 ilmədən 35x35 ilməyə qədər olur. Bir kvadrat metrdə olan ilmələrin sayı 80 min ilmədən 120 min ilmə arasında dəyişir. "Borçalı xalçaları"nın xovunun hündürlüyü 8–12 mm-dir.[2]
İstinadlar redaktə
- ↑ Nasirova S. Gəncə-Qazax xalçaları (ing.). 2002. P. 12–13.
- ↑ 1 2 3 4 5 6 7 8 9 10 11 Лятиф Керимов. Азербайджанский ковёр. Том III. II. Тип Гянджа-Казах. Б) Казахская группа. "Борчалы". Б.: "Гянджлик", 1983.
- ↑ Qurbağaoğlu Marneuli rayonunda yerləşən azərbaycanlılarla məskunlaşmış kəndin adıdır.
- ↑ "Borçalı xalçaları". 2011-08-07 tarixində orijinalından arxivləşdirilib. İstifadə tarixi: 2011-09-05.