Buqaku

Buqaku (yap. 舞楽("rəqs teatrı", "rəqs və musiqi") — yapon musiqi-teatr sənəti. Qaqakunun bir hissəsi sayılan buqaku mənşəyindən və formasından asılı olmayaraq İmperator sarayı tərəfindən himayə edilir. Buqaku Çinin saray mədəniyyətinin praktiki mənimsənilməsi məqsədilə 701-ci ildə yaradılmışdır. Buqaku Heyan dövrünün sonuna qədər (794–1185) ancaq saray teatrı kimi mövcud olmuşdur. Sonradan buqaku Yaponiyada keçirilən buddist ayinləri və Yaponiyada keçirilən sintoist adətlərinin bir hissəsinə çevrilməklə, saray nəzdində öz statusunu qoruyub saxlamışdır. Buqaku çərçivəsində ilk dəfə Co-ha-kyu (çıxış –inkişaf- bitirmə) tətbiq olunmuşdur. Bu kompozisiyalı-ritmik prinsip universal sayılaraq digər teatr formalarında istifadə olunmuşdur. Buqakunun müair repertuarı kütləvi və kütləvi olmayan rəqsləri özündə birləşdirir.

Buqaku teatrından səhnə

Buqakunun tarixi

701-ci ildə Yaponiyada Qaqakurö adı altında imperator musiqi akademiyası fəaliyyət göstərməyə başlamışdır. Tayka islahatına görə, bu akademiya Cibusyö adlı təşkilata tabe edilmişdir. Bu təşkilat akademiyanın fəaliyyətinə nəzarəti həyata keçirirdi. Akademiyanın işi çin saray musiqi ənənələrini mənimsəməkdən ibarət idi. Onun tərkibinə 400-dən çox peşəkar musiqiçi və onların tələbələri daxil idilər. Müəllimlərin əksəriyyəti Çin və Koreya əsillidir. Qaqakurönün birinci bölməsində Tan sülaləsinin musiqisi və toqaku rəqsləri, ikinci bölməsində koreya musiqisi və komaqaku rəqsləri öyrədilirdi. İlk əvvəl "buqaku" sözü ilə VI–VIII əsrlərdə Çinin paytaxtı olan Çanyan şəhərində populyarlıq qazanmış müxtəlif xalqların musiqi və rəqslərini adlandırırdılar. Qaqakurönün Yaponiyada yaradılmasından sonra rəqs-musiqili tamaşaları belə adlandırmağa başlamışdılar. Orkestrli tamaşalar kanqen adını almışdır. Hər iki praktikaİmperator sarayı tərəfindən himayə olunan ənənələri – qaqakunu özündə birləşdirir. Buqaku sənətinin çiçəklənməsi VII əsrin sonları – IX əsrin əvvəllərinə aid edilir və Ovari-no Hamanusi və Oto-no Kiyökaminin adı ilə bağlıdır. Onlarca kompozisiya yaradan və yüksək artistlik məharəti ilə seçilən tamaşaları onların buqaku teatrının yaradıcıları adlandırılmasına səbəb olmuşdur. Bu iki şəxs qitədən Yaponiya gəlmiş melodiyaları özünükləşdirmədə çox mühüm rol oynayıblar. Bundan başqa, IX əsrə qədər Qaqakuröda repertuarın bölünməsi həyata keçirilirdi. Bunlardan biri "sol tərəfin rəqsləri" (saho-no mai; bunlara yapon, çin, hind rəsqləri aid idi), digəri isə "sağ tərəfin rəqsləri" (uxo-no mai, bunlara koreya və mancur əsilli rəqslər, həmçinin giqakunun bəzi elementləri aid idi) idi. X əsrdə buqakunun populyarlığı o qədər artmışdır ki, çoxlu zadəganlar bundan şəxsi əyləncə qismində istifadə etməyə başlamışdılar. Hətta zadəganlar bir-iki rəqs öyrənirdilər. Onlardan ən mahirləri peşəkar aktyorlarla birlikdə səhnədə çıxış etmə hüququ qazanmışdılar. Bəzən həvəskar-zadəganların yarış məqsədilə ev tamaşaları təşkil olunurdu. XI əsrdə Qaqakurönün yenidən qurulması baş tutmuşdur: ustalıq dərəcəsinin qaldırılması məqsədilə bölünmüş tərəflərdəki ailələrə В XI веке произошла реорганизация Гагакурё; с целью повышения уровня мастерства путём заложения принципа соревновательности был издан указ о разграничении обязанностей потомственных актёрских семей: отныне танцы левой стороны подлежало исполнять семье Кома, а танцы правой стороны — семье Оно. XI əsrin sonlarından başlayaraq peşəkar saray ifaçıları üzərində çox ciddi nəzarət qoyulmuşdur. Bu da aktyorların sərbəst üslub seçmələrinə mane olmuş və tamaşanın bütün elementlərinin sərt qanunlaşdırmışdır. Kamakura dövründə (1192–1333) ölkədə hakimiyyət samuray təbəqəsinin əlinə keçmişdir. İmperator sarayı Qaqakurö aktyorlarını saxlamaq durumunda deyildir və buqakunun nümayişləri getdikcə buddist və sintoist məbədlərinin ərazisində keçirilməklə məhdudlaşmışdır. XVI əsrin sonlarına qədər buqaku ancaq saraylarda keçirilən ayin və bayramlarda ifa olunsa da, həmin dövrdə bunun ifaçıları Yaponiyanın içərilərinə doğru yayılmışdılar. Bununla yanaşı bu sənət ifaçılarının sayı əhəmiyyətlə dərəcədə azalmışdır. Belə ki aktyorların bir qismi digər peşələrə üstünlük vermişdi. Həmçinin tamaşaçıların buqakuya marağı azalmış, denqaku və saruqakuya isə maraqları artmışdır. Tokuqava dövründə (1600–1868) cəmi 90-dan çox buqaku aktyor və musiqiçisi qalmışdır. Tokuqava İeyasunun başçılığı altına Edo qəsrində Momiciyama-qakusö (Momiciyamada teatr palatası) yaradılmışdır. Bu palata saray nəzdində bayramlar və mərasimlərin keçirilməsini təmin etməli idi. Meyci restavrasiyasından sonra imperator iqamətgahı Edoya köçürülmüş, 1890-cı ildə buqaku aktyorlarının öyrədilməsi bağlı yenidən qurma həyata keçirilmişdir. Bununla yanaşı, Qaqakuköku- Saray teatrının idarəolunması ilə məşğul olan bölmə yaradılmışdır. Bu bölmə buqakunun yenidən imperator saray teatrına çevirmiş və onun yeni çiçəklənməsinə şərait yaratmışdır. 1955-ci ildə buqaku saray truppası "milli mədəni irs" statusunu almışdır. 1959-cu ildə buqaku aktyorları ilk dəfə qastrol səfərlərinə çıxmış və ABŞ-yə getmişdilər. Hal-hazırda buqaku sənəti Tokio İncəsənət Universitetində dərs kimi keçirilir. Buqaku teatrı İmperator sarayı tərəfindən himayə olunan musiqi-mahnı-rəqsformalarına daxil edilmişdir. İmperator sarayı nəzdində olan buqaku aktyorlar truppası ancaq kişilərdən ibarətdir.

Səhnənin quraşdırılması

İlk əvvəl buqaku səhnələri imperator sarayı daxilində açıq havada təşkil olunurdu. Sonralar buqaku məbədlərin də ərazisində ifa olunmağa başlamışdır. Bəzi hallarda 4 fraqmentdən ibarət vahid konstruksiyaya bərkidilən və rahat yığılıb bağlanan müvəqqəti podmostki quraşdırılırdı. Artıq VII əsrdə iki tip buqaku səhnəsi formalaşmışdır: taka-butay ("vıskoie podmostki") və siki-butay ("sçena-nastil"). Taka-butay kvadrat qutu formasında hündürlüyü 90 sm, sahəsi 7,32×7,32 m, hündürlüyü 61 sm balüstrada ilə çərçivələnmiş taxta səhnə idi. Taka-butayın iki əks tərəfindən 1.8 m enliyində olan iki pilləkan keçir. Bəzi hallarda hər iki tərəfdən iki pilləkan olur. Siki-butay – Taka-butayın, torpaq səhnə və müasir teatrın səhnəsinin üzərində quraşdırılan nastildir. İki podiumdan ibarət olan bu nastil hündürlüye 17.5–25 sm və ölçüsü 5,5×5,5 m olan yapon sərvindən(kiparis) hazırlanır. Siki-butay həmişə gül rəsmləri ilə bəzədiləm yaşıl rəngli döşədən ibarət olur. Ümumi halda tamaşaçılar üçün xüsusi yerlər yoxdur. Onlar səhnənin ətrafında əyləşə bilərlər. Tamaşa imperator sarayında təşkil olunanda qonaqlar stullarda əyləşir, imperator ailəsinin üzvləri isə tamaşaçılardan təcrid olunmuş fəxri yerlərdə əyləşirlər. Rəqslərin təsnifatı IX əsrdə buqakunun çiçəkləndiyi dövrdə rəqslər sol tərəfli rəqslərə (mancaraku, taqyuraku, kanşü, hokuteyraku, tayheyraku, karöbin, şundeyka, mancuraku, sancu, bato, ranröo) və sağ tərəfli rəqslərə (enqiraku, hannari, rinqa, hassen, bayro, kotö, xoxin, tikyu, kitoku, qenceraku, nasori) bölünmüşdür. Sol tərəfli rəqslərə yapon rəqsləri, Çindən Yaponiyaya gəlmiş və toqaku melodiyası sədaları altında ifa olunan rəqslər, tenciqaku melodiyası altında Hinsdistandan gəlmiş rəqslər, həmçinin rinyuraku sədaları altında Hind-Çindən gətirilmişdir. Sağ tərəfli rəqslərə isə komaqaku musiqisinin sədaları altında ifa olunan koreya rəqsləri və bokkayqaku musiqisi altında isə mancur rəqsləri, həmçinin giqaku tamaşasının bəzi elementləri aiddir. Alimlərin fikrincə, sol və sağ tərəf rəqsləri öz adlarını buqaku səhnəsindən sağ və sol tərəfdə qakuyanın yerləşməsinə görə almışdır. Belə ki aktyorlar səhnəyə burdan girib çıxırdılar. IX əsrdən sonra mövcud rəqslər əcnəbi sayılmırdılar, saray aktyorları və musiqiçiləri isə sarayda nümayiş olunmaq üçün xalq rəqslərinin melodiyalarını tərtib etməyə başlamışdılar. Nəticədə beş mövzu üzrə yeni repertuar təsnifatı peyda olmuşdur: 1. hərbi rəqslər) bubu və ya bu-no mai) döyüşdə əldə olunan qələbənin gücünu və şöhrətini özündə əks etdirir; 2. məişət rəqsləri (bumbu və ya bun-no mai) həyatın, mədəniyyətin və təbiətin dəyərli olmasını təcəssüm etdirir; 3. uşaq rəqsləri (varavi-mai) müxtəlif rəngli kostyumlarda yeniyetmələr tərəfindən ifa olunur; 4. qadın rəqsləri (onna-mai) o cümlədən kişilər tərəfindən də ifa olunur 5.sürətli rəqslər (hasirimono)aktyorlar maskalar geyinərək fövqəltəbii və mifoloji varlıqları təsvir edir. Əslində bu qrup rəqsləri sürətli deyildir, hasirimono adını ona görə almışdır ki, aktyor bu rəqsin ifası zamanı digər rəqslərdən fərqli olaraq bütün rəqs meydançası boyu hərəkət eləyir. Digər rəqslərdə ifa üçün 1 m məsafə kifayət edir. Hal-hazırda buqakunun bütün repertuarı 4 əsas kateqoriyaya bölünür: 1. Budda dövrünə qədər olan rəqs və musiqi (acuma-asobi, nincö-mai, yamato-mai), ayin-ənənə xarakterli rəqslər 2. buddizmlə yanaşı sol və sağ tərəfdən mənimsənilmiş rəqslər 3.qaqaku üslubunda tərtib olunmuş saybara xalq rəqsləri və roey adlı çin şeirləri; 4.müasir musiqiçilər tərəfindən bəstələnmiş və ya adaptasiya olunmuş yeni bəstə və rəqslər. Buqaku rəqslərindən bəziləri mahnı ilə oxunur.

Musiqi və musiqiçilər

Buqakunu müşayət edən musiqi yapon və əcnəbi mənşəli melodiyaları özünə daxil edir. Bəzi tədqiqatçıların fikrincə, ilk əvvəl yapon mənşəli musiqi mətnlə idi. Hal-hazırda mətnli musiqilərdən istifadə olunmur. Sol tərəfli rəqslər 3 nəfəsli və 3 zərb alətinin müşayəti ilə ifa olunur: bambukdan hazırlanan ryuteki adlı fleyta, bambukdan hazırlanan hitiriki adlı qoboy, ağız orqanı şö, tunc qonq şöko, həmçinin tayko və kakko adlanan baraban. Sağ tərəfli rəqslər üçün bambukdan hazırlanan komabue adlı fleyta, san-no çudzumi adlı ikili baraban və tayko adlı böyük baraban. Bundan başqa, səhnənin hər iki tərəfindən dadayko adlanan iki böyük baraban quraşdırılır. Diametri 2 m, hündürlüyü 6 m-dən yüksək olur. Buqaku musiqi kompozisiyasının əsasını eyni vaxtda bir neçə musiqi aləti ilə ifa olunan bir melodiya təşkil edir. Buqaku musiqiçilərinin ansamblını 6–8 nəfər təşkil edir. Onlar səhnə arxasında quraşdırılmış xüsusi podiumda əyləşirlər. Onlar taka-butay arxa tərəfində tamaşaçılara görsənmək üçün şahmat düzülüşü şəklində əyləşirlər. Tamaşada böyük rolu ifaçıların tamaşaçı obrazı oynayır.

Kostyumlar

Kostyumlar, maskalar və əlavə aksessuarlarda dekorasiyaların olmaması nümayişin əsas dekorativ elementləri sayılır. Qaydaya əsasən, buqaku kostyumu ağır olduğundan onu tək geyinmək mümkün deyildir. Bu səbəbdən aktyora kostyumu geyinməkdə iki xüsusi təlim görülmüş insan kömək edir (onlardan biri aktyoru qabaq hissədən, digəri isə arxa hissədən). Məsələn, hərbi rəqs zamanı geyinilən çin mənşəli kostyum tayheyraku baş geyimi və ayaqqabı da istisna olmaqla18 elementdən ibarətdir. Buqaku kostyumları onu təşkil edən elementlər, örtük, rəng və iplərin tipinə görə cürbəcürdür. Əsrlər boyunca kostyumların hazırlanmasında istifadə olunan texnikanın inkişafı kostyumlarda öz təsirini buraxmışdır. Yaponiyaya gətirilmiş sol tərəfli rəqslər üçün qırmızı rəngli, sağ tərəfli rəqslər üçün yaşıl rəngli paltarlar standartdır.

Maskalar

Buqakudaa 22 müxtəlif maskadan istifadə olunur. Bu maskaların adı həm də rəqsləri müşayət edən musiqi kompozisiyalarının adıdır. Çoxlu rəqslər əlcan rənglərə boyanmış və üz ifadələrini təsvir edir. Maskalardan bir qismi yapon tipində olmayan insan sifətini, digərləri isə fantastik varlıqları və heyvan sifətini özündə nümayiş etdirir. Bütün buqaku maskaları rəqsin xarakterindən asılı olaraq 4 kateqoriya üzrə təsnif olunur. Birinci kateqoriya hiramai adlanan rəqslərə 10 maska aiddir: sintoriso, tikyu, taysotoku, onintey, ayakiri, kotokuraku, ama, ni-nomai, saysoro, soriko. İkinci kateqoriya hərbi rəqs maskalarını özündə birləşdirir: sinno və kitoku. Üçüncü kateqoriya sürətli rəqslər üçün nəzərdə tutulan maskaları özündə birləşdirir: kooncu, bato, qenceraku, ranröo və nasori. Beşinci kateqoriyaya tendo, sisi, somakuşa, bosaçu və sessen adlanan maskalar daxildir. Buqakuda istifadə olunan yeganə qadın maskası ayakiri adlanan maskadır. Yuxarıda sadalanlarla yanaşı digər prinsiplərə əsasən kateqoriyalara bölünən maskalar vardır: Hazırlandığı materiala görə — kamen (taxta maskalar) və comen (parça və ya kağız maskalar) Ölçülərinə görə — taymen, tyumen, şömen (müvafiq olaraq, böyük, orta və kiçik). Ən böyük maska 29,8 × 21,9 × 16,1 (uzunluğu×eni×santimetrdə hündürlüyü, ən kiçik maska isə 19 × 16 × 10-dur.

Ədəbiyyat

• Анарина Н. Г. История японского театра. Древность и средневековье: сквозь века в XXI столетие. — М. : Наталис, 2008. — 336 с. — 1000 экз. — ISBN 978-5-8062-0290-2.
• Гришелёва Л. Д. Театр современной Японии. — М. : Искусство, 1977. — 237 с. — 25 000 экз.
• Конрад Н. И. Избранные труды: Литература и театр / Отв. ред. тома М. Б. Храпченко. — М. : Наука, 1978. — 462 с. — 8000 экз.