Yapon dili

Şərqi Asiyada dil

Yapon dili (yap. 日本語 nihonqo) — Yaponiyanın rəsmi dövlət dilidir. Şərq dillərindən hesab olunur. Bu dildə 125 milyon insan danışır. Əlifbası çin dilinin "kanci" xəttindən formalaşmışdır. Kanci hiraqanakatakanada istifadə olunur. Bundan başqa "imatokana" deyilən və sadəcə imperator sarayında istifadə edilən bir xətt növü də var. 2000-dən çox kanci istifadə olunur, lakin hiraqana və kataqana hərəsi 47 hərfdir. Bu xətlərə bəzi əlamətləri artırdıqda başqa səslər əmələ gəlir. Müasir yapon dilində, xüsusən şirkət adları, reklamlar və yapon dilinin kompüterə keçirilməsində romaci adı verilən latın əlifbası da işlənir.

Yapon dili
Orijinal adı 日本語
Ölkələr Yaponiya, Quam, Tayvan, Şimali Koreya, Cənubi Koreya, Filippin, Peru, Avstraliya
Danışanların ümumi sayı 125 milyon
Təsnifatı
Kateqoriya Avrasiya dilləri
Yapon-ryukyu dilləri
Yazı kanci, katakana
Dil kodları
QOST 7.75–97 япо 870
ISO 639-1 ja
ISO 639-2 jpn
ISO 639-3 jpn
ISO 639-5 jpx
Dilin strukturlarının dünya atlası jpn
Ethnologue jpn
Linguasphere 45-CAA
ABS ASCL 72, 7201
IETF ja
Glottolog nucl1643
Vikianbarın loqosu Vikianbarda əlaqəli mediafayllar

Türk dilləri kimi iltisaqi dildir. Yapon dili Ural-Altay dillərindən olduğuna görə türk dillərinə müəyyən yaxınlığı var.

Dilin adı redaktə

Yaponca yapon dilini iki cür adlanırlar. Başqa dillərin kontekstində "nihonqo" (日本語) sözü işlədilir. Bu, hərfi tərcümədə "yapon dili" deməkdir. Lakin, milli mədəniyyətin bir hissəsi, Yaponiyada tədris olunan fənn kimi, doğma dövlət dili olaraq o, adətən "kokuqo" (國語 və ya 国語), yəni "ölkə dili" və ya "milli dil" adlandırılır. Bu söz başqa dillər üçün də istifadə edilə bilər, amma əsasən məhz yapon dili üçün istifadə edilir.

Tarixi redaktə

Yapon dili yazıda Yayoy dövründən başlayaraq istifadə olunur.[1]

Hiraqana əlifbası redaktə

Hiraqana
a i u e o (ya) (yu) (yo)
ka ki ku ke ko きゃ kya きゅ kyu きょ kyo
sa shi su se so しゃ sha しゅ shu しょ sho
ta chi tsu te to ちゃ cha ちゅ chu ちょ cho
na ni nu ne no にゃ nya にゅ nyu にょ nyo
ha hi fu he ho ひゃ hya ひゅ hyu ひょ hyo
ma mi mu me mo みゃ mya みゅ myu みょ myo
ya yu yo
ra ri ru re ro りゃ rya りゅ ryu りょ ryo
 va  vi  ve  vo
n
ga gi gu ge go ぎゃ gya ぎゅ gyu ぎょ gyo
za ji zu ze zo じゃ ja じゅ ju じょ jo
da (ji) (zu) de do ぢゃ (ja) ぢゅ (ju) ぢょ (jo)
ba bi bu be bo びゃ bya びゅ byu びょ byo
pa pi pu pe po ぴゃ pya ぴゅ pyu ぴょ pyo

Katakana əlifbası redaktə

 
Üfiqi yapon qrafikasından nümunə

ア (a) イ (i) ウ (u) エ (e) オ (o)

K カ (ka) キ (ki) ク (ku) ケ (ke) コ (ko)

S サ (sa) シ (şi) ス (su) セ (se) ソ (so)

T タ (ta) チ (çi) ツ (tsu) テ (te) ト (to)

N ナ (na) ニ (ni) ヌ (nu) ネ (ne) ノ (no)

H ハ (ha) ヒ (hi) フ (fu) ヘ (he) ホ (ho)

M マ (ma) ミ (mi) ム (mu) メ (me) モ (mo)

Y ヤ (ya) ユ (yu) ヨ (yo)

R ラ (ra) リ (ri) ル (ru) レ (re) ロ (ro)

V ワ (va) ヰ (vi) ヱ (ve) ヲ (vo / o)

N ン (n)

Kanci redaktə

Eramızın V əsrində Çindən Yaponiyaya gəlmiş xəttdır. Katakana və hiraqana da kancidən tutulmuş xəttdir. Hazırda kanci Çin, Yaponiya və Koreyada işlənilir.

Misal redaktə

Kanci Tələffüz Məna
tsuçi Torpaq
ten Göy, səma
mizu Su
火災 Kasai Od, atəş
kaze Yel, külək
otoko Kişi
onna Qadın
食べる taberu yemək
飲む nomu içmək
大きい ōkii böyük
小さい çīsai balaca
yoru Gecə
hi Gündüz

Qrammatikası redaktə

Sifətin ismi təyin etməsi və onun isimdən öncə gəlməsi türk diliylə eynidir.

Məsələn:

  • 赤いリンゴ akai rinqo
  • qırmızı alma
  • 私の赤いリンゴ vataşi no akai rinqo 
  • mənim qırmızı almam

Subyekt cümlənin əvvəlində gəlir. Cümlənin tərtibi belədir: Subyekt Obyekt Fel. Misal:

  • 私はリンゴを食べました。 vataşi va rinqo o tabemaşta. (mən almanı yedim).
  • リンゴを私は食べました。rinqo o vataşi va tabemaşta. (almanı mən yedim).

Sadə söz və ifadələr redaktə

  • おはようございます。Ohayo →  Sabahınız xeyir
  • こんにちは Konniçiva  → Salam
  • こんばんは Konbanva → Axşamınız xeyir
  • さようなら Sayonara → Gülə gülə
  • おやすみなさい Oyasuminasay → Gecəniz xeyir
  • お元気ですか Ogenki desu ka? → Necəsiniz?
  • はい hai → Bəli
  • いいえ ie → Xeyr
  • ありがとうございます Arigato → Sağ olun (təşəkkür edirəm)

Fonetika redaktə

Yapon dilində 5 sait var. (あ (a), い (i), う (u), え (e), お (o)). Bütün samitlər bu 5 saitlə işlənilir. Ona görə yapon dilində samit səs tək işlənilmir (ん (N) hərfindən başqa). Məsələn, Ka, Ha, Ma, Sa, Ta, Ra, Ya.

Tarixi mənbələrə görə Nara dövründə yapon dilində 8 sait varmış. Bu səslərdən 3-ü Heyan dövründə ixtisar olunub. Azərbaycan dilində olub yapon dilində olmayan səslər bunlardır: X, Ğ, J, Ö, Ü, V, G. Yapon dilində olub Azərbaycan dilində mövcud olmayan səslər isə bunlarddır: つ (Tsu) və わ (Ua). Yapon dilində qəliz səslər (X, Ğ, J) olmadığına görə sadə səslənir. Səslənmə baxımından ispan, yunanitalyan dillərinə yaxındır.

Mənbə redaktə

  • ASE, V cild, Bakı, 1981, səh. 69

Xarici keçidlər redaktə


  1. "The Japanese were exposed to written matter as early as the late Yayoi period (c. ?1000 BC- 300 AD)." A History of the Japanese Language, Cambrige University Press, 2011, page 11.