Ceyms Kir
Ceyms Kir (20 sentyabr 1735[1], Edinburq – 11 oktyabr 1820[1], Uest-Bromiç, Uest-Midlends[d]) – şotland kimyaçı, geoloq, sənayeçi, ixtiraçı və Birminhem Ay Cəmiyyətinin mötəbər üzvü.
| Ceyms Kir | |
|---|---|
| ing. James Keir | |
 | |
| Doğum tarixi | |
| Doğum yeri | Stirlinqşir, Şotlandiya |
| Vəfat tarixi | (85 yaşında) |
| Vəfat yeri |
|
| Vəfat səbəbi | Vest-Bromiç |
| Milliyyəti | şotland |
| Təhsili | Edinburq Universiteti |
| Fəaliyyəti | kimyaçı, geoloq, sənayeçi, ixtiraçı |
| Üzvlüyü |
|
 Vikianbarda əlaqəli mediafayllar | |
Həyatı və işi redaktə
Con və Maqdalena Kirin 18-ci övladı olan Ceyms Kir 1735-ci il 20 sentyabrda Stirlinqşirdə (Şotlandiya) anadan olur. Əvvəlcə Edinburqda Kral Məktəbində təhsil alan Kir daha sonra Edinburq Universitetində tibb üzrə oxuyur və uzunmüddətli dostluq əlaqəsinin olacağı Erasmus Darvinlə də məhz burada tanış olur.
22 yaşı olarkən orduya qoşulur və 61-ci alaya hərbi qulluğa göndərilir (indiki Qloçesterşir alayı). 7 illik müharibə ərzində o, öz alayı ilə birgə xidmət göstərir. 1759-cu il 31 martda leytenant, 1766-cı il 16 mayda kapitan-leytenant, həmin ilin 23 iyununda isə kapitan olur.
1768-ci ilin yazında vəzifəsindən istefa edir. Orduda olarkən Markiz Qrenbiyə ünvanlanan pamflet yazır, müharibə mədəniyyəti haqda yazdığı traktat isə nəşriyyatda səhvən yandırılır. Kir həmin vaxtlar klassiklərin və hərbi yazıçıların əsərlərini oxumaq üçün səhər dörddə yuxudan durur və Polibidən çoxlu tərcümələr edir.
1770-ci ildə Suzanna Kir (1747–1802) ilə ailə həyatı qurur. 10 il sonra cütlüyün Amelia (1780–1857) adlı qızları dünyaya gəlir. Amelia Kirin yeganə övladı olur.
O, nəhayət, Hill Topda (Vest-Bromiç, Steffordşir) məskunlaşır, özünü kimya və geologiyaya həsr edir. 1772-ci ildə başqa şəxslərlə birlikdə Staurbric şəhəri yaxınlığında uzun müddət əvvəl qurulmuş, şüşə məmulatları hazırlayan fabriki icarəyə götürür. Byudli yaxınlığında vitriol istehsal edən Samuel Skey və Birminhemin qabaqcıl istehsalçılarından olan Con Teylor ilə ortaq olur. Kir orada olarkən qələvilərin xüsusiyyətləri haqda təcrübələr başda olmaqla, bir sıra kimyəvi təcrübələr aparmağa davam edir. Dostu Corc Fordis onun Şüşə üzərindəki kristallaşmalar haqda adlı yazı işini London Kral Cəmiyyətinə təqdim edir, bu yazı 1776-cı ildə cəmiyyətin Fəlsəfi transaksiyalar adlı jurnalında dərc edilir.
Həmin ilin əvvəlində Pyer Mekerin Dictionnaire de Chymie əsərinin tərcüməsini tamamlayır, bir sıra əlavələr və qeydlərlə birlikdə iki cilddə Londonda çap etdirir.
Elastik mayelərin və ya qazların müxtəlif növləri haqda traktat 1777-ci ildə nəşr olunur (yeni nəşr 1779-cu ildə). Metyu Boltonla dost olan Kir 1768-ci ilin avqustunda onun evində ilk dəfə Ceyms Vattla tanış olur.
Kir 1778-ci ildə şüşə biznesini dayandırır, Bolton və Vattın yoxluğunda onların Birminhem yaxınlığında yerləşən Soho Manufakturasının tam idarəsi ona keçir.[2] Buna baxmayaraq, maddi baxımdan riskli olduğu üçün ona təklif olunan ortaqlığı rədd edir.
1779-cu ildə isti və ya soyuq halda döyülə bilən mis, sink və dəmir qarışığını ixtira edib patentini alır. Bu qarışığın sonralar Muntz metalı olaraq tanınan qarışıqla demək olar eyni olduğu deyilir.[3]
1780-ci ildə 61-ci alaydan tanıdığı, lakin artıq təqaüdə çıxmış dostu Aleksandr Bleyr ilə birlikdə Tiptonda, Dadli yaxınlığında kimyəvi müəssisə qurur. Əvvəlcə müəssisədə natrium və kalium sulfatdan qələvi əldə edilir,[4] daha sonralar Kir bura sabun istehsalını da əlavə edir. Ekstrasiya üsulu sonralar Kirin kəşfinə gətirib çıxarır. Müəssisənin yaxınlığında yerləşən yol indi "Fabrik yolu" adlansa da, o vaxtlar "Sabun fabriki yolu" adlanırdı.[5]
1780-ci ildə Birminhemə gələn Cozef Pristli karbon dioksid qazı və atmosfer havası arasındakı fərqi kəşf edən Kirin fərasətli bir köməkçi olacağını düşünür. Kir qazların xüsusiyyətlərini araşdırmaq üçün Pristli ilə birgə çalışır. 1787-ci il 3 mayda Vitrial turşusunun qatılaşdırılması haqda təcrübələr adlı yazısını Kral Cəmiyyətinə təqdim edir, Turşuluq prinsipi, suyun parçalanması və flogiston haqqında qeydlər isə 1788-ci ilin 1 mayında çap olunur. Digər araşdırma işi olan Fosil qələvisi 1788-ci ildə İncəsənət Cəmiyyətinin tranzaksiyaları jurnalında dərc olunur. 1789-cu ildə Kimya lüğətinin ilk hissəsini çap etdirir,[6] amma flogiston nəzəriyyənin tutarsızlığından əmin olduqda bunu davam etdirmir.
Kir 1790-cı il 20 martda Metalların turşuda həll olması, onların çöküntüləri, metalların ayrılması zamanı istifadə olunan bəzi texniki işlər üçün yararlı olan yeni qarışıq menstrum turşusu haqqında təcrübələr və müşahidələr adlı yazısını Kral Cəmiyyətinə təqdim edir. Bu araşdırmada yer alan qeydlərin elektroörtrmə prosesinin kəşfinə böyük töhfə vermiş ola biləcəyi ehtimalı var. Bir müddət sonra, elə həmin il Auqustin Qotfrid Lüdviq Lentin bu yazını alman dilinə tərcümə edir.
Təxminən 1794-cü ildə Kir və Bleyr Dadli və Tiptonun sərhədində yerləşən Tividalda torpaq sahəsi alır və həmin ərazidə kömür fabriki qurur. O, Staffordşirin mineralogiyasını araşdırır və 1798-ci ildə Stebbinq Şounun Staffordşirin tarixi adlı əsəri üçün məqalə yazır. O, Şouya həm də Staffordşirdəki manufakturalar haqda məlumat verir.
1800-cü ildə Qreqori Vattı görmək üçün Birminhemə gələn Hemfri Devi Kirlə də tanış olur. 1807-ci il 19 dekabrda Bleyrlə birgə Hilton Parkında qalarkən onun Vest-Bromiçdəki evi yanır, buna baxmayaraq, kitablarının və yazılarının əksəriyyətini qurtarmaq mümkün olur. O, bir müddət qonşuluqdakı ferma evində yaşayır.
Kir 1820-ci il 11 oktyabrda Vest-Bromiçdə vəfat edir.
Elmə aid olmayan yazıları redaktə
Kir 1791-ci ildə Sandford və Merton əsərinin müəllifi olan dostu Tomas Deyə memuar yazır. Həmin ilin 14 iyulunda Birminhemdə baş tutan kütləvi şam yeməyində Böyük Fransa inqilabına maraq göstərməsi onu bir çox təzyiqlərə məruz qoyur. O, Söndürücü hazırlayan, T.Sobersayderlər, Ali kilsə siyasəti kimi pamfletlərdə özünü və Pristlini müdafiə edir. 1793-cü ildə çap etdirdiyi Millətlərin döyüşçü xarakteri adlı pamfletində bildirir ki, elə bir ehtimal yoxdur ki, fransızlar sakitləşsinlər və milli müdafiənin zəruriliyi nisbətən azalsın. On il sonra, 1803-cü ildə Fransa ordusunun Böyük Britaniyanı işğal etməsi, müdafiə üsulu və yerli vergilərin faydalı tətbiqi haqqında düşüncələr çap olunur.
Şeir yazaraq tez-tez özünü əyləndirən Kir Darvinə Botanika bağı adlı şeir kitabının ikinci hissəsi üçün bir sıra təkliflər edir. Onun yazışmalarının böyük əksəriyyəti 1845-ci il 25 dekabrda qızının evində baş verən yanğında məhv olur. Xilas olunan yazışmalar isə 1859-cu ildə xüsusi tirajla çap olunur.[7]
Fəxri ad və memorialları redaktə
- 1785-ci il 8 dekabrda London Kral Cəmiyyətinin üzvü seçilir.
- Birminhem Ay Cəmiyyətinin 9 üzvü üçün qumdaşından hazırlanmış, "Ay daşları" adlanan abidələrdən biri də onun şərəfinə hazırlanmışdır.
İstinadlar və qeylər redaktə
- ↑ 1 2 James Keir // SNAC (ing.). 2010.
- ↑ J. Ellis, Glassmakers of Stourbridge and Dudley 1612–2002 (2002), 78–82 90–1 94.
- ↑ Window frames made from Keir's metal may still be found at Boulton's home, Soho House (now a museum).
- ↑ Schranz, K. M. (2014). The Tipton Chemical Works of Mr James Keir: Networks of Conversants, Chemicals, Canals and Coal Mines. The International Journal for the History of Engineering & Technology, 84(2),
- ↑ "Archived copy". 15 September 2012 tarixində orijinalından arxivləşdirilib. İstifadə tarixi: 7 January 2014.
- ↑ For an electronic copy of volume 3, see Keir, James. A Dictionary of Chemistry. London: T. Cadell and P. Emsley. 1777. 2022-04-07 tarixində arxivləşdirilib. İstifadə tarixi: 2020-12-30.
- ↑ See Keir, James Keir; Keir, Amelia; Moilliet, James Keir. Sketch of the Life of James Keir, esq., F.R.S. London: Robert Edmund Taylor. 1868. 2023-07-05 tarixində arxivləşdirilib. İstifadə tarixi: 2021-01-03.
Əlavə oxu redaktə
- Priestley, Joseph; Bolton, Henry Carrington. Scientific Correspondence of Joseph Priestley. Philadelphia: Collins Printing House. 1892. səh. 98.
James Keir Priestley.
- Smith, Barbara M. D.; Moilliet, J. L. "James Keir of the Lunar Society". Notes and Records of the Royal Society of London. 22. 1967: 144–154. doi:10.1098/rsnr.1967.0013.
- Timmins, Sam. "James Keir, F.R.S., 1735–1820". Transactions (Birmingham and Warwickshire Archaeological Society). 24. 1899: 1–4.
- Uglow, Jenny. The Lunar Men: The Friends Who Made the Future. London: Faber & Faber. 2002.Faber.
Xarici keçidlər redaktə
- Dick, Malcolm. "James Keir: Chemist, Geologist, Industrialist and Inventor". 4 June 2007 tarixində orijinalından arxivləşdirilib. İstifadə tarixi: 16 May 2008.