Dəyişikliklər kitabı

Dəyişikliklər kitabı (İ Tszin) (çin.易經, sadələşdirilmiş heroqliflə 易经, pinyin: Yì Jīng), yaxud Çjou İ (周易) — e.ə. VIII-VII əsrlərə aid erkən dövr Çin fəlsəfi mətnlərindən biri.

Dəyişikliklər kitabı

Haqqında

İ-tszin, yaxud da «Dəyişikliklər haqqında traktat (kitab)» adlanan əsər qrafik simvollardan və onların izahından ibarətdir. Onun əsasında 8 triqram durur:

• Tszian (səma)
• çen (dağ)
• Li (od)
• Çjen (ildırım)
• Su-yun (külək, ağac)
• Duy (nohur, hovuz)
• Gün (torpaq)
• Kan (su)

Bu triqramlar əslində o predmet və hadisələri ifadə edirdi ki, qədim çinlilər onlarla gündəlik praktikada rastlaşırdılar və xaosdan onları ayıra bilmək qabiliyyəti onların dünya baxışma xas idi. Nəticədə triqramın maksimum mümkün uyğunlaşdırılmış 64 heksaqram və 64 qrafik simvolu yaranmışdır. Hər bir simvol və hər bir heqsaqram müəyyən dərəcədə uzlaşdırılmış üfiqi xətlərdən fasiləsiz - yan və fasiləsiz – in-dən ibarətdir. Məsələn, birinci heqsaqram tsayan (yaradıcılıq), ikinci heqsaqram gün (ifa edilmə) müxtəlif xətlərlə ifadə olunur. Hər bir heksaqram gerçəkliyin müəyyən vəziyyətinin ifadəsi, mahiyyəti heksaqramda aşkarlanan müəyyən həyat durumunun ifadəsidir.

«Dəyişikliklər kitabı»nın nəzəriyyəsinə görə, bütün dünya vəziyyətlərin növbə ilə dəyişilməsindən ibarətdir. Bu dəyişilmə isə işıq və qaranlıq qüvvələrinin qarşılıqlı təsirində meydana gəlir. «Dəyişikliklər kitabı»nın fikrincə, bir vəziyyətdən digərinə keçid varlığın dinamikasını açmalı idi. «Dəyişikliklər kitabı» Çin mədəniyyəti tarixində böyük bir hadisə olub, qədim şamanlar, saray adamları və mirzələr dairəsində yaradılıb yayılmışdır. «Dəyişikliklər kitabı»nın məzmunu və əhəmiyyəti haqqında müxtəlif baxışlar mövcuddur. Bir qrup «Dəyişikliklər kitabı»nı romantik kitab hesab edir; ikinci qrup o qədər də əsassız olmayaraq belə hesab edir ki, burada mühüm fəlsəfi fikirlər tapmaq mümkündür. Üçüncü qrup bu kitabı məntiq dərsliyi sayır, dördüncü qrup mənəviyyatsız kitab hesab edir, beşinci qrup isə bunu fallik kosmoqoniya hesab edir və s.

Heksaqram sistemi

Kun (Torpaq)	Qen (Dağ)	Kan (Su)	Sun (Külək)	Çjen (İldırım)	Li (Od)	Duy (Nohur)	Tszian (Səma)	←Yuxarı triqramma ↓Aşağı triqramma
11. Tay	26. Da-çu	5. Syuy	9. Syao-çu	34. Da-çjuan	14. Da-yu	43. Quay	1. Tsyan	Tszian (Səma)
19. Lin	41. Sun	60. Tsze	61. Çjun-fu	54. Quy-mey	38. Kuy	58. Duy	10. Li	Duy (Nohur)
36. Min-i	22. Bi	63. Tszi-tszi	37. Tszya-jen	55. Fyan	30. Li	49. Qe	13. Tun-jen	Li (Od)
24. Fu	27. İ	3. Çjun	42. İ	51. Çjen	21. Şi-xo	17. Suy	25. U-van	Çjen (İldırım)
46. Şen	18. Qu	48. Tszin	57. Sun	32. Xen	50. Din	28. Da-qo	44. Qou	Sun (Külək)
7. Şi	4. Men	29. Kan	59. Xuan	40. Tsze	64. Vey-tszi	47. Kun	6. Sun	Kan (Su)
15. Tsyan	52.Qen	39. Tszyan	53. Tszyan	62. Syao-qo	56. Lyuy	31. Syan	33. Dun	Qen (Dağ)
2. Kun	23. Bo	8. Bi	20. Quan	16. Yuy	35. Tszin	45. Tsuy	12. Pi	Kun (Torpaq)

Konfutsilikdə Dəyişikliklər kitabı

Konfutsi bu əsəri belə dəyərləndirirdi: "Əgər həyatı uzatmağa nail ola bilsəydim, ömrümün 50 ilini Dəyişikliklər kitabının öyrənilməsinə həsr edərdim və onda da yanlışlıqlara yol verməzdim" (Söhbətlər və mühakimələr 7,16). Nəzərə almaq lazımdır ki, "Dəyişikliklər kitabı" Lunyuyun "Söhbətlər və mühakimələr"ində yanlız bircə dəfə xatırlanır və Konfutsinin maraqları irrasionalla bağlılığı olmayıb qeyri-tipikdir: "Mən fövqəltəbii qüvvə, zorakılıq, üsyan və ruhlar haqqında danışmıram". («Lunyuy», VII, 21/22) Fikirlər vardır ki, əslində Konfutsi "Dəyişikliklər kitabı" barədə məlumat verməmişdi. Bundan savayı "Dəyişikliklər kitabı" nə "Da syue"də, nə Çjun yune"də, nə də "Men-tszı"da xatırlanmır. "Tszo çjuani" və "Syun-tszı"da xatırlansa da konfutsiliyin klassik mətni kimi qeyd olunmurdu.

Həmçinin bax

1. Çin fəlsəfəsi

Xarici keçidlər

İlqar Hüseynov, Nigar Əfəndiyeva. Qədim dünya mədəniyyəti. Dərslik. Bakı, 2009