Dəyişikliklər kitabı

Dəyişikliklər kitabı (İ Tszin) (çin.易經, sadələşdirilmiş heroqliflə 易经, pinyin: Yì Jīng), yaxud Çjou İ (周易) — e.ə. VIII-VII əsrlərə aid erkən dövr Çin fəlsəfi mətnlərindən biri.

Dəyişikliklər kitabı
Dəyişikliklər kitabı

Haqqında

redaktə

İ-tszin, yaxud da «Dəyişikliklər haqqında traktat (kitab)» adlanan əsər qrafik simvollardan və onların izahından ibarətdir. Onun əsasında 8 triqram durur:

  • Tszian (səma)
  • çen (dağ)
  • Li (od)
  • Çjen (ildırım)
  • Su-yun (külək, ağac)
  • Duy (nohur, hovuz)
  • Gün (torpaq)
  • Kan (su)

Bu triqramlar əslində o predmet və hadisələri ifadə edirdi ki, qədim çinlilər onlarla gündəlik praktikada rastlaşırdılar və xaosdan onları ayıra bilmək qabiliyyəti onların dünya baxışma xas idi. Nəticədə triqramın maksimum mümkün uyğunlaşdırılmış 64 heksaqram və 64 qrafik simvolu yaranmışdır. Hər bir simvol və hər bir heqsaqram müəyyən dərəcədə uzlaşdırılmış üfiqi xətlərdən fasiləsiz - yan və fasiləsiz – in-dən ibarətdir. Məsələn, birinci heqsaqram tsayan (yaradıcılıq), ikinci heqsaqram gün (ifa edilmə) müxtəlif xətlərlə ifadə olunur. Hər bir heksaqram gerçəkliyin müəyyən vəziyyətinin ifadəsi, mahiyyəti heksaqramda aşkarlanan müəyyən həyat durumunun ifadəsidir.

«Dəyişikliklər kitabı»nın nəzəriyyəsinə görə, bütün dünya vəziyyətlərin növbə ilə dəyişilməsindən ibarətdir. Bu dəyişilmə isə işıq və qaranlıq qüvvələrinin qarşılıqlı təsirində meydana gəlir. «Dəyişikliklər kitabı»nın fikrincə, bir vəziyyətdən digərinə keçid varlığın dinamikasını açmalı idi. «Dəyişikliklər kitabı» Çin mədəniyyəti tarixində böyük bir hadisə olub, qədim şamanlar, saray adamları və mirzələr dairəsində yaradılıb yayılmışdır. «Dəyişikliklər kitabı»nın məzmunu və əhəmiyyəti haqqında müxtəlif baxışlar mövcuddur. Bir qrup «Dəyişikliklər kitabı»nı romantik kitab hesab edir; ikinci qrup o qədər də əsassız olmayaraq belə hesab edir ki, burada mühüm fəlsəfi fikirlər tapmaq mümkündür. Üçüncü qrup bu kitabı məntiq dərsliyi sayır, dördüncü qrup mənəviyyatsız kitab hesab edir, beşinci qrup isə bunu fallik kosmoqoniya hesab edir və s.[1]

Heksaqram sistemi

redaktə
Kun (Torpaq) Qen (Dağ) Kan (Su) Sun (Külək) Çjen (İldırım) Li (Od) Duy (Nohur) Tszian (Səma) ←Yuxarı triqramma

↓Aşağı triqramma

11. Tay 26. Da-çu 5. Syuy 9. Syao-çu 34. Da-çjuan 14. Da-yu 43. Quay 1. Tsyan Tszian (Səma)
19. Lin 41. Sun 60. Tsze 61. Çjun-fu 54. Quy-mey 38. Kuy 58. Duy 10. Li Duy (Nohur)
36. Min-i 22. Bi 63. Tszi-tszi 37. Tszya-jen 55. Fyan 30. Li 49. Qe 13. Tun-jen Li (Od)
24. Fu 27. İ 3. Çjun 42. İ 51. Çjen 21. Şi-xo 17. Suy 25. U-van Çjen (İldırım)
46. Şen 18. Qu 48. Tszin 57. Sun 32. Xen 50. Din 28. Da-qo 44. Qou Sun (Külək)
7. Şi 4. Men 29. Kan 59. Xuan 40. Tsze 64. Vey-tszi 47. Kun 6. Sun Kan (Su)
15. Tsyan 52.Qen 39. Tszyan 53. Tszyan 62. Syao-qo 56. Lyuy 31. Syan 33. Dun Qen (Dağ)
2. Kun 23. Bo 8. Bi 20. Quan 16. Yuy 35. Tszin 45. Tsuy 12. Pi Kun (Torpaq)

Konfutsilikdə Dəyişikliklər kitabı

redaktə

Konfutsi bu əsəri belə dəyərləndirirdi: "Əgər həyatı uzatmağa nail ola bilsəydim, ömrümün 50 ilini Dəyişikliklər kitabının öyrənilməsinə həsr edərdim və onda da yanlışlıqlara yol verməzdim" (Söhbətlər və mühakimələr 7,16). Nəzərə almaq lazımdır ki, "Dəyişikliklər kitabı" Lunyuyun "Söhbətlər və mühakimələr"ində yanlız bircə dəfə xatırlanır və Konfutsinin maraqları irrasionalla bağlılığı olmayıb qeyri-tipikdir: "Mən fövqəltəbii qüvvə, zorakılıq, üsyan və ruhlar haqqında danışmıram". («Lunyuy», VII, 21/22) Fikirlər vardır ki, əslində Konfutsi "Dəyişikliklər kitabı" barədə məlumat verməmişdi. Bundan savayı "Dəyişikliklər kitabı" nə "Da syue"də, nə Çjun yune"də, nə də "Men-tszı"da xatırlanmır. "Tszo çjuani" və "Syun-tszı"da xatırlansa da konfutsiliyin klassik mətni kimi qeyd olunmurdu.

Həmçinin bax

redaktə
  1. Çin fəlsəfəsi

Xarici keçidlər

redaktə

İlqar Hüseynov, Nigar Əfəndiyeva. Qədim dünya mədəniyyəti. Dərslik. Bakı, 2009

İstinadlar

redaktə
  1. İlqar Hüseynov, Nigar Əfəndiyeva. Qədim dünya mədəniyyəti. Dərslik. Bakı, 2009, s. 160