Məntiq

Məntiq düzgün düşünmə elmidir. Ona həm formal məntiq həm qeyri formal məntiq daxildir. Formal məntiq deduktiv baxış nöqtəsinə əsaslanmış nəticələrə arxalanaraq məntiqi nəticəyə qəlir. Formal məntiqdə mövzusundan və məzmunundan asılı olmayaraq, fikirdən arqumentlərin necə yaranıdığına nəzərdən baxılır. Qeyri-formal məntiq düşüncədəki səhvləri, tənqidi düşüncə və mübahisə nəzəriyyəsini araşdırır. Qeyri-formal məntiq gündəlik danışdıqımız dili yəni təbii dildə ifadə olunan arqumentlərə baxır və onları araşdırır.

Məntiq elminin inkişafında Aristotel və Qottlob Fregenin rolu böyükdür. Məntiq əsas olaraq iki hissəyə bölünür. Ənənəvi məntiq üzərində qurulmuş Formal məntiq və formal məntiq üzərində qurulmuş Riyazi məntiq.

Məntiq bütün elmlərin instrumenti kimi götürülür.

Ümumi məlumat

İntellektual aktivliy, düşüncə bir çox elmlər tərifinden araşdırılır, məsələn: psixologiya, epistemologiya, psixolinqvistika. Bütün bu elmlər arasında məntiq xüsusi yer tutur. Məntiqdə, digər elmlərdən fərqli olaraq, təfəkkür, düşüncə qanunları fikirlərin məzmunu yox, forması baxımından yaxınlaşır.

Ancaq bununla belə düzgün mülahizə yürütmək mədəniyyəti məntiq elminə qədər də yarana bilmişdi. Müəyyənetmə, təsnifat, təsdiq, təkzib və s. məntiqi operasiyalar hər bir insan tərəfindən fikir dünyasında özündən asılı olmadan və müvafiq səhvlərlə baş verir. Buna görə də bəziləri belə hesab edir ki, şəxsi təfəkkür təbii prosesdir və analizə ehtiyac yoxdur. Hesab edilir ki, danışıq — təfəkkürürün özü deməkdir.

Təfəkkür isə sadəcə olaraq məntiqi ardıcıllıq deyildir. İstənilən məsələnin həllində hər şey vacib ola bilir : ardıcıllıq, təsadüf, intiusiya, emosiya, şəxsi təcrübə, dünyanı dərketmə miqyası və s.

Məntiqin əsas vəzifəsi bütün dövrlərdə eyni olubdur :nəticə çıxartmaq mümkün olan hər şeyi tətbiq və analiz etmək. Bununla belə, hesab edilir ki, nəticə obyektin məzmunundan deyil, onu tətdiq metodlarından birbaşa asılıdır. Ona görə də tədqiqat metodlarını rəngarəngliyi və subyektiv baxışların çoxluğu arzuolunandır.

Məntiqin konkret sahələri bütün tarix boyu tədricən dəyişilmişdir.

Digər elmlərə münasibəti

Tarixən məntiq fəlsəfənin bir hissəsi kimi öyrənilib. Hal-hazırda o müstəqil bir elm kimi qəbul olunur. Həmçinin simvolik məntiq riyaziyyat və informatikanın bir hissəsi kimi də öyrənilir.

Məntiq elminin əsas anlayışları

• Abstraksiya
• Analogiya
• Antinomiya
• Arqument
• Bilik növləri
• Hipotez
• Deduksiya
• Təsdiq
• Məntiq qanunları
• Həqiqət
• Təsnifat
• Müşahidə
• Elmi eksperiment
• Ümumiləşdirmə
• Müəyyən etmə
• Təkzib
• Paradoks
• Paralogiya
• Anlayış
• Əlamət
• Semantika
• Sofizm
• Sofistika
• Dərketmə üsulları
• Fərziyyə
• Taftalogiya
• Nəzəriyyə
• Nəticə
• Fakt
• Formal dillər
• Formalizm

Həmçinin bax

• Antilogizm

Ədəbiyyat

• Nuel Belnap, (1977). "A useful four-valued logic". In Dunn & Eppstein, Modern uses of multiple-valued logic. Reidel: Boston.
• Józef Maria Bocheński (1959). A précis of mathematical logic. Translated from the French and German editions by Otto Bird. D. Reidel, Dordrecht, South Holland.
• Józef Maria Bocheński, (1970). A history of formal logic. 2nd Edition. Translated and edited from the German edition by Ivo Thomas. Chelsea Publishing, New York.
• Cohen, R. S, and Wartofsky, M. W. (1974). Logical and Epistemological Studies in Contemporary Physics. Boston Studies in the Philosophy of Science. D. Reidel Publishing Company: Dordrecht, Netherlands. ISBN 90-277-0377-9.
• Finkelstein, D. (1969). "Matter, Space, and Logic". in R. S. Cohen and M. W. Wartofsky (eds. 1974).
• Dov Gabbay, and Guenthner, F. (eds., 2001–2005). Handbook of Philosophical Logic. 13 vols., 2nd edition. Kluwer Publishers: Dordrecht.
• David Hilbert, and Wilhelm Ackermann, (1928). Grundzüge der theoretischen Logik (Principles of Mathematical Logic). Springer-Verlag. OCLC 2085765
• Susan Haack, (1996). Deviant Logic, Fuzzy Logic: Beyond the Formalism, University of Chicago Press.
• Wilfred Hodges, (2001). Logic. An introduction to Elementary Logic, Penguin Books.
• Hofweber, T., (2004), Logic and Ontology. Stanford Encyclopedia of Philosophy. Edward N. Zalta (ed.).
• Hughes, R. I. G., (1993, ed.). A Philosophical Companion to First-Order Logic. Hackett Publishing.
• William Kneale (logician), and Kneale, Martha, (1962). The Development of Logic. Oxford University Press, London, UK.
• Mendelson, Elliott, (1964). Introduction to Mathematical Logic. Wadsworth & Brooks/Cole Advanced Books & Software: Monterey, Calif. OCLC 13580200
• Barry Smith (ontologist), (1989). "Logic and the Sachverhalt". The Monist 72(1):52–69.
• Alfred North Whitehead and Bertrand Russell, (1910). Principia Mathematica. Cambridge University Press: Cambridge, England. OCLC 1041146
• Гетманова А. Д. Учебник по логике Arxivləşdirilib 2010-04-25 at the Wayback Machine. — М.: Владос, 1995. — 303 с. — ISBN 5-87065-009-7
• Кондаков Н. И.: Логический словарь-справочник Arxivləşdirilib 2010-03-26 at the Wayback Machine. — М.: Наука, 1975. — 720 с.
• Кондаков Н. И. Введение в логику. — М.: Наука, 1967 на сайте Руниверс
• Ивлев Ю. В. Учебник логики: Семестровый курс: Учебник. — М.: Дело, 2003. — 208 с — ISBN 5-7749-0317-6
• Бочаров В. А., Маркин В. И. Основы логики: Учебник. — М.: ИНФРА-М, 2001. — 296 с. — ISBN 5-16-000496-3
• Ивин А. А. Логика: Учебное пособие. — Изд. 2-е. — М.: Знание, 1998. — (На портале "Философия в России"; на сайте Славы Янко)
• Ивин А. А., Никифоров А. Л. Словарь по логике — М.: Туманит, ВЛАДОС, 1997. — 384 с — ISBN 5-691-00099-3.
• Горский, Дмитрий Павлович Логика: Учебное пособие для педагогических училищ. — Изд. 3-е. — М.: Учпедгиз, 1961. — 160 с.
• Челпанов, Георгий Иванович Учебник логики. — М., 1994.
• И. Я. Чупахина, Бродский, Иосиф Нусимович. Л, ЛГУ, 1977, [1]
• Leyla Mehdiyeva, “Məntiq” kitabı haqqında (Azərb. dilində) Tam mətn. Metafizika Jurnalı, Cild 5, Say 4, Sıra 20, 2022 ss.210-215

Xarici keçidlər

• ORDAN-BURDAN, Üzeyir Hacıbəyov