Vikipediya

Dağlaləsi həyəcanı

Dağlaləsi həyəcanı (nid. tulpenmanie, tulpomanie, tulpengekte və bollengekte) — Hollandiyada Qızıl Dövründə dağlaləsi (tulipa) soğanının qiymətinin anidən yüksəlməsinə verilən ad. Digər analoji hallarla müqayisədə bu nisbətən daha məşhuru hesab edilir.[2] 1637-ci ilin fevral ayı dağlaləsi həyəcanının zirvə nöqtəsi hesab olunur. Həmin vaxt dağlaləsi istehsalı ilə bağlı müqavilələrin qiyməti bir işçinin illik gəlirinin 10 mislinə çatmışdır. Bu xəbər qısa zamanda bütün Hollandiyaya yayılır. Qısa zamanda bütün Avropada sahibkarlığın dağlaləsi növünə böyük maraq formalaşmışdır.[3] Dağlaləsi həyəcanı terminindən indiki vaxtda varlıq qiymətlərinin gerçək qiymətlərindən fərqliləşməsini ifadə edən bir bənzətmə olaraq istifadə edilməkdədir.[4]

1637-ci ildən bir kataloqda görülən və "Viceroy" olaraq da bilinən dağlaləsi. Ölçüləri müxtəlif olduğu üçün "Viceroy"un soğanlarının sayı da müxtəlif olurdu. Qiyməti 3000–4200 Hollandiya quldeninə qədər yüksəlirdi.[1]

Dağlaləsi həyəcanının məşhurlaşmasında bir ingilis jurnalist tərəfindən 1841-ci ildə yazılan "Fövqəladə Kütləvi yanılmalar və İzdihamların Həyəcanı" (ing. Extraordinary Popular delusions and the Madness of crowds) adlı əsərin böyük rolu olmuşdur. Makkeyə görə bir nöqtədə tək bir Semper "Augustus" soğanı üçün 12 akr (5 hektar) ərazi təklif edilmişdir.[5] Makkeyn, qiymətlərin ani formada dəyişməsi nəticəsində investorların iflas etməsini və Hollandiya bazarlarında ciddi böhran keçirdiyni iddia edirdi. Bütün bu fikirlər tarix boyu bir çox şəxslər tərəfindən ciddi qəbul edilməmişdir. Ancaq buna baxmayaraq müəllifin əsəri dəfələrlə çap edilmişdir. Bir çox iqtisadiyyatçılar dağlaləsi həyəcanının adi böhran olduğunu qeyd edirlər. Bəziləri həyəcanın qiymət dəyişikliyi səbəbiylə reallaşa bilməyəcəyini iddia edir.[6][7]

Dağlaləsi həyəcanı haqqında 1630-cu ilə qədər məlumatlara tarixi mənbələrdə rast gəlinmir. Bu ildən sonra da əldə edilən məlumatlar, ətraflı və ya etibarlı deyildir. Yalnız XIX əsrdən etibarən əldə edilən məlumatlar dağlaləsi həyəcanının tarixi haqqında məlumat verməyə imkan verir.[8][9] İqtisadiyyatçılar öz araşdırmalarında qeyd etmişlər ki, XV əsrdə bir çox məhsulların qiyməti sürətlə artmış və ya azalmışdır. Məsələn, bəzi çiçək növləri də dağlaləsi kimi ilk dəfə gətirildiyində yüksək qiymətə satılırdı. Qiymətlərin yüksək olmasının səbəblərindən biridə dövrün parlamenti tərəfindən müqavilələrin aşağı bir əvəz qarşılığında ləğv edilməsinə imkan verən və müqaviləni qəbul edən şəxsin risklərini azaldan bir qanun çıxaracaq olması istiqamətindəki gözləntiləri ola bilər.

Tarixi

redaktə
 
Hendrik Qerits Pot (ing. Hendrik Gerritsz Pot) tərəfindən 1640-cı ildə çəkilən dağlaləsi həyəcanı bənzətməsi. Çiçək ilahəsi Flora axşamçı, sərraflar və iki sifətli bir qadınla küləyi arxasına alıb gedərkən Harlem toxucuları dənizdəki yox oluşlarına qədər onlara yoldaşlıq edir.

dağlaləsi, Avropaya XVI əsrin ortalarında Osmanlı İmperiyasından gətirilmişdir. Bir neçə ildən sonra Hollandiyada ən çox satılan bitkilərdən olmuşdur.[10] Birləşmiş vilayətlərdə dağlaləsi istehsalının Flaman Botanist Charles de l'Écluse 1593-cü ildə Leiden Universitetində vəzifəsinə başlayıb "hortus academicus" adında botanika bağçasını qurduğundan sonra başladığı düşünülməkdədir.[11] O, İmperatorun (I Ferdinand) elçisi Ogier də Busbecq tərəfindən Sultana göndərilən və sərt iqlim şəraitinə dözə bilən dağlaləsi soğanlarının yetişdirilməsinə başlamış[12] və həmin dağlaləsi az müddət ərzində məşhurlaşmışlar.[13]

dağlaləsi sürətlə arzuolunan lüks bir əşya və status göstəricisi halına gəldi və çox dəyişik rəng və çeşiddə özünü göstərdi. Qırmızı, sarı və ağ kimi təkrəngli olanlara Couleren, ağ zəmində çəhrayı və ya qırmızı kimi çox rəngli olanlara "Rosen", ağ üzərində bənövşəyi və ya mavi rənginə sahib olanlara Violetten, sarı üzərində qırmızı, qəhvəyi, bənövşəyi rəngli olanlara isə "Bizarden" kimi adlar verilib.[14] Bu göz oxşayan və çox axtarılan dağlaləsi soğanları, mozaika virusunun bir növü olan dağlaləsiqıran virusla yoluxmuş olmaları nəticəsində parlaq rənglər və xətlərlə birlikdə naxışlı bir görünüşlə yetişdirilməkdəydi.[15][16]

 
"Çiçəklərin səssiz həyatı" – Ambrossi Boşart (ing. Ambrosius Bosschaert) tərəfindən 1573–1621-ci illərdə Hollandiya Qızıl Dövrü olaraq bilinən dövrdən bir şəkil

dağlaləsi yetişdirənlər yeni dağlaləsi növlərinə mübaliğəli adlar vermişdir. İlk formaların çoxu Admirael (Admiral) ön adıyla və bağbanın adıyla birləşmiş olaraq xatırlanmışdır. Admirael van der Eijck bu şəkildə adlandırılan ehtimalla əllidən çox çeşiddən ən bilinənidir. "Generael" ("general") dağlaləsi, digər otuz növ dağlaləsi da tapılan başqa bir ön addır. Sonradan yetişdirilən çeşidlərə isə "Böyük İskəndər" və ya Scipio hətta "Admirallar Admiralı" kimi daha da mükəmməlçi adlar layiq görülmüşdür. Belə ki, adlandırmada sərbəstlik dağlaləsi növlərinin keyfiyyətlərində böyük fərqliliklərə səbəb olmuşdur.[17] Bu növlərin çoxunun indiki vaxtda yox olmasına baxmayaraq, bəzi "xətalı" dağlaləsilər hələ ticarətdə mövcuddur.[18]

Yetişdirilməsi

redaktə

dağlaləsilər soğanlarından yetişir və həm toxumlarından həm də tumurcuqlarından inkişaf edə bilirlər. Soğandan əldə edilən toxumların çiçək verən bir soğana çevrilməsi 7–12 il ərzində meydana gəlir. Soğanlar çiçəyə çevrildiyində soğanın əsli itir lakin onun yerində bir neçə tumurcuqla birlikdə soğanın başqa bir surəti meydana gəlir. Düzgün şəkildə qulluq edildikdə bu tumurcuqlar öz soğanlarını yaradır. Mozaika virusu toxumlarla deyil, yalnız tumurcuqlar vasitəsilə yayılır; buna görə göz oxşayan növləri yetişdirmək uzun illər alır. Artma sürəti çox vaxt viruslar tərəfindən zəiflədilir. dağlaləsi aprel və mayda, yalnız bir həftəliyinə çiçək verir ikinci tumurcuqlar bundan çox qısa bir müddət sonra ortaya çıxar. Soğanlar iyundan sentyabra qədər sökülüb satıla bilər. Odur ki, dağlaləsi bazarında qiymətlərin formalaşması bu dövrlərə təsadüf edir.[19]

İlin qalan aylarında tacirlər notariusda mövsüm sonunda dağlaləsi satın alacaqlarını nəzərdə tutan müqavilələr imzalayırdılar.[19] Dolayısıyla müxtəlif "Müasir Maliyyə" metodlarla gülçülüyü inkişaf elətdirən hollandlar dözümlü bir mal olan dağlaləsi soğanları üçün bir maliyyə bazarı meydana gətirdilər.[10] Başqa sözlə Müasir Maliyyə üsullarının çoxunu inkişaf etdirən hollandlar dözümlü bir mal olan dağlaləsi soğanları üçün bir bazar yaratmışlar.[10] Bu bazarlarda ortaya satış 1610-cu ildə qüvvəyə girən daha sonra 1621, 1631 və 1636-cı illərdə təkrarlanan və ağırlaşdırılan sərəncamlar yolu ilə qadağan edilmişdir. Ortaya satış edənlər bu sərəncamlar əsasında məhkum edilməmiş lakin etdikləri müqavilələrin məcburi qüvvəsi azaldılmışdır.[20]

 
dağlaləsi soğanı müqavilələri üçün standartlaştırılmış qiymət indeksi Örl Zompson tərəfindən yaradılmışdır. Zompsonun əlində 9 fevral ilə 1 may tarixləri arasındakı qiymət məlumatı yox idi, bu səbəbdən enişin şəkli bilinmirdi. Qiymətlər bilinməsə də dağlaləsi bazarının Fevral ayında birdən-birə çökdüyü aydındır.[21]

Çiçəklərə olan rəğbət artdıqca peşəkar gülçülər viruslu soğanlara meyl göstərərək daha çox qiymət ödəmişlər. 1634-cü ildə fransızlardan gələn tələbin də təsiriylə bazara alverçi girməyə başlamışdır.[22] 1636-cı ildə hollandlar mövsüm sonunda dağlaləsi alışını nəzərdə tutan müqavilələrin alınıb-satıldığı formal bir bazar meydana gətirmişdir. Tacirlər bir yerə gəlir və alıcılar əməliyyat başına 2,5% nisbətində 3 florine keçməmək şərtiylə "şərab pulu" adı altında bir ödəniş ödəyərdi. İlkin ödəniş ödənməzdi və tərəflər üçüncü tərəfin köməyi ilə deyil birbaşa bir-birləriylə müqavilə bağlayardılar. Konvensiya şərtlərinin tələb etdiyi müqavilələr bazarın 1637-ci ilin fevralında çökməsi səbəbiylə heç bir zaman gerçəkləşmədi. Bu ticarət Haarlemdə vəba epidemiyasının yüksəlişə keçdiyi zamanında reallaşdığında ölümcül risk alma şəklində bir davranış formasının inkişafını təmin etmiş ola bilər.[23]

Nadir dağlaləsi müqavilə qiymətləri 1636-cı il boyunca artmağa davam etdi. Noyabr ayında "mozaika virusu" ehtiva etməyən adi dağlalələrinin də qiyməti artmağa başladı. dağlaləsi müqavilələrinə əsaslanan ticarətdə gerçək dağlaləsi soğanlarının əllə dəyişdirməsi söhbət mövzusu olmadığından, Hollandiya xalqı bu ticarətin ləyaqətini alçaldan şəkildə "windhandel" (azərb. külək ticarəti‎) olaraq adlandırmışlar.[24] Lakin 1637-ci ilin fevral ayında dağlaləsi soğanı müqavilələrinin qiymətləri birdən düşdü və dağlaləsi ticarəti dayanma nöqtəsinə gəldi.[25]

Mövcud qiymət məlumatları

redaktə

1630-cu illərdə müvafiq olaraq qeyd edilən qiymət məlumatlarının yoxluğu dağlaləsi həyəcanının güclənməsinə səbəb oldu. İqtisadçı Peter Garber 1633 və 1637-ci illər arasında satışda olan 39 növdə 161 soğandan məlumat toplamışdır, onlardan 53-ünün "Gaergoedt and Warmondt" (GW) tərəfindən qeydi aparılmşdır. Partlayışın son günü – 5 fevral 1637-ci ildə son dərəcə dəyişən doxsan səkkiz qiymət məlumatı qeyd edilmişdir. Satışlar birdən-birə bazar meöanizmi ilə reallaşdırılmışdır, kommersiya müqavilələri satılır, əkinçilər öz spot satışlarını edir, eyni zamanda notarius tərəfindən təsdiq edilmiş kommersiya müqavilələrilə məşğul olurdular. Mülk satışları da olurdu. Garbera görə "Mövcud qiymət məlumatları almalarla armudların qarışdırılmasından ibarətdir".[26]

Makkeyin Sıxlıqların Həyəcanı

redaktə
Tək bir Viceroy soğanı üçün mübadilə edildiyi iddia edilən mal səbəti[27]
İki çuval buğda 448ƒ
Dörd çovdar yükü 558ƒ
Dörd kök öküz 480ƒ
Səkkiz kök donuz 240ƒ
On iki kök qoyun 120ƒ
480 Litr Şərab 70ƒ
5250 litr pivə 32ƒ
İki ton kərə yağı 192ƒ
1,000 funt pendir 120ƒ
Bir çarpayı 100ƒ
Bir dəst paltar 80ƒ
Gümüş kubok 60ƒ
Cəmi 2500ƒ

dağlaləsi həyəcanının dövrümüzdəki problemləri şotland jurnalist Çarliz Makkeyin 1841-ci ildə nəşr etdiyi "Fövqəladə kütləvi yanılmalar və izdihamların həyəcanı" kitabı ilə başlamışdır. Makkey kitabında kütlələrin bəzən ağıldankənar davrandığını, dağlaləsi həyəcanı hadisəsinin də bu faktın "Cənub dənizi partlayışı" və "Missisipi Şirkəti" ilə birlikdə ən qabaqcıl nümunələrindən olduğunu bildirir. İddialarının qaynağı böyük nisbətdə Con Bekmenin "İxtiralar, Kəşflər və köklərin tarixi" adlı 1797-ci ildə nəşr olunan işinə söykənir. Əsasında Bekmenin və bu səbəbdən Makkeyin iddiaları 1637-ci ildə anonim yazarlar tərəfindən yaradılan üç anonim kitabça dayanır.[28] Makkeyin kitabı nəsillər boyu iqtisadçılar və birja iştirakçıları arasında məşhurluğunu qorumuşdur. dağlaləsi həyəcanının spekulyativ bir partlayış kimi təqdim edən ön mühakiməli açıqlaması 1980-ci illərdən sonra iqtisadçılar tərəfindən araşdırılsa da, şöhrəti davam etmişdir.

Makkeyə görə 1600-cü illərdə dağlaləsinin artan məşhurluğu bütün bir xalqın diqqətini çəkdi; "əhalinin hamısı ən aşağı siniflərinə qədər dağlaləsi ticarətinə daxil oldu".[5] 1635-ci ildə, 40 soğanın 100,000 florin (Hollandiya quldeni olaraq da məşhurdur) satıldığı qeyd edilmişdir. Qarşılaştırmaq lazım olsa 1 ton yağ 100 florin mal olduğu halda, səriştəli bir işçi ildə 150 florin qazanırdı. "Səkkiz bəslənmiş donuz"un xərci isə 240 florin idi.[5](Beynəlxalq İctimai Tarix İnstitutuna görə bir florin, 2002-ci ildəki 10.28 €nun alış gücünə sahib idi)[29]

1636-cı ildə dağlalələri Hollandiyanın müxtəlif şəhərlərindəki və qəsəbələrindəki birjalarda satılmışdır. Bu dağlaləsi ticarətinin cəmiyyətin bütün üzvləri tərəfindən aparılmasına təşviq etmişdir. Makkey, dağlaləsi bazarında fərziyyə etmək üçün digər növdə mülklərini satmağa və ya mübadilə etməyə çalışan şəxslərdən də bəhs etmişdir. Məsələn hazırdakı iki Semper Augustus soğanından birini almaq qarşılığında 12 akr ərazi verən və ya tək bir "Viceroy" soğanı üçün 2500 Hollandiya quldeniflorin dəyərində bir mal səbətini verən insanlar olmuşdur.[27]

  "Çox adam birdən varlandı. Xalqın qarşısına qızıldan bir çəngəl təqdim edildi və insanlar bir-biri ardına bal pətəyinin ətrafındakı arılar kimi dağlaləsi dükanlarına çatdı. Hər kəs lale ehtirasının sonsuza qədər sürəcəyini, dünyanın hər tərəfindən zənginlərin Hollandiyaya gələrək nə qiymət tələb olunursa verəcəyini xəyal etdi. Avropanın zənginləri Zuyder Zee limanlarına çatacaqdı və yoxsulluq Hollandiyanın iqlimindən silinəcəkdi. Soylular, vətəndaşlar, fermerlər, təmirçilər, dənizçilər, xidmətçilər və hətta baca təmizləyiciləri və əntiqçilər belə dağlaləsinə girişdilər.[5]  
 
dağlaləsi həyəcanı haqqında 1637-ci ildə Hollandiyada çap edimiş əl elanı

Artan həyəcan, Makkeyin də izah etdiyi bir neçə heyrətamiz, lakin doğru olma ehtimalı zəif rəvayəti də ortaya çıxardı. Söz-söhbətə görə bir dənizçi, tacirlərdən birinə aid qiymətli bir dağlaləsi soğanını səhvən udar. Tacir və ailəsi dənizçini taparaq "12 ay ərzində bütün bir tayfa bəsləyəcək qiyməttə bir naharı yeməkdən" dava edir. Dənizçi lalə soğanını udduğu üçün həbsə atılır.[5] Liliaceae soğanları yeyilə bilən olmadığı, zəhərli olduğu və dadı da normal bir soğandan çox fərqli olduğu üçün bu hekayənin gerçək olma ehtimalı yox kimidir.[30]

Aldığı laləni daha yüksək qiymətlə geri satmağa ümid edən xalq hər səfərində daha yüksək qiymət verirdi. Nə var ki belə bir nizam ən yüksək qiyməti verib bütün dağlalələri satın almadan davam edə bilməz. 1637-ci ilin fevral ayında, dağlaləsi tacirləri yaxşıca artan qiymətlərdən alıcı tapa bilmədilər. Bazarda bu realizasyon etibarlı olduğunda lalə tələbi çökdü və spekulyativ balon dövründə qiymətlər bir anda söndü. Bəziləri əlində bazardakının on qatına bərpa etmə taahhüdü ehtiva edən müqavilələrlə, bəziləri də bazar qiyməti öhdəlikləri qiymətin yalnız əlavə birinə bərabər gələn dağlaləsi ilə qaldı. Makkey, çətinlik içindəki Hollandiyalıların digər tacirlərə qarşı ittihamlara girişdiyini iddia edir.[5]

Makkeyə görə vahiməyə düşən alverçilər hökumətdən yardım istədi; bu tələbləri lalə alışı müqavilələrinin yüzdə on qiymətlə ləğv ediləbilməsinin təmin edilməsi ilə qarşılandı. Bütün tərəfləri razı edə biləcək həll yolları axtarılsa da, bunlar nəticəsiz qaldı. Sonunda həyəcan başa çatdı. Tənəzzülün sonunda əlində lalələrlə qalan şəxslərə heç bir məhkəmə müqavilə məbləğinin ödənilməsi istiqamətində qərar vermədi, hakimlər borcun qumar yolu ilə meydana gəldiyini bildirib, ödənilməyəcəyi qərarına gəldilər.[5]

Makkey digər Avropa ölkələrində də bənzər lalə hadisələrinin görüldüyünü, amma heç birinin Hollandiyadakı səviyyəyə gəlmədiyini ifadə etmişdir. Özü eyni zamanda lalədəki qiymət enişinin uzun illər boyunca geniş bir iqtisadi təlatümə səbəb olduğunu irəli sürür.[5]

Müasir yanaşmalar

redaktə
 
Dövrün ən bahalı dağlaləsi Semper Augustusu təmsil edən anonim bir XVII əsr sulu boya rəsmi

Makkeyin açıqlana bilməyən həyəcan olaraq xarakterizə etməsi 1980-ci illərə qədər tənqid edilmədi və incələnmədi.[31] Lakin o zamandan günümüzə xüsusilə spekulyativ balonlara qarşı şübhəli yanaşmalarıyla bilinən təsirli bazarlar fərziyyəsi tərəfdarları[7] bu hadisənin səhv və əskik olaraq əks etdirildiyini bildirmişdi. Anna Qoldqar 2007-ci ildəki "Tulipmania" adındakı akademik işində hadisənin "çox kiçik bir qrup" ilə məhdud qaldığını və dövrlə bağlı izah edilənlərin bir və ya iki dənə təbliğat və intihal ilə əsaslanmış olduğunu iddia etmişdir.[8] Pyotr Qerber, şarın, vəba qaçqını olan kütlələr tərəfindən ağrılı lalə bazarından istifadə edilərək oynanan mənasız bir əyyaş oyunundan başqa bir şey olmadığını" irəli sürür[32]

Makkeyin çalışması cəmiyyətin geniş bir seqmentinin lalə ticarətinə girdiyini qarşıya qoyarkən, Qoldqarın arxivlənmiş müqavilələr üzərindəki işində lalə ticarətinin zirvəsində belə soylular tərəfindən deyil, demək olar tamamilə tacir və iş adamları tərəfindən icra edildiyi nəticəsinə gəlmişdir.[33] Şardan irəli gələn iqtisadi sarsıntı çox məhdud idi. Bazardakı alıcı və satıcıların gəlirlərini təyin etməyi bacaran Qoldqar, maliyyə çətinliyi yaşayanların sayını yarım düzinədən az olaraq təsbit etmiş, onların dahi dağlaləsi üzündən çətinliyə düşdüyündən əmin oluna bilməmişdir.[34] Bu çox da çaşdırıcı deyil. Qiymətlər yüksəlmiş olsa belə, alıcı və satıcılar arasında pul əl dəyişdirməmişdir. Bu səbəbdən xeyirlər satıcılar üçün heç bir zaman realizə olmamışdır. Satıcılar mənfəəti gözləyərək kredit istifadə edərək başqa alımlar etmədiyi müddətcə qiymətlərdəki eniş kiminsə pul itirməsinə səbəb olmamışdır.[35]

Rasional şərhlər

redaktə

1636–37-ci illərdə lalə müqavilələrinin qiymət artımı və enişi yaşadığı mövzusunda şübhə yoxdur, lakin təəccüblü bir qiymət artımı və enişi belə bir spekulyativ şarın meydana gəlib sonra itdiyi nəticəsi bizə səbəb ola bilməz. Lalə həyəcanının iqtisadi şar kimi qiymətləndirilə bilməsi üçün lalə soğanlarının qiymətlərinin daxili dəyərlərindən uzaqlaşmış olması lazım idi. Müasir iqtisadçılar qiymətlərdəki artım və enişin niyə şarla nəticələnməyəcəyini açıqlayan dəlilləri təqdim etmişdir.[36]

1630-cu illərdəki yüksəliş Otuzillik müharibə dövründə bir durğunluq dövrü ilə üst-üstə düşdü.[37] Buna görə bazar qiymətləri (heç olmasa başlanğıcda) tələbdəki artıma rasional bir cavab verirdi. Lakin qiymətlərdəki eniş, yüksəlişə görə daha sürətli və təəccüblü şəkildə reallaşdı. 1637-ci ilin fevral ayından sonra satış məlumatları ümumiyyətlə tapılmayıb. Lakin lalə soğanına dair əldə qalan bir neçə məlumat yaşanan çılğınlıqdan sonra onillər boyunca dəyər itkisi yaşandığını göstərdi.

Çiçək qiymətlərindəki dalğalanma

redaktə

Qerber mövcud qiymət məlumatlarını -lalənin yerini zanbağa verdiyi dövr olan- XIX əsrin əvvəllərindəki dağlaləsi qiymətləri ilə müqayisə etmiş və bənzər bir qiymət təsbit etmişdir. dağlaləsi ilk dəfə yayıldığı zaman tələb güclü olduğundan bütün istehsalçılar satışa dağlaləsi çıxarmağa başlamışdır. Zanbaqlara olan laqeydlik artdığında qiymətlər də enişə keçmişdir. Ən bahalı soğanlar 30 il içərisində dəyərlərinin 1%-inə enmişdir.[38] Qerber eyni zamanda, "Az miqdardakı dağlaləsi soğanının yaxın zamanlarda 1 milyon qilderə (1987 quru ilə 480,000 ABŞ dollarına) alıcı tapdığını" ifadə edərək bu gün belə çiçəklərin həddindən artıq dərəcədə yüksək qiymətlərə çıxa biləcəyini göstərmişdir.[39] Həmçinin qiymət artımı əkin olan il içində reallaşdığında yetiştiricilər qiymət artımına istehsal artımıyla cavab vermə fürsəti tapa bilməmişdirlər.[40]

Mövzu dəyişikliyi

redaktə

Kaliforniya Universiteti İqtisadiyyat Professoru Öül E. Zopmson (ing. Earl A. Thompson) 2007 məqaləsində Qerberin şərhinin dağlaləsi soğanı müqavilələrindəki həddindən artıq kəskin enişi açıqlamadığını ifadə etmişdir. İllik olaraq hesablanan qiymət enişi digər çiçək növlərində orta hesabla 40% ikən dağlaləsi üçün 99,999% olmuşdur.[36] Zompson dağlaləsi həyəcanı üçün başqa bir açıqlama daha gətirmişdir. Hollandiya parlamentinin dağlaləsi müqavilələrinin işləyiş şəklini dəyişdirən (əsasən Otuzillik müharibədə bir Almaniya məğlubiyyətinə görə zərərə uğrayan Hollandiyalı dağlaləsi istehsalçıları tərəfindən dəstəklənən) bir qərarnaməni gündəmə almışdı.[41])

  24 fevral 1637-ci ildə Müstəqil Hollandiya Gülçülər Lojası daha sonra parlamentin də imzaladığı bir qərarla 30 noyabr 1636-cı ildən sonra və yazda nağd pul bazarının açılışından əvvəl yazılan bütün gələcək müqavilələrinin opsiyon müqaviləsi kimi qiymətləndiriləcəyini elan etdi. Bunu etmək üçün resipientləri dağlaləsini müqavilə qiymətindən alma məcburiyətindən qurtarıb, satıcıya kiçik nisbətdə sabit bir yüzdə ilə kompensasiya etmə şərti qoyaraq etdilər.[42]  

Bu parlament qərarından əvvəl dağlaləsi müqaviləsinin (müasir finansda gələcək əməliyyatlar müqaviləsi) alıcısı qanuni olaraq dağlaləsi soğanlarını almaqla öhdəçilikli idilər. Fərman, bu müqavilələrin təbiətini dəyişdirdi, beləcə spot qiymət (bazar qiyməti) düşsə alıcı müqavilə məbləğinin hamısını ödəməkdənsə bir cəza ödənişi ödəyərək dağlaləsi soğanlarını almaqdan imtina edə bilərdi. Qanundakı bu dəyişiklik müasir terminologiya ilə düşünüldüyündə gələcək əməliyyatlar müqavilələrinin opsiyon müqaviləsinə çevrilməsidir. Bu təklif 1636-cı ilin payız aylarında müzakirə edilməyə başlanmışdır; əgər investorlar bu təklifin yasalaşacağını öngörmüşlerse qiymətlər də ehtimalla artmışdır.[42]

Bu fərman müqaviləni satın alan birinə müqavilə qiymətinin yalnız 100-də 3 ½ ilə (başqa bir deyimlə müqavilənin təxminən 1/30-i) müqaviləni ləğv edə bilmə imkanı gətirmişdir.[42] Buna görə investorlar getdikcə daha bahalı müqavilələr almışlar. Bir spekulyator 100 gilder məbləğində alış müqaviləsi edib qiymətlər 100 gilderin üstünə çıxdığı zaman aradakı fərqdən mənfəət və ya qiymət düşdüyündə yalnız 3 ½ gilder ödəyərək müqaviləni ləğv edə bilərdi. Bu səbəbdən 100 gilder nominal qiymətli bir müqavilə əslində 3 ½ gilderdən çoxuna aid olmurdu. Fevral ayında müqavilə qiymətləri təpəyə çıxdığında Hollandiya nüfuzluları dövrəyə girərək bu müqavilələrin ticarətinə son verdilər.[42]

Zompson dövr ərzində dağlaləsi soğanlarındaki gerçək satışların eyni səviyyələrdə qaldığını bildirir. Bu səbəbdən Zompson, çılğınlığın əslində müqavilə öhdəliklərdəki dəyişməyə bağlı rasional bir reaksiya olduğunu müdafiə edir.[43] Gələcək əməliyyatlar və opsiyon müqavilələrindəki ödənişlərə dair məlumatlardan istifadə edən Zompson, dağlaləsi soğanı müqaviləsi qiymətlərinin rasional iqtisadi bir modelin nəzərdə tutduğu bir şəklə yaxın olaraq dalğalandığını söyləyərək "müqavilə qiymətlərinin dağlaləsi həyəcanının əvvəlində, əsnasında və sonrasında bazar fəaliyyəti anlayışının diqqətə çarpan bir nümunəsini meydana gətirdiyini" iddia edir.[44]

Tənqidlər

redaktə

Bəzi digər iqtisadiyyatçılar bu faktorların dağlaləsi qiymətlərindəki təəccüblü artım və azalmaları tamamilə açıqlaya bilmədiyinə inanırlar.[45] Qerberin nəzəriyyəsi adi dağlaləsi soğanlarının müqavilələrindəki bənzər qiymət hərəkətlərini açıqlaya bilmədiyi üçün tənqid edilir.[4] Bəzi iqtisadiyyatçılar isə spekulyativ şarlarla əlaqədar olaraq Amsterdam Bankının depozitlərindəki artımı nümayiş etdirərək, bankın o dövrdə tətbiq etdiyi genişləməmeyilli pul siyasəti kimi bəzi digər faktorları səbəb göstərmişdirlər.[46]

İctimai həyəcan və mirası

redaktə
 
Dövrümüzün Hollandiyasından dağlaləsi tarlasının görünüşü. dağlaləsi hələ də Hollandiyanın məşhur bir simvolu olmaqdadır.

Makkeyin hekayəsinin məşhurluğu "Fövqəladə Kütləvi Həyəcanlar"ın təkrar nəşrləriylə davam etmişdir. Bernard Berç (ing. Bernard Baruch) (1932), Andrey Tobias (ing. Andrew Tobias) (1980),[47] Maykl Levis (ing. Michael Lewis) (2008) və Devid C. Şnayder (ing. David J. Schneider) (1993) kimi müəlliflərin ön sözləriylə dəfələrlə nəşr olunması təmin edilmişdir. Kitabın ən azı altı fərqli versiyası nəşr olunmuşdur.

Qoldqar (ing. Goldgar), dağlaləsi həyəcanının iqtisadi və ya spekulyativ bir şar olmasa da başqa bir səbəbdən ötəri Hollandiya xalqı üçün təsirinin böyük olduğunu müdafiə edir. "Maliyyə böhranı çox az adama təsir etmiş olsa da dağlaləsi həyəcanının təsiri diqqətçəkən idi. Bütün bir dəyər mühakiməsi sorğulanacaq hala gəldi."[48] 17-ci əsrdə bir çiçək qədər məşhur bir şeyin dəyərinin çox adamın bir illik gəlirini keçməsi xəyal edilə biləcək bir şey deyil. Yalnız yayda yetişən çiçəklərin qiymətlərinin qış ayında bu qədər dəlicə dalğalanmasını düşünmək "dəyər" anlayışını tam bir xaosa sürümüşdür".[49]

 
Henz Qilliz Bollunqiyer (ing. Hans Gillisz Bollongier) tərəfindən 1639-cu ildə çəkilən dağlalələri.

Bekmen və Makkeyin yazıları kimi dağlaləsi həyəcanından bəhs edən mənbələrin çoxu iqtisadi zərərin ölçülərini göstərən dəlillər olaraq qaynaq kimi göstərilmişdir. Bu kitabçalar şarın qurbanları tərəfindən yazılmamış, dini fikirlərlə ortaya çıxmışdır. Sosial gərginlik, əxlaqi nizamın pozulmasına bağlanmış "cənnət çiçəyinə maraq göstərməkdənsə dünyəvi çiçəyə maraq göstərməyin acı nəticəsi"nə dəlil olaraq təqdim edilmişdir.[50]

Təxminən yüz il sonra Missisipi Şirkəti və Cənub dənizi Şirkətinin 1720-ci illərdə iflasa uğraması ilə dağlaləsi həyəcanı təkrarən gündəmə gəldi.[51] Con Bekmen ing. Johann Beckmann 1780-ci ildə həyəcandan ilk dəfə bəhs edərkən, müqayisəetməsini dövrün müvəffəqiyyətsiz şans oyunlarıyla etdi.[52] Qoldqarın fikrinə görə maliyyə bazarlar haqqındakı Burton Malkielin "Birjada Təsadufi Seyir" (1973) və Con Kennez (ing. John Kenneth) Qelbreyzin (ing. Galbraith 1987 birja böhranından dərhal sonra 1990-cı ildə yazılan "E Şort Histri of Finansial Eforiya" (ing. A Short History of Financial Euphoria) kimi maliyyə bazarları haqqında müasir məşhur kitabların əhəmiyyətli bir qismi dağlaləsi həyəcanını bir əxlaq dərsi olaraq istifadə etmişdir.[53][54][55] dağlaləsi bazarının müvəqqətiliyi, Qreqori Mequrinin (ing. Gregory Maguire) "Ögey Bacının Etirafları (1999) adlı romanına da mövzu olmuşdur.[56][57]

dağlaləsi həyəcanı, 1995–2001 dot-com şarı əsnasında yenidən məşhur bir mənbə qaynağı olmuşdur.[53] Daha da yaxın zamanlarda jurnalistlər onu riskli tutsat kreditləri böhranına bənzətmişdir.[58][59] Həyəcanı davam edən məşhurluğunu baxmayaraq iqtisadçıları təsirli bazar fərziyyəsi ilə şərh gətirməsinə toxunan Sleytdən Daniyel Qros: "Əgər bu şərhlər doğrudursa, iqtisadiyyat yazarlarının dağlaləsi həyəcanını əllərinin altındakı şar bənzətmələri siyahısından silmələri lazım olacaq" şəklində şərh etmişdir.[60]

İstinadlar

redaktə
  1. ↑ Nusteling, H. (1985) Welvaart en Werkgelegenheid in Amsterdam 1540–1860, p. 114, 252, 254, 258.
  2. ↑ "Tulipomania: The Story of the World's Most Coveted Flower & the Extraordinary Passions It Aroused." Mike Dash (2001).
  3. ↑ Shiller, 2005. səh. 85
  4. ↑ 1 2 French, 2006. səh. 3
  5. ↑ 1 2 3 4 5 6 7 8 "The Tulipomania", Chapter 3, in Makkey, 1841.
  6. ↑ Thompson, 2007. səh. 99
  7. ↑ 1 2 Kindleberger, 2005. səh. 115
  8. ↑ 1 2 Kuper, Simon "Petal Power Arxivləşdirilib 2015-05-07 at Archive.today" (Review of Goldgar, 2007), Financial Times, 12 may 2007. 1 Temmuz 2008
  9. ↑ "A pamphlet about the Dutch tulipomania". Wageningen Digital Library. 2006-07-14. 2012-05-27 tarixində orijinalından arxivləşdirilib. İstifadə tarixi: 2014-06-29.
  10. ↑ 1 2 3 Garber, 1989. səh. 537
  11. ↑ Dash, 1999. səh. 59–60
  12. ↑ Goldgar, 2007. səh. 32
  13. ↑ Goldgar, 2007. səh. 33
  14. ↑ Dash, 1999. səh. 66
  15. ↑ Phillips, S. in Brunt, A.A., Crabtree, K., Dallwitz, M.J., Gibbs, A.J., Watson, L. and Zurcher, E.J. (eds.). "Tulip breaking potyvirus". Plant Viruses Online: Descriptions and Lists from the VIDE Database. 1996-08-20. (#cite_web_url); (#accessdate_missing_url) ([[:Category:|link]])[[Category:]]
  16. ↑ Garber, 1989. səh. 542
  17. ↑ Dash, 1999. səh. 106–07
  18. ↑ Garber, 2000. səh. 41
  19. ↑ 1 2 Garber, 1989. səh. 541–42
  20. ↑ Garber, 2000. səh. 33–36
  21. ↑ Thompson, 2007. səh. 101, 109–11
  22. ↑ Garber, 1989. səh. 543
  23. ↑ Garber, 2000. səh. 37–38, 44–47
  24. ↑ Goldgar, 2007. səh. 322
  25. ↑ Garber, 1989. səh. 543–44
  26. ↑ Garber, 2000. səh. 49–59, 138–144
  27. ↑ 1 2 Makkeyə Makkey, 1841 və Schama, 1987’yə görə tək bir soğan üçün bu qədər malın mübadilə edilməsi gerçəkləşmişdir, lakin Kreleyc (ing. Krelage) (1942) və Garber, 2000. səh. 81–83 anonim orijinal qaynağın bu şəkildə şərh edilməsinə etiraz edərək bu mal səbətinin yalnız Hollandiya florininin o zamanki alış gücünü göstərməsi üçün verildiyini irəli sürür.
  28. ↑ Garber, 1990. səh. 37
  29. ↑ Goldgar, 2007. səh. 323
  30. ↑ "Nova Scotia Museum". 2011-09-28 tarixində orijinalından arxivləşdirilib. İstifadə tarixi: 2011-09-10.
  31. ↑ Garber, 1989. səh. 535
  32. ↑ Garber, 2000. səh. 81
  33. ↑ Goldgar, 2007. səh. 141
  34. ↑ Goldgar, 2007. səh. 247–48
  35. ↑ Goldgar, 2007. səh. 233
  36. ↑ 1 2 Thompson, 2007. səh. 100
  37. ↑ Thompson, 2007. səh. 103
  38. ↑ Garber, 1989. səh. 553–54
  39. ↑ Garber, 1989. səh. 555
  40. ↑ Garber, 1989. səh. 555–56
  41. ↑ Thompson, 2007. səh. 103–04
  42. ↑ 1 2 3 4 Thompson, 2007. səh. 101
  43. ↑ Thompson, 2007. səh. 111
  44. ↑ Thompson, 2007. səh. 109
  45. ↑ Kindleberger, Aliber, 2005. səh. 115–16
  46. ↑ French, 2006. səh. 11–12
  47. ↑ Introduction by Andrew Tobias to "Extraordinary Popular Delusions and the Madness of Crowds" (New York: Harmony Press, 1980) available on-line at Andrew Tobias, Money and Other Subjects Arxivləşdirilib 2008-09-18 at the Wayback Machine. Yoxlanılıb: 2008-08-12
  48. ↑ Goldgar, 2007. səh. 18
  49. ↑ Goldgar, 2007. səh. 276–77
  50. ↑ Goldgar, 2007. səh. 260–61
  51. ↑ Goldgar, 2007. səh. 307–09
  52. ↑ Goldgar, 2007. səh. 313
  53. ↑ 1 2 Goldgar, 2007. səh. 314
  54. ↑ Galbraith, 1990. səh. 34
  55. ↑ Malkiel, 2007. səh. 35–38
  56. ↑ Maguire, HarperCollins, 1999
  57. ↑ Goldgar, 2007. səh. 329
  58. ↑ "Bubble and Bust; As the subprime mortgage market tanks, policymakers must keep their nerve" (ingilis). The Washington Post. 2007-08-11. 2011-05-14 tarixində arxivləşdirilib. İstifadə tarixi: 2014-06-29.
  59. ↑ Scott Horton. "Harpers.org". The Bubble Bursts (ingilis). Harper's Magazine. 2008-01-27. 2008-06-16 tarixində arxivləşdirilib. İstifadə tarixi: 2014-06-29.
  60. ↑ Daniel Gross. "Bulb Bubble Trouble; That Dutch tulip bubble wasn't so crazy after all" (ingilis). Slate. 2004-08-16. 2008-07-06 tarixində orijinalından arxivləşdirilib. İstifadə tarixi: 2014-06-29.

Ədəbiyyat

redaktə

Həmçinin bax

redaktə

Xarici keçidlər

redaktə
 
Vikimənbədə The Tulip Mania ilə əlaqəli mətnlər var.
Mənbə — "https://az.wikipedia.org/w/index.php?title=Dağlaləsi_həyəcanı&oldid=7872095"