Deskriptiv dilçilik

Deskriptiv dilçilik — struktur dilçiliyin bir qolu, latın sözü olub, "descriptivus - təsviri" mənasında işlənir. Bu cərəyan deskriptiv dilçilik məktəbi, yəni təsviri dilçilik məktəbi də adlanırdı.

Haqqında

1930-50-ci illərdə Amerika dilçiliyində aparıcı cərəyan olmuşdur. Deskriptiv dilçiliyin banisi Leonard Blumfild onun nəzəriyyəsini “Dil” (1933) adlı kitabında formulə etmişdir. Burada müəllifin özünün dilə aid yeni baxışları əks olunmuşdur. Kitabda, həmçinin dilin təhlil metodları və prinsiplərinin şərhinə geniş yer verilmişdir. Blumfild öz elmi konsepsiyasında dili formal cəhətdən təsvir etməyi hərtərəfli əsaslandırmışdır. Blumfildin “Dil” monoqrafiyasında diqqəti cəlb edən qiymətli cəhətlərdən biri qrammatika nəzəriyyəsidir. Onun qrammatika nəzəriyyəsində qrammatik forma əsas yer tutur. Burada müəllif qrammatik anlayışlara dair əsas terminləri müəyyənləşdirməyə də ciddi səy göstərmişdir .

O, həmçinin, sintaksis sahəsində də çox böyük nailiyyətlər əldə etmişdir. Monoqrafiya V.S.Ərəbov və Q.N.Heybətov tərəfindən Azərbaycan dilinə tərcümə edilərək nəşr olunmuşdır. Lakin diqqətsizlikdən kitabın çap olunduğu il göstərilməmişdir. Əsər 28 fəsildən ibarətdir. Burada dilin tədqiqi, fonem, fonetika, fonetik struktur, məna, cümlə tipləri, sintaksis, morfologiya, leksika, yazılı abidələr, müqayisəli metod, semantik dəyişikliklər, ikidillilik, ikidillilik şəraitində alınmalar və s. sahələr öz əksini tapmışdır .

Deskriptiv dilçilik məktəbinin əsas nümayəndələri B.Blok, Eduard Sepir, Zelliq Harris, Çarlz Frensis Hokket, Corc Leonard Treycer, Yucin Albert Nayda, Frans Boas, Benjamin Uolf, Kennet Li Payk və başqaları idi. Onlar da iki qrupa ayrılırdı: mentalistlər və mexanistlər. Mentalistlərin əsas nümayəndələri Blumfild özü, Çarlz Friz, Kennet Payk, Henri Qlison, mexanistlərin əsas nümayəndələri isə Zelliq Harris, Corc Leonard Treycer, B.Blok idi. Bunun səbəbi o idi ki, Ferdinand de Sossür hər bir dil işarəsində iki cəhətin olduğunu fərqləndirirdi: işarələyəni və işarələnəni, yəni ifadə planını və məzmun planını. Məhz bu bölgüyə görə Blumfildin tələbələri iki qrupa bölünürdü. Mentalistlərin fikrincə, məna faktorunu dil tədqiqatlarında nəzərdən qaçırmaq olmaz. Amma mexanistlər mənanı nəzərə almırdılar, onlar hesab edirdilər ki, dili əsaslı şəkildə təsvir etmək mümkündür . Strukturalizmin digər cərəyanları kimi deskriptiv dilçilik də digər elmlərin metod və ideyalarına əsaslanmayan dilə məhz linqvistik yanaşmanı yaratmağa cəhd göstərirdilər. Avropa strukturalizmi ilə müqayisədə, aşkar emprizm, mücərrəd sxemlərdən imtina, səsli nitqə və konkret materiala istinad deskriptiv dilçilik üçün xarakterik cəhətlərdir. Deskriptiv dilçilik məktəbi nümayəndələrindən Zelliq Harrisin “Struktur dilçilikdə metodlar”, Henri Qlisonun “Deskriptiv dilçiliyə giriş” əsərlərində bu problemlərə geniş yer verilmişdir.

Xüsusiyyətləri

Dəqiq üsulların işlənib hazırlanması və intuisiyaya əsaslanmayan təsvir qaydaları tələb edən deskriptiv dilçilik metodları bir çox hallarda ABŞ hindi dillərinin öyrənilməsi əsasında formalaşmışdır. Məsələn, Frans Boas “Amerika hindlilərinin dillərinə dair rəhbərlik” əsərində Amerika hindlilərindən dakot, eskimos, oneyda, simşey və başqa xalqların dillərini sorğu-sual üsulu ilə öyrənmiş və bu dillərlə bağlı elmi müşahidələr aparmışdır. O, hind-Avropa dillərinin tədqiqi üçün müəyyənləşdirilmiş metodları Amerika hindlilərinin dillərinin öyrənilməsində tətbiq etməyin yararsız olduğunu göstərmiş və hindlilərin dillərinin tədqiqi və təsvirində yeni fərqli metodlardan –dilin formal cəhətlərini təsvir edən metodlardan istifadə olunmasını tələb etmişdir. Frans Boasın elmi ənənələrini, tədqiqat üsullarını Eduard Sepir və Leonard Blumfild davam etdirmişlər. Blumfild öz üsulunu "materialistcəsinə yanaşma" adlandırırdı. Sepirin deskriptiv dilçiliklə bağlı çoxcəhətli yaradıcılığı müasir dilçiliyin müxtəlif aktual problemləri ilə əhatə olunmuşdur. Onun elmi fəaliyyətində dilçilik elminin təsnifinin verilməsi, dil və mədəniyyətin əlaqəsini müəyyənləşdirilməsi və s. məsələlər xüsusi yer tuturdu . Eduard Sepirin dilçilik görüş və mülahizələri isə “Dil” adlı nəzəri əsərində və “Dilçiliyin elm kimi vəziyyəti” məqaləsində əks etdirilmişdir. Sepir dilə mədəniyyətşünaslıq aspektindən də yanaşırdı. Onun dil və mədəniyyətin münasibəti məsələsinə dair mülahizələri Amerika dilçiliyində dil ilə mədəniyyətin, adət və ənənənin əlaqəsini öyrənən etnolinqvistikanın əsasını qoymuşdur . Deskriptiv dilçiliyə görə linqvistik təsvirin əsasını nitq axınının təhlili təşkil edirdi. Bu məktəb nümayəndələri üçün hələ sintaksis və semantika işlənmədiyi halda, fonologiya və morfologiya dilin təsvirinin əsas sahələri olmuşdur.

Deskriptiv dilçiliyin nümayəndələri dilin təsvirində dəqiq yoxlanılmış ciddi qaydalar hazırlamağa çalışmışlar (riyazi dilçilik də bunun əsasında meydana gəlmişdir). Buna görə də morfologiyanın əsas vahidi morfem hesab olunurdu, söz isə nəzərə alınmırdı. Deskriptiv dilçiliyin bəzi nümayəndələri (Zelliq Harris və başqaları) mənaya diqqət yetirmədən dilin təsvirini təklif edirdilər, bu isə uğurlu nəticələr əldə etməyə mane oldu. Lakin fonologiya və morfologiya sahəsində tədqiqat metodlarının işlənib hazırlanması və onların konkret materiala tətbiqi müsbət nəticələr idi. Deskriptiv dilçilik çərçivəsində çoxlu dillər araşdırılmışdır ki, onlardan bəziləri ilk təsvir olunurdu. Buna baxmayaraq, metod nəzəriyyədən, təsvir isə izahdan üstün idi.

1950-ci illərin sonu – 1960-cı illərin əvvəllərində deskriptiv dilçilik Harrisin şagirdi Noam Homski tərəfindən kəskin tənqidə məruz qaldı. Həmin tənqidin təsiri altında deskriptiv dilçilik 1960-cı illərin birinci yarısında tezliklə öz mövqelərini itirdi .

Ədəbiyyat

• Azərbaycan Milli Ensiklopediyası. VI cild. Bakı. 2015.
• Axundov A. Ümumi dilçilik (dilçiliyin tarixi, nəzəriyyəsi və metodları). Bakı: Maarif. 1979. səh. 254.
• Babayev A.M. Dilçiliyə giriş. Bakı: Zərdabi LTD. 2012. səh. 515.