Vikipediya

Deyr-Yasin qətliamı

Deyr-Yasin kəndində kütləvi qırğın

Deyr-Yasin qətliamı — 1948-ci il 9 aprel hadisələri gedişində ərəblərin Deyr-Yasin kəndi sionist-revizionistlərin radikal təşkilatlarına aid olan yəhudi yarım hərbi silahlı dəstələri İrgun və Lehi tərəfindən tutuldu. Kəndə edilən hücum nəticəsində[1], müxtəlif hesablamalara görə, 107-dən 254-ə qədər kənd sakini öldürülmüş, 12 nəfər yaralanmışdır. Təcavüzkarların bölmələri ümumilikdə 132[2] nəfər dəstə üzvü olmaqla 5 nəfərin öldüyünü və 50 nəfərin yaralandığını bildirmişdir.[2]

Deyr-Yasin qətliamı
Ərəb-İsrail müharibəsi (1947-1949-cu illər)
Deyr-Yasin bu gün
Deyr-Yasin bu gün
Tarix 1948-ci il 9 aprel
Yeri Deyr-Yasin
Vikianbarın loqosu Vikianbarda əlaqəli mediafayllar

Bir sıra İsrail mənbələrinə görə, "Deyr-Yasindəki qırğın" ifadəsi obyektiv deyil, təbliğat və Fələstin təssübkeşliyi məqsədi daşıyır.[2]

Hadisənin şahidlərinin ifadələri və qiymətləndirmə son dərəcə ziddiyyətlidir.

Ümumi məlumat

redaktə
  Əsas məqalə: Ərəb-İsrail müharibəsi (1948)

Təsvir edilən hadisələr Birləşmiş Millətlər Təşkilatının Fələstinin ərəb və yəhudi dövlətlərinə bölünməsi planının 1947-ci il noyabrın 29-da qəbul etdikdən sonra baş verdi, lakin bu ingilislərin Fələstin tərəfindən idarə edilməsinin və İsrail dövlətinin elan edilməsindən əvvəl (14 may 1948) olmuşdur. Qətnaməyə görə Qüds bu dövlətlərin heç birinə mənsub olmamalı və beynəlxalq nəzarət altında yerləşməli idi. Deyr-Yasin BMT planına görə, Qüds bölgəsinin bir hissəsi idi.

Ərəb Dövlətləri Liqası və Fələstin Yüksək Ərəb Şurası da daxil olmaqla ərəb liderləri BMT-nin Fələstini bölüşdürmək planını qəti şəkildə rədd etdilər[3][4] və bunun həyata keçirilməsinə mane olmaq üçün bütün səylərini göstərəcəklərini bildirdilər.[5] Yəhudi və ərəb hərbiləşdirilmiş qrupları arasındakı lokal qarşıdurmalar genişmiqyaslı bir müharibəyə çevrilməyə başladı.[6] Münaqişənin ilk mərhələsində ərəblərin planlarına yəhudi dövlətinin yaranmasının qarşısının alınması və 1948-ci il mayın 14-də İsrailin müstəqillik elan edildiyi andan - onun tamamilə məhv edilməsi ("yəhudiləri dənizə atmaq") və bütün Fələstinin Suriya, Transiordaniya və Misir arasında bölünməsi daxil idi. BMT qətnaməsinin qəbulundan cəmi dörd ay sonra 884 yəhudi öldürülmüşdü.

Ərəb Dövlətləri Liqası tərəfindən maliyyələşdirilən Ərəb Azadlıq Ordusu (ƏAO) əsas yollarda yəhudi nəqliyyatına hücum edərək, yəhudi yaşayış məntəqələrini bir-birindən ayırmağa çalışırdı. ƏAO Təl-Əviv və Qüdsü birləşdirən magistral yol boyu bir neçə strateji əhəmiyyətli nöqtəni ələ keçirməyə müvəffəq oldu. Bu o zaman bütün fələstinli yəhudilərin 16%-nin yaşadığı Qərbi Qüdsü təchizatla təmin edən yeganə magistral yol idi. İşğal edilmiş məntəqələrdən ƏAO birləşmələri Qüdsə gedən yəhudi nəqliyyat karvanlarını atəş altında saxlayırdı. 1947-ci ilin martında Qərbi Qüds ilə qalan yəhudi yaşayış məntəqələri arasında əlaqə kəsildi və şəhər tam blokadaya düşdü. Qüdsün mülki əhalisi üçün yəhudi ərzaq karvanları yaxınlıqdakı kəndlərdən və ƏAO bölmələri tərəfindən daim atəş altında idi. Qüdsdə aclıq başladı. İsrail mənbələri Qüds yolunun mühasirəyə alınmış yəhudilər üçün "həyat yolu" kimi təsvir edirlər.[7]

Buna cavab olaraq Haqana, Qüdsün ərəb mühasirəsini qaldırmaq üçün "Naxşon əməliyyatı"na başladı. ƏAO-nun əlində olan strateji mövqelərə nəzarəti ələ keçirmək üçün aprelin 6-da Haqana dəstələri və Palmax bölmələri Deyr-Yasindən iki kilometr şimalda yerləşən Əl-Kastal kəndinə hücum etdilər. Aprelin 9-da revizionist qruplar İrgun və Lexi Qüdsün qərb kənarında yerləşən və yəhudi məhəllələrinə gedən yolu bağlayan Deyr-Yasin kəndinə hücum etdilər.

Deyr-Yasin kəndi

redaktə

Deyr-Yasin kəndi bir neçə yüz nəfər əhalisi olan ərəb qəsəbəsi idi. Bütün sakinləri müsəlman olan qəsəbədə 144 ev yerləşirdi. İsrail tarixçisi Yoava Qelberin verdiyi məlumata görə kənddə təxminən 600 sakin, digər mənbələrə görə 800 ilə 1000 arasında əhali yaşayırdı. Deyr-Yasin dəniz səviyyəsindən 800 m yüksəklikdə, Qüds və Təl-Əvivi birləşdirən magistral yolun üstündəki bir təpədə yerləşirdi. Kənd yaxınlığındakı karxanalardan əhəng daşı çıxarıldığı və emalına görə nisbətən varlı idi.

Bir iddiaya görə yola nəzarət etmək və ya kənddən onu atəşə tutmaq mümkün deyildi[8], digərinə görə isə kənd Qüds yolunu nəzarətdə saxlayan bir təpədə yerləşirdi.[9] Y.Qelberin sözlərinə görə aprel ayının əvvəlində Mosa və yəhudi nəqliyyat vasitələri Qüds - Təl-Əviv yolu boyunca hərəkət edərkən kənddən atəşə tutulmuşdu.[10]

Bəzi mənbələrə görə qəsəbə əhalisi qonşu yəhudi yaşayış məntəqələri ilə xüsusən dini-ortodoksal yəhudilər tərəfindən məskunlaşan və Deyr-Yasindən vadisinin digər tərəfində yerləşən Qivat Şaul sakinləri ilə dinc yaşayırdılar və hətta kəndlər arasında təcavüz etməmə və sərbəst keçid müqaviləsi də bağlanmışdı.[a][8]

Bəzi mənbələrə görə isə müqavilə de-fakto yerinə yetirilmirdi.[2] Akiva Azulay (Qivat-Şaul komendantının keçmiş müavini) qəsəbə muxtarının qardaşı bu razılaşmanı dəstəkləmədiyini və Qivat-Şaulun vaxtaşırı Deyr-Yasin kəndi tərəfindən bombalandığını söyləyir.[11] Eyni mənbələr iddia edir ki, aprelin 2-dən başlayaraq, Beyt-a-Kərəm və Yef-Nof məhəllələri Deyr-Yasindən atəşə tutulurdu. Sonra kənddə istehkamların inşası, silah və döyüş sursatının yığılması və İraq hərbçilərinin peyda olması haqda kəşfiyyat məlumatları daxil olurdu.[12] Deyr-Yasindən olan kişilərin anti-yəhudi aksiyalarında iştirak etdiyini göstərən Bir-Zeit ərəb Universitetinin araşdırmaları da mövcuddur.[10][13].

Yoava Qelber digər yerlərdə ərəblər və yəhudilər arasında döyüşlərin intensivliyini nəzərə alaraq Deyr-Yasin və Qivat Şaul arasındakı sülh razılaşmasının aprel ayında davam etdirilməsini mümkünsüz hesab edir. O yazır ki, aprelin 2-də Deyr-Yasin ilə yaxınlıqdakı yəhudi kəndləri arasında atışmalar oldu və növbəti günlərdə Mots yəhudi yaşayış məntəqəsi və Təl-Əviv yolunda yəhudi nəqliyyatı kənddən atəşə tutuldu. Aprelin 8-də Deyir-Yasindən olan gənclər bir gün əvvəl Haqana dəstəsi tərəfindən hücum edilən Əl-Kastal kəndinin müdafiəsində iştirak etdilər. Kəndin bir neçə sakininin adları İngilis Fələstin polisi tərəfindən tərtib edilən Əl-Kastal döyüşündə yaralananların siyahısında var idi.[14]

Kənddə ərəb hərbi birləşmələrinin olması

redaktə

Ərəb hərbçiləri kənddə bir düşərgə qurmağa çalışdılar ki, bu da onlardan birinin öldüyü Deyr-Yassin sakinləri ilə atışmaya səbəb oldu. Təqribən 1948-ci il yanvarın 28-də kənd sakinlərini öz dəstəsinə cəlb etmək istəyən Əbd əl-Qadirin komandanlığı altında 400 nəfərlik "Müqəddəs müharibə Ordusu" kəndə yaxınlaşdı. Ancaq kənd ağsaqqalları bu plana qarşı çıxdılar və dəstə kəndi tərk etdi. Bununla əlaqədar kəndin muxtarı Qüdsdəki Ali Ərəb Komitəsinə (AƏK) izahat verməyə çağrıldı. Ondan kəndlilərin yəhudilərlə münasibətlərinin necə olduğu soruşulduqda, muxtar onlarla barışıq içində yaşadıqlarını söylədi. Muxtarlara qarşı heç bir tədbir görülmədi və hətta onun qarşısına sülh razılığını pozmaq kimi tələb belə qoyulmadı. Fevralın 13-də kənddə Qivat Şaula hücum etmək məqsədi ilə ərəb silahlı dəstəsi gəldi. Lakin kənd sakinləri onların fikrini bildikdə qrupu "qovdular". Buna cavab olaraq isə qrup üzvləri kəndin qoyun sürülərindən birini atəşə tutub tamamən qırdılar. Martın 16-da Ali Ərəb Komitəsi yaşayış məntəqəsini qorumaq üçün bir qrup Suriya və İraq könüllüsünü ora yerləşdirmək təklifi ilə heyət göndərdi. İrgun silahlıları kəndə hücum zamanı ən azı iki xarici əsgər gördüklərini iddia edirlər.

Kəndin yəhudi qonşuları ilə münasibətlərinin dinc olması faktını kəndə hücum zamanı İrgün dəstəsinin komandirinin müavini Yehuda Lapidot mübahisəli sayır. O, Qivat Şaul və Deyr-Yasin sakinləri arasında ara-sıra atışmaların olduğunu və aprelin 3-də Efé-Nof və Beyt-a-Kerem yəhudi yaşayış məntəqələri istiqamətində kənddən atəş açıldığını söyləyir. O, həmçinin kəndin 100 silahlı şəxs tərəfindən qorunduğunu, xəndəklərlə əhatə olunduğunu, kənddə ərəb və iraqlı yaraqlıların mövcudluğunu, silahlı bir dəstənin kəndə girişi nəzarət altında saxladığını yazır. Yeni İsrail tarixçisi Benni Morris yazır ki, kənddə bəlkə də bir neçə hərbçi yerləşdirilmişdi, amma onun fikrincə buna dair dəqiq bir dəlil yoxdur.

Təcavüzkarların tərkibi

redaktə

Kəndə hücum edən yəhudi qüvvələri əsasən iki gizli döyüş qrupundan - İrgun və Lexidən ibarət idi.[15] Həmçinin sağ təmayüllü sionist revizionistlərin Stern qrupu da hücumda aktiv iştirak edirdi. Hücumda kiçik bir miqyasda iştirak edənlərdən biri də sol sionistlərlə əlaqəli olan Xaqananı zərbə dəstələri idi. Əməliyyata bəzi kənd evlərinə hücumlara və təmizlənməsinə, yaralı əsgərlərin təxliyəsinə kömək edən "Palmax" dəstələri də qatılmışdı.

Hücuma hazırlıq

redaktə

Hücum qərarının verilməsi

redaktə
 
Deyr-Yasində olan İsrail yaraqlıları

Lapidot kəndə hücumun iki səbəbə görə vacib olduğunu yazır. Birincisi İrgun və Lexinin dediyinə görə Deyr-Yasin yaxınlıqdakı yəhudi yaşayış məntəqələri, Qüdsü birləşdirən yeganə yol, və Fələstinin yəhudi əhalisinin çoxunun yaşadığı sahil düzənliyi üçün təhlükəli idi. İkincisi Lapidot yazır ki, bu yəhudi qüvvələrinin hücumlara cavab vermə taktikalarından fərqli olaraq ilk dəfə təcavüzkar bir hücum əməliyyatıydı.

Erik Silver yazır ki, İrgun və Lexi komandirləri Deyr-Yasinə hücumuna razılıq əldə etmək üçün Qüdsdəki Xaqana qüvvələrinin komandiri David Şaltielə müraciət etmişdilər. Əvvəlcə o, kənd sakinlərinin qarşılıqlı hücum etməməyə dair müqavilə imzaladığı üçün bu plana müqavimət göstərdi və yaraqlıları bunun qarşılığında Eyn-Kərəmə hücum etməyi təklif etdi. Ancaq İrgun və Lexi komandirləri bu vəzifənin onlar üçün çox çətin olacağından narahatlıqlarını ifadə etdilər. Sonda Şaltiel İrgun və Lexi yaraqlılarının işğaldan sonra kənddə qalıb və orada ərəb hərbi bazasının yaranmasının qarşısını almaq şərti müqabilində razılıq verdi. Şaltielin qərarı kəndlə barışıq müqaviləsini pozmağı səhv hesab edən Palmax və Xaqana kəşfiyyatının zabiti Meyr Paulun müqaviməti ilə qarşılandı. Ancaq Şaltiel revizionist qrupların yaraqlılarını dayandırmaq üçün imkanı olmadığını iddia etdi. Kəndliləri xəbardarlıq etmək məsələsi müzakirəyə qoyuldu, lakin Şaltiel əməliyyat üçün təhlükə yaratmamaq üçün bu təklifi rədd etdi.

Hücumun planlaşdırılması

redaktə

Morisin sözlərinə görə, revizionistlərin hücum planını müzakirə etdiyi görüşlərdə kəndlilərin qovulmasına qərar verildi. Lexi üzvləri ölkənin digər ərəb əhalisini qorxutmaq məqsədi ilə qaçmayan Deyr-Yasinin hər bir sakinini öldürmək və "İrgun və Lexi birləşdikdə nə olacağını göstərməyi" təklif etdilər. Müzakirədə iştirak edən yaraqlıların əksəriyyəti kəndin kişi əhalisinin öldürülməsinin tərəfdarı idi, amma Menaxem Begin bu təklifləri rədd etdi. Yehud Lapidotun (İrgun) sözlərinə görə, hücum edən bölmələrə xüsusi əmr verilmişdi: qadınları, uşaqları və əsir düşənləri öldürməyin.[16]

Hücumdan əvvəl təlimatlandırma

redaktə

Xaqanadakı iştirakçıların bildirdiyinə görə, hücum edən qüvvələr təxminən 120 nəfərdən ibarət idi: 80 nəfər İrgundən və 40 nəfəri Lexidən. Hücumdan bir neçə saat əvvəl aprelin 8-də onlar təlimat üçün yenidən toplandılar. "Müstəqillik uğrunda döyüşçülər" təşkilatının üzvləri Ets-Haim qəsəbəsində, Qivat Şaulda isə İrgun üzvləri toplandı. Lapidot[16] yazır ki, İrgun üzvlərinin iclasında bayram əhval-ruhiyyəsi vardı. İlk dəfə idi ki, bu qədər çox sayda gizli fəaliyyət göstərən yaraqlı açıq şəkildə görüşürdü və onların birgə hərəkət etməsi həmrəylik hissini gücləndirirdi. Bu hissi əks etdirmək üçün "Ahdut Lohemet" ("Mübarizə Birliyi") parolu seçildi - bu hücumun başlanğıcını xəbərdar edəcək bir ifadə olacaqdı. Lapidotun verdiyi məlumata görə, təlimat zamanı İrgunun Qüds şöbəsinin komandiri Mordexay Raanan qadınlara, uşaqlara və yaşlılara zərər verilməməsini və sakinlərin kənddən çıxmalarını təmin etmək üçün sakinlərə səsgücləndirici vasitəsilə xəbərdar edilməli olduğunu vurğuladı. Bu məqsədlə Eyn-Kərəmə gedən yol açıq saxlanmalı idi.

Hücum

redaktə
 
Deyr-Yasinin xəritəsi

Təlimatlanmadan sonra yaraqlılar nəzərdə tutulan mövqelərinə dağıldılar. Lexinin dəstəsi Qivat Şaul tərəfdən Deyr-Yasinə, İrgun dəstələrindən biri kəndə şərqdən, digəri cənubdan yaxınlaşdı. Özlərinə əmin olmalarına baxmayaraq, bütün rəylərə görə yaraqlılar təlim görməmiş, zəif hazırlaşmış və təcrübəsiz idilər. Sakinləri kəndi tərk etməyə çağırmalı olan səsgücləndirici işləmir və ya zəif işləyirdi. Onun yerləşdiyi yük maşını isə xəndəyə düşərək kəndin kənarında ilişib qaldı.

Səhər saat 4:45 radələrində keşikçi kəndə daxil olan təcavüzkarları gördü. O, ərəbcə "Mahmud!" deyə qışqırdı, amma İrqunun yaraqlılarından biri bunu "Ahdut" başa düşdü. Yaraqlı parolu xatırlayaraq - "Lohemet!" deyə cavab verdi və ərəblər atəş açdılar.[2].

İrgun və Lexi komandirləri kəndlilərin həyatlarını xilas etmək üçün qaçacağına ümid edirdilər, amma onlar hücumq müqavimət göstərdilər. Qelberin fikrincə sakinlər təcavüzkarların hədəfinin kəndin ələ keçirmək olduğunu başa düşmədilər və bunun yalnız bir basqının olduğuna inandılar, nəticədə isə qaşmaq şansı varikən ondan istifadə etmədilər. Müdafiəçilərin yüksək nöqtələrdən, xüsusilə Muxtarın evindən apardığı snayper atəşi hücumun qarşısını müvəffəqiyyətlə dayandırırdı.[17] Təcavüzkarların rəb kəndinə hücum etmək təcrübəsi yox idi və onlar zəif silahlanmışdılar. Onlar evləri bir-bir ələ keçirmək taktikasına əl atdılar. Evlərə girmədən əvvəl İrgun komandiri Bentsion Koenin əmrinə əsasən pəncərə və qapıdan hər evə iki qumbara atılırdı. Hücumda iştirak edən Ezra Yakin xatırlayırdı ki: “Evi ələ keçirmək üçün ya qumbara atmaq, ya da atəş etmək lazım idi. Kimsə axmaqlıq edib qapını açırdısa, dərhal yerində öldürülürdü, bəzən bunlar qadın geyimli kişilər olurdu”.

Lehinin qüvvələri yavaş-yavaş irəliləyərək evləri bir-bir tuturdu. Silahlar bir-bir slradan çıxırdı. Yaraqlıların bəziləri heç avtomatları işə salmır, ancaq qumbara istifadə edirdilər. Lexi dəstəsinin komandiri Amos Keynan öz yaraqlıları tərəfindən yaralanmışdı. Eyni zamanda, kəndin o biri tərəfində olan İrgun yaraqlıları da çətinlik çəkirdilər. Saat 7-də ərəblərin müqaviməti və artan itkilərlə ruhdan düşmüş İrgun komandirləri geri çəkilmə ehtimalını nəzərdən keçirdikləri barədə xəbər göndərdilər. Buna cavab olaraq Lexidən arıtq kənddə olduqları və yaxın bir qələbə gözlədikləri barədə xəbər gəldi. Çox sayda yaralının olması problem yaradırdı. Qırmızı Magen David stansiyalarından təcili yardım maşınları çağrıldı. Yaraqlılar evlərdən çarpayı götürür və qapıları petlələrindən çıxardır, yaralıları onların üstünə qoyurdular. Sonra isə kənd sakinlərinə onları təcili yardım maşınlarına aparmağı əmr edirdilər. Onlar snayperlərin həmkəndlilərinə atəş açmayacağına ümid edirdilər. Lakin Milşteynə görə, "ərəblər bir neçə xərək daşıyanı" vurdu və yaraladılar.[17]

İrqun Qivat Şauldakı bazadan partlayıcı maddələrin daşınmasını təşkil etdi və evləri ələ keçirmək üçün istifadə etməyə başladı. Bəzi hallarda, partlayış nəticəsində evin bütün hissələri dağıdılır, müdafiəçiləri və mülki şəxsləri də evin dağıntıları altına məhv olurdular. Milşteynə görə, hadisə yerində Xaqana üzvlərinin ən azı iki üzvünün ifadəsi var ki, Lexi silahlıları sakinləri təslim olmağa inandırmaq üçün səsgücləndiricidən istifadə edirdilər. Günün sonuna qədər yüzə yaxın sakin əsir götürüldü. Səhər saat 10 radələrində zirehli bir maşın və iki düymlük minaatan ilə Palmax dəstəsi gəldi. Üç minaatan atışının köməyi ilə muxtarın evindən atəş açan snayperlər zərərsizləşdirildi. Lexinin zabiti David Qottlib Palmaxın "bir neçə saatda bitirə bilmədiyimizi bir saatda" tamamladığını söylədi. Döyüş səhər saat 11 radələrində dayandı.

Meyr Pail yazır ki, Qivat Şauldan olan dini ortodoks yəhudilər, gündüz saat 2 radələrində Deyr Yasin sakinlərinin köməyinə gəldi və qətlləri dayandıra bildilər.

  Çoxları dindar və paisas geyən Qivat Şauldan olan bir dəstə kəndə gələrək “Qazlanim! Rotshim! (oğrular, qatillər (İbr.) deyə qışqırmağa başladılar. Bizim bu kəndlə razılığımız var idi! Onlar çox sakit kənd idi. Onları niyə öldürürsünüz?” Onlar haredi - ortodoksal yəhudilər idi. Bu haredi yəhudiləri haqqında deyə biləcəyim ən yaxşı şeylərdən biridir. Qivat Şauldan olan bu insanlar tədricən kəndə yaxınlaşdılar və ora daxil oldular. Lexi və İrgun yaraqlılarının başqa seçimi qalmadı. Onlar qırğını dayandırmağa məcbur oldular. Bu günorta saat 2 və ya 3 radələrində baş verdi. Bundan sonra Lexi və İrgun 250 nəfəri məktəbin binasına topladı. Onlar əsirlərlə nə edəcəklərini müzakirə etməyə başladılar. Səs-küy çox idi. Yaraqlılar qışqırdılar: "Gəlin hamını məktəblə bir partlataq!" Qivat Şauldan gələnlər isə: "Oğrular və qatillər, bunu etməyin!" deyə qışqırırdılar, və s. Sonda məktəbdəki əsirləri 4 yük maşınına qoyub Qüdsün Dəməşq qapısında yerləşən ərəb məhəlləsinə apardılar. Son yük maşını getdikdən sonra mən ordan ayrıldım. Bu cümə günü saat 4 və ya 5 radələrində baş verdi. Çünki tezliklə Qivat Şaulun dindar sakinləri Şabata hazırlaşmaq üçün evə yola düşdülər.  

Nəticələri

redaktə
 
Hücuma məruz qalan konvoy.

Müxtəlif şayiələr və təbliğatla canlandırılan Deyr-Yasindəki hadisələr Fələstin ərəblərinin kütləvi şəkildə qaçmasına səbəb oldu.[18]

Bir neçə gün sonra aprelin 13-də ərəb yaraqlıları Xadassa xəstəxanasına yaralı daşıyan tibbi karvana hücum edərkən xəstələri və tibb işçilərini qətlə yetirdilər. Bu terror aktı zamanı 79 yəhudi öldürüldü, onlardan 20-si qadın idi. Onlardan bəziləri təcili yardım maşınlarında və digər nəqliyyat vasitələrində diri-diri yandırılmışdı. Ölənlərin cəsədləri o qədər yanmışdı ki, onlardan yalnız 31-nin şəxsiyyəti müəyyənləşdirildi. Ölənlərin naməlum qalıqları Sanedriyadakı qəbiristanlıqdakı kütləvi məzarlığa basdırıldı. Hücum zamanı bir ingilis əsgəri də öldürülmüşdü. Daha sonra İngiltərə qüvvələri ağır silahlardan istifadə edərək hücum edənləri dağıdarq, onlardan 15 nəfəri öldürdülər.[19][20][21]. Ərəblər tərəfindən heç bir üzr istənilmədi.

Mayın 12-də təslim olan Kfar-Etsionun sakinləri və müdafiəçiləri, İordaniya Legionu zabitlərinin ifadələrinə görə Deyr-Yasinin qisası üçün güllələnmişdi.[b]

 
Əsir götürülmüş Kfar-Etsion müdafiəçiləri.

Tarixçi Yucen Roqa görə, "bu gündən etibarən fələstinlilər döyüş ruhunu itirdilər". Deyr-Yasin qırğınından sonra fələstinli qaçqın axını kəskin şəkildə artdı.[22].

Qurbanların sayı

redaktə

Müxtəlif məlumatlara görə, Deyr-Yasində 107 ilə 254 nəfər arasında adam ölmüşdü.

  • Fələstinin Bir Zayt Universitetindən Şərif Kanyana sağ qalanlar arasında soruşdurma aparmış və 1988-ci ildə elmi ictimaiyyətdə nüfuzlu sayılan məlumatlar dərc etdirmişdir: 107 nəfər (deiryassin.org saytına görə, onların yarısı qadın və uşaqlardır[23]) öldürülmüş, 17 şəxs yaralanmışdır.[24][25]
  • Ərəb tarixçisi Arif əl-Arif 1956-cı ildə 117 nəfərin öldürüldüyünü bildirmişdir. O, bunlardan 7-nin döyüşdə, 110 nəfərin isə evlərində qətlə yetirildiyini yazırdı.
  • Əməliyyat rəhbəri Raanan, ərəbləri qorxutmaq məqsədi ilə öldürülənlərin sayının 240 göstərməsini etiraf edirdi.
  • Bənzər bir rəqəm - 254 qətlə yetirilən - Ali Ərəb Komitəsi rəhbərləri tərəfindən "faciəni dramatikləşdirmək" və "sionistlərə beynəlxalq təzyiq göstərmək" məqsədi ilə səsləndirilmişdi.[2][26]
  • İsrail tarixçisi Uri Milşteyn, öldürülən 110 rəqəmini maksimum adlandırır.[2]
  • Kanyana döyüşdən sonra 25 məhbusun edam edildiyini və daş karxanalarına atıldığını yazır, Qelber bu məlumatları etibarlı hesab edir. Qelberin sözlərinə görə, məhkumların edam olunmasının yeganə alternativi onları buraxmaq olardı, çünki ingilis hakimiyyəti altında yeraltı bir hərbi əsir düşərgəsini saxlamağa imkan yox idi.

Ümumisayı 132 nəfər olan təcavüzkarların bölmələrinin itkiləri 5 nəfərin ölü və 50 nəfər yaralı idi.[1]

İsrailin mövqeyi

redaktə

İsrailin mövqeyinə görə Deyr-Yasinin mövqeyi Qüdsün girişində strateji əhəmiyyətli bir yerdə yerləşdiyindən, şəhərin ərəblər tərəfindən mühasirəyə alınması zamanı ona nəzarət hər iki tərəf üçün çox vacib idi. Bundan əlavə, Qüdsün qədim hissəsində Yəhudi Məhəlləsinə hücum edən ərəb nizamsız qüvvələrinin bölmələri üçün baza kimi istifadə olunan mərkəz idi.[2] Ondan əvvəlki günlərdə və hücumdan dərhal əvvəl Eyn Karemdəki ərəb qoşunlarının bazası arasında silahlı iraqlı və suriyalı "könüllülərin" artan hərəkəti haqqında kəşfiyyat məlumatları alınırdı. Bundan əlavə Deyr-Yasin sakinlərinə Qüdsdə gedən yəhudi konvoylarını vurmaq üçün İraq hərbi formasında artilleriya hazırlığı təlimləri keçənlər haqda məlumatlar daxil olurdu.[27]

İşğal zamanı şiddətli qarşıdurmalar nəticəsində bəzi müasir mənbələrə görə ərəblərin insan qalxanı kimi istifadə etdiyi müəyyən sayda mülki şəxs həlak olub.[28] Qəsəbəyə basqın zamanı mülki şəxslərin təxliyəsi üçün dəhliz təmin olunmuş, bu barədə səsgücləndirici vasitəsilə məlumat verilmişdi.[28]

Səsgücləndirici zirehli maşının olması faktı bir çox şahid tərəfindən təsdiqlənir, lakin müxtəlif mənbələrə görə, o ya çox gec gəlmiş, ya da kəndə yaxın getməmişdi.

Uri Milşteynə görə[29] silahların sayı və kənd müdafiəçilərinin hazırlıq səviyyəsi sırf mülki əhali haqqında danışmağa imkan vermir. Əhəmiyyətli və qanlı küçə döyüşləri də baş vermişdir.[16]

Bu hadisə ətrafındakı mübahisə İsrail Müdafiə Qüvvələrinə təsir etdi. 2002-ci ildə Knesetin üzvü Naomi Xazanın tələbi ilə, Merets sol partiyasından olan Lefi təşkilatının keçmiş üzvü Ezra Yakhinin mühazirələrində Deyr-Yasində heç bir qırğın olmadığını söylədiyi üçün Müdafiə Qüvvələri rəhbərliyi ona İsrail ordusu qüvvələri önündə çıxış etməyi qadağan etdi.[30]

Vəhşilik ittihamları

redaktə
 
Misirdə 1965-ci ildə Deyr-Yasinə həsr edilmiş poçt markası.

Bəzi mənbələr hücum edənləri silahsız insanlara, o cümlədən qadınlara və uşaqlara qarşı vəhşilikdə günahlandırdılar. Bununla birlikdə, digər mənbələr bu iddiaların səhv mənbələrə və çox vaxt açıq saxtakarlığa əsaslandığına inanırlar.

"Paris yanır?" kitabı ilə tanınan yazıçılar Larri Kollins və Dominik Lapierre, "Yerusəlimdə!" adlı kitabında, keçmiş kənd sakinlərinin şahidlik ifadələrinə əsalanaraq yaraqlıların döyüş zamanı və sonrasında dəhşətli vəhşiliklər etdiyinə dair faktlar gətirirlər.[31] Onlar kənd müdafiəçilərinin müqavimətini dayandırdıqdan sonra bəzi insanlar, o cümlədən qadınların və uşaqların öldürüldüyünü iddia edirlər. Bu kitabda silahsız şəxslərin edam edilməsi, hamilə qadınların öldürülməsi, yeniyetmələr və qadınların zorlanması təsvir olunur. Ayrıca davamlı soyğunçuluq və zorakılığı da önə çəkir.

1948-ci ildə ingilis radiostansiyasının Fələstindəki keçmiş ərəbdilli xəbərlərin redaktoru Hassan Nuseyba, BBC televiziyasına Deyr-Yasindəki hadisələrin işıqlandırılmasındakı vəziyyət barədə danışmişdı. O, Hüseyni Xalididən (Ali Ərəb Komissiyasının katibi) Deyr-Yasindəki hadisələrin necə işıqlandırılmasını soruşduqda ona Xalidi belə cavab vermişdi ki: "Bizim üçün ən faydalısını etməliyik". Buna görə Nuseyba Deyr-Yasində uşaqların öldürülməsi və hamilə qadınlara təcavüz edilməsi barədə radioda məlumat vermişdi. Eyni proqramda kəndlilərdən biri Əbu Mahmud, sakinlərin etiraz etdiklərini demişdir: "Biz onlara təcavüzlərin olmadığını söylədik". Xalidi isə onlara cavab vermişdi ki: "Buna ona görə ehtiyacımız var ki, ərəb qoşunları gəlib bizi yəhudilərdən xilas etsin."[2][32]

İsrail tarixçisi Arye İtsxakenin verdiyi məlumata görə, İsrail hərbi arxivində Hadassa xəstəxanasından Soxnut və Xaqananın adından kəndə xüsusi göndərilən iki həkim haqda məlumat var. Həkimlər zorakılıq əlamətləri olmayan təxminən 80-90 cəsədi müayinə etmişdilər ki, bunlarda əsasən kişilər və “çox az sayda uşaq və qadınlar” idi.[33][34]

Hadisələrin digər versiyaları

redaktə

İsrail sağçıları İsrail solçu isteblişmentini Deyr-Yasin hadisələrini bilərəkdən sağ tərəfə qarşı mübarizə məqsədi ilə təhrif etməkdə ittiham etmişdi (əvvəlcə - revizionistlərin hökumətə və orduda rəhbər vəzifələrə girməsinin qarşısını almaq və onlara "faşistlər" etiketini yapışdırmaq üçün). Bu məqsədlə deyirdilər ki, isteblişment hətta yəhudi tərəfinin hərəkətlərini əsaslandıran sənədləri belə gizlədirlər. Onlar Deyir-Yasinin neytral olmadığını, ərəb yaraqlıları üçün baza rolunu oynadığını israr edirlər. Deyr-Yasinə edilən hücum İşuv rəhbərliyi tərəfindən tam razılaşdırıldığı və buna icazə alındığı və ümumiyyətlə Xaqananın qərargahı tərəfindən planlaşdırılan "Naxşon" (blokadanı qırmaq üçün Təl-Əviv-Qüds yolu boyunca kəndləri işğal etmək əməliyyatı) əməliyyatı çərçivəsində Xaqana ilə birlikdə edildiyini söyləyirlər. Onlar əməliyyatın vəhşiliklərlə müşayiət olunmadığını, evlərin uçurulduğu zaman az sayda qadın və uşaqların təsadüfən döyüş qurbanı olduğunda israr edirdilər(müqavimət nöqtəsi kimi istifadə edildiyi üçün evlər partladılmışdı). Qırğın haqqında "qara əfsanə"nin ifşa edilməsinə yönəlmiş hadisələrin alternativ bir "revizionist" versiyası məşhur İsrail hərbi tarixçisi doktor Uri Milşteynin "Deyir-Yasində qan iftirası" kitabında yer almışdır.[33][34][35].

Qeydlər

redaktə
  1. ↑ Deir Yassin was a village near the entrance to Jerusalem, north west of Givat Shaul. Not wishing to endanger itself, it had concluded a peace pact with Givat Shaul that was approved by Yitzhak Navon, who headed the Arab division of Haganah intelligence. A similar pact was made by the village of Abu Ghosh. There is every indication that Deir Yassin kept to this pact. They had repeatedly and actively resisted alliances and offers of help from irregulars headquartered in Ein Kerem, though it is possible that some Palestinian irregulars were quartered there against the will of the inhabitants. — Levi, Yitzhak, Nine Measures, Tel-Aviv, Maarachot. the Israel Defense Army Press , 1986, стр. 340—341
  2. ↑ :en:Henry Laurens (scholar), La Question de Palestine, vol.2, Fayard 2007 p.96.:'According to the Arab Legion version, the Jordanian soldiers arrived too late to impede the massacre by villagers who were keen to avenge Deir Yassin and the losses they had sustained since November (it should be kept in mind that it was the colony that opened hostilities in December by destroying a nearby village)'.(Selon la version de la Légion, les soldats jordaniens sont arrivés trop tard pour empêcher le massacre de la part des villageois désireux de venger Deir Yassin et leurs pertes depuis le mois de novembre (il faut rappeler que c’est la colonie qui a ouvert les hostilités en décembre en détruisant un village voisin).

İstinadlar

redaktə
  1. ↑ 1 2 "Иргун цваи леумми". 2022-02-22 tarixində arxivləşdirilib. İstifadə tarixi: 2020-03-03.
  2. ↑ 1 2 3 4 5 6 7 8 9 Мильштейн У. Кровавый навет в Дейр-Ясине
  3. ↑ Bregman, 2002. səh. 40–1
  4. ↑ Штереншис М. История государства Израиль, 1896-2009 (3). Исрадон. 2009. səh. 701. ISBN 9785944670823.
  5. ↑ ЭЕЭ|13236|Планы раздела Палестины
  6. ↑ Benny Morris. 1948 : a history of the first Arab-Israeli war. Yale University Press. 2008. 138–269. ISBN 978-0-300-12696-9.
  7. ↑ "Дейр-Ясин". 2007-10-30 tarixində arxivləşdirilib. İstifadə tarixi: 2020-02-27.
  8. ↑ 1 2 Ami Isseroff. "Deir Yassin // The Story // Deir Yassin. The Evidence" (ingilis). 2009-06-03 tarixində arxivləşdirilib., Presented by the PEACE Middle East Dialog Group
  9. ↑ March 9, 1998 Deir Yassin: History of a Lie
  10. ↑ 1 2 Йоав Гелбер (англ.)русск.. Palestine, 1948: War, escape and the emergence of the Palestinian refugee problem. — 2. — Brighton: Sussex Academic Press, 2006. — P. 308—309.. — 436 p. — ISBN 1845190750, 9781845190750.
  11. ↑ עקיבא אזולאי איש ירושלים, ע 70 — לפי :י. לפידות
  12. ↑ March 9, 1998 Deir Yassin: History of a Lie
  13. ↑ כנענה שריף (עורך), הכפרים הפלסטינים שנהרסו ב-1948 — דיר-יאסין. הכללת ביר-זית, וכן דני רובינשטין, «הארץ» מיום 11.9.1991 — לפי :י. לפידות
  14. ↑ нп3. Palestine, 1948: War, escape and the emergence of the Palestinian refugee problem (2). Brighton: Sussex Academic Press. 2006. 308—309. ISBN 1845190750, 9781845190750.
  15. ↑ Создание государства Израиль Arxivləşdirilib 2019-09-24 at the Wayback Machine 2 мая 2010.
  16. ↑ 1 2 3 Й. Лапидот «Главы истории Эцель»
  17. ↑ 1 2 "Ури Мильштейн. Рабин: рождение мифа.Глава 22. Дир Ясин". 2018-11-24 tarixində arxivləşdirilib. İstifadə tarixi: 2020-03-03.
  18. ↑ "ББС - Создание государства Израиль". 2009-07-19 tarixində arxivləşdirilib. İstifadə tarixi: 2010-05-2.
  19. ↑ The Hadassah Convoy Massacre Arxivləşdirilib 2017-12-18 at the Wayback Machine (ing.)
  20. ↑ The Convoy Arxivləşdirilib 2007-10-11 at the Wayback Machineref-en
  21. ↑ Judy Siegel-Itzkovich. В память о жертвах резни Хадассы (Джерузалем пост). Иерусалим.
  22. ↑ Роган, 2019, Глава 9. "Палестинская катастрофа и ее последствия"
  23. ↑ "Deir Yassin: History of the Massacre". 2009-02-10 tarixində arxivləşdirilib. İstifadə tarixi: 2020-03-03.
  24. ↑ Kan’ana & Zaytuni 1988, pp. 5, 57.
  25. ↑ Gelber, 2006. səh. 311
  26. ↑ Gelber, 2006. səh. 315
  27. ↑ The Zionist Organization of America
  28. ↑ 1 2 "Александр Шульман. Дейр-Ясин". 2007-10-30 tarixində arxivləşdirilib. İstifadə tarixi: 2020-02-27.
  29. ↑ "Ури Мильштейн. «Рабин: рождение мифа»". 2008-06-02 tarixində arxivləşdirilib. İstifadə tarixi: 2020-03-03.
  30. ↑ "Мерец и Цахал заткнули рот отрицателю «Резни в Дейр-Ясине»". 2010-11-02 tarixində arxivləşdirilib. İstifadə tarixi: 2020-03-03.
  31. ↑ "Ларри Коллинз и Доминик Лапьер, «О, Иерусалим!» (отрывок из книги)". 2011-09-25 tarixində arxivləşdirilib. İstifadə tarixi: 2009-08-02.
  32. ↑ The Jerusalem Report, April 2, 1998
  33. ↑ 1 2 Cite web |url=http://www.7kanal.com/news.php3?id=281833 |title=Михаэль Бен-Ари: «Не стыдиться собственных побед!» |accessdate=2011-05-04 |archiveurl=https://web.archive.org/web/20150708154706/http://www.7kanal.com/news.php3?id=281833 |archivedate=2015-07-08 |deadlink=yes
  34. ↑ 1 2 Cite web |url=http://www.7kanal.com/news.php3?id=30992 |title=С подачи МЕРЕЦа ЦАХАЛ запретил лекции ветерана борьбы за независимость |accessdate=2011-05-04 |archiveurl=https://web.archive.org/web/20150708152355/http://www.7kanal.com/news.php3?id=30992 |archivedate=2015-07-08 |deadlink=yes
  35. ↑ Cite web |url=http://www.7kanal.com/news.php3?id=261752 |title=Лекция У. Мильштейна: правда и мифы о Войне за независимость |accessdate=2011-05-04 |archiveurl=https://web.archive.org/web/20150709152626/http://www.7kanal.com/news.php3?id=261752 |archivedate=2015-07-09 |deadlink=yes

Ədəbiyyat

redaktə
  • Юджин Роган. Арабы История. XVI-XXI вв. = Eugene Rogan. The Arabs: A History. — М.: Альпина нон-фикшн, 2019. — ISBN 978-5-91671-990-1.
Mənbə — "https://az.wikipedia.org/w/index.php?title=Deyr-Yasin_qətliamı&oldid=7363510"