Dzurduzuklar

Dzurdzuketlər və ya Dzurdzuklar (gürc. დურძუკები) — müasir Çeçenistan və İnquşetiya ərazisindəki naxların^[1]^[2] orta əsrlər tayfa formasıdır. Əksər tarixçilərə görə "Dzurdzuk" etnonimi indiki inquş, batsbilər və çeçenlərin soykökləri ilə eyniləşdirilməlidir.^[1]^[2] Gürcü salnamələri də inquşların qliqvlər, kistlər kimi tanındığını göstərir.^[3]

Etnonimin mənşəyi

1926-cı ildə Çeçenistanın Arqun dərəsindəki Vasendar çayında, hazırda Ulus-Kert kəndinin cənub-şərqində Zurzuk adlı çeçen aulu var idi. Adı, ehtimal ki, zor (zarr, zort) köhnəlmiş çeçen sözü olub "uzun boylu", "incə", "nəhəng", "qüdrətli", "qəhrəmanlıq gücünə malik adam" olduğu, zor + zarg + ko'o, "zarg - "qalxan" və "k'o - "vətəndaş", "adam", həmçinin "oğul", "oğullar", "nəsillər" (bu gün yerli sakinlər tərəfindən istifadə olunur) birləşməsindən gəlir.^[4]

Bu etnonimin yenidən qurulmasına xüsusi bir məqalə həsr edən S.Çamirzəyev yazır: "Gürcü mənbələrində Dzurdzuki döyüşçülər adlanır, buna görə də bu sözün birinci hissəsi çeçen sur - "ordu" sözü ilə, duk isə ikinci - "silsilə", yəni "ordu silsiləsi" müqayisə olunur.^[5] M.Bazorkin yazır ki, Dzurdzuk və ya Durzuk, ehtimal ki, inquş əfsanəsinin gürcüləri tərəfindən "Darza kungish" (Çovğun Oğulları) haqqında təhrif edilmiş bir tələffüzdür. IX-X-cu əsrlərdə ərəb coğrafiyaşünasları ölkəni "Durzuk", Assa dərəsini Bab-Sul (Bab-Sur) adlandırırdılar.^[6]

Çeçenistanın teypləri (qəbilə) arasında, Dzurdzuk etnonimi ilə oxşar olan Zurzakoy qəbiləsi Çeçenistanın İtum-Kali rayonunda yaşayır. Teyp M.Vaçaqayev tərəfindən həm öz araşdırmaları, həm də A. Süleymanovun, S.M.Xasıyevin, M.Mamakayevin və İ.Asxabovun yazdıqlarına əsaslanaraq Çeçenistanın tukxum və teypləri siyahısına daxil edilib.

Coğrafi yerləşmə

Ərazi yerinin mövcud versiyaları: Akademik İvane Cavaxişvili tərəfindən tərtib edilmiş XII əsrin xəritəsində VI Vaxtanqın sənədlərində "dzurdzuki" etnonimi eyni zamanda gligvia və kistləri ifadə etmək üçün istifadə olunur. Dzurdzukiya cənubda Kaxeti, şərqdə Kistetiya və Dağıstanla həmsərhəddir, yəni Şimali Qafqazın mərkəzi hissəsində yerləşir və bütün dağlıq İnquşetiyanı əhatə edir. Onları "Dzurdzuk Dağları" adlandırırlar. Gürcülərin "Kartlis tsxovreba" adlı həyat toplusunda ərazi mövqeyinə görə kistlər durdzukslar və qliqvilərin qərb dağlarında yaşayan çeçenlərin bir hissəsi olan kist-dzurdzuklardan bəhs edir.

Vaxuşti Baqrationi "Gürcüstan Krallığının Təsvirləri" əsərində "Kist-Dzurdzuki" də birləşdirdiyi "Dzurdzukia" və "Kisteti" və "bu Kistetinin şərqindən Qliqveti ..." bölgələrindən bəhs edir və hər ikisini dağlıq İnquşetiya bölgələri kimi qeyd edir. Vaxuştinin dediyinə görə, "Kisteti ... dən Xevi, Pşav-Xevsureti, Qliqvetiyə gedən yollar var ...".Müəllif eyni zamanda "təsvir etdiyimiz dərələrin əslində Dzurdzukiya adlandırıldığını, lakin indi belə bölündüyünü" də qeyd edir.^[7]

Tarixi

Xüsusilə, çeçenlər Durdzuklar, inquşlar isə qliqves olaraq tanınırdılar.^[3] Ölümündən əvvəl Tarqamos (Foqarma) ölkəni oğulları arasında bölüşdürdü və ən böyük və ən zadəgan Kavkazos [Kavkas] Mərkəzi Qafqazı aldı. Kavkazos Çeçen tayfalarını dünyaya gətirdi və dağlıq ərazidə məskunlaşan, sonradan onun şərəfinə "Dzurdzuketiya" adlandırılan Durdzuk e.ə. IV və III əsrlərdə güclü bir dövlət qurdu.^[8]

Amjad Camuxa adı Durdzuk, Urmiya gölünün şimalında, Naxçıvan / Naxçıvandan uzaq olmayan qədim şəhərdən (bəzi insanlar Naxçıvan / Naxçıvanı Naxların toponimi hesab edir) izləyir və Naxçamalıları və Durdzuku Urartuluların sağ qalan hissəsi hesab edir.^[8]. Erməni salnamələrində Dzurduzukların iskitləri məğlub edərək eramızdan əvvəl I minillikdə bu bölgədə əhəmiyyətli bir gücə çevrildiyi qeyd edilir.^[8]

İstinadlar

↑ ¹ ² Какабадзе С. Грузинские документы института народов Азии АН СССР, М., 1969 (PDF-версия Arxivləşdirilib 2022-05-04 at the Wayback Machine)
↑ ¹ ² Кузнецов В. Введение в кавказоведение: историко-этнологические очерки (Поиск по книге слова «Дзурдзуки» Arxivləşdirilib 2021-10-17 at the Wayback Machine)
↑ ¹ ² А.Ф. Гольдштейн. "«В горную Ингушетию пребывают грузинские миссионеры, здесь строится христианские храмы, в грузинских анналах появляются упоминания о дзурдзуках и глигвах (чеченцах и ингушах).»". Башни в Горах. Страница 205. 2020-09-27 tarixində arxivləşdirilib. İstifadə tarixi: 2021-10-17.
↑ "Топонимический словарь Кавказа". 2023-07-07 tarixində arxivləşdirilib. İstifadə tarixi: 2021-10-17.
↑ Джамирзаев С. К этимологии слова "дзурдзукъи (дзурдзуки). — «Вопросы вейнахской лексики», Гр., 1980
↑ М. М. Базоркин, «История происхождения ингушей», Орджоникидзе, 1937 г.
↑ «Описания Грузинского царства» Arxivləşdirilib 2021-10-28 at the Wayback Machine. Багратиони Вахушти (нач. XVIII в.)
↑ ¹ ² ³ Amjad Jaimoukha. The Chechens. Routledge. 2004-11-10. 31. ISBN 978-0-203-35643-2.

Xarici keçidlər

[Какабадзе-1] ¹ ² Какабадзе С. Грузинские документы института народов Азии АН СССР, М., 1969 (PDF-версия Arxivləşdirilib 2022-05-04 at the Wayback Machine)

[Кузнецов-2] ¹ ² Кузнецов В. Введение в кавказоведение: историко-этнологические очерки (Поиск по книге слова «Дзурдзуки» Arxivləşdirilib 2021-10-17 at the Wayback Machine)

[:1-3] ¹ ² А.Ф. Гольдштейн. "«В горную Ингушетию пребывают грузинские миссионеры, здесь строится христианские храмы, в грузинских анналах появляются упоминания о дзурдзуках и глигвах (чеченцах и ингушах).»". Башни в Горах. Страница 205. 2020-09-27 tarixində arxivləşdirilib. İstifadə tarixi: 2021-10-17.

[4] "Топонимический словарь Кавказа". 2023-07-07 tarixində arxivləşdirilib. İstifadə tarixi: 2021-10-17.

[Джамирзаев-5] Джамирзаев С. К этимологии слова "дзурдзукъи (дзурдзуки). — «Вопросы вейнахской лексики», Гр., 1980

[6] М. М. Базоркин, «История происхождения ингушей», Орджоникидзе, 1937 г.

[автоссылка1-7] «Описания Грузинского царства» Arxivləşdirilib 2021-10-28 at the Wayback Machine. Багратиони Вахушти (нач. XVIII в.)

[:0-8] ¹ ² ³ Amjad Jaimoukha. The Chechens. Routledge. 2004-11-10. 31. ISBN 978-0-203-35643-2.

[1]

[2]

[3]

[4]

[5]

[6]

[7]

[8]