Dağıstan

Dağıstan
Dağıstan
	Дагъистан Республика; Республика Дагестан
Bayraq	Gerb[d]
	Dağıstan himni
	42°59′02″ şm. e. 47°30′18″ ş. u.HGYO
Ölkə	Rusiya;
İnzibati mərkəz	Mahaçqala
Dövlət Başçısı	Sergey Məlikov
Hökumət sədri	Abdulmuslim Abdulmuslimov
Tarixi və coğrafiyası
Yaradılıb	1991
Sahəsi	50.300 km²;
Saat qurşağı	Moskva vaxtı[d]; UTC+03:00;
Əhalisi
Əhalisi	3.232.224 nəf. (2024);
Rəsmi dili	Avar dili; Ağul dili ; Azərbaycan dili; Dargin dili; Qumuq dili; Lak dili; Ləzgi dili; Noğay dili; Rutul dili; Tabasaran dili; Tat dili; Saxur dili; Çeçen dili; Rus dili
Rəqəmsal identifikatorlar
ISO kodu	RU-DA
Telefon kodu	872
Avtomobil nömrəsi	05
	Rəsmi sayt
	Vikianbarda əlaqəli mediafayllar

Dağıstan Respublikası (rus. Республика Дагестан, avar. Дагъистан Жумгьурият, aqul. Дагъустан Жумгьурият, azərb. Дағыстан Республикасы‎, darg. Дагъистан Республика, qum. Дагъыстан Жумгьурият, lak. Дагъустаннал Республика, ləzg. Дагъустан Республика, noq. Дагыстан Республикасы, rut. Дагъустан Республика, tab. Дагъустан Республика, Республикей Догъисту, sax. Дагъыстан Республика, çeç. ДегIeстан Республика) — Rusiya Federasiyasının subyekti.

Sahəsi 50270 km²-dir. Əhalisi əhali 3,041,900 nəfərdir (1 yanvar 2017-ci il). Paytaxtı Mahaçqala şəhəridir. Dağıstan Respublikası inzibati cəhətdən 42 rayona bölünür.^[1]

Tarixi

Dağıstandakı ilk insan izləri aşağı paleolit dövrünə aiddir: Olduvay (2,5–1 milyon il əvvəl^[2]^[3]^[4]^[5]^[6]), Aşel dövrü (150–80 min il əvvələ). Orta Paleolit (Mustie) dövrünə (80–35 min il əvvəlinə) aid tapıntılar ərazinin bütün fiziki-coğrafi bölgələrində mövcuddur. Buzlaqların hərəkət etməyə başladığı Üst Paleolit dövründə insanlar artıq dağlardan düzənliklərə enmişdir. Gedjuk bölgəsində tapılan mamont omba sümüyü buna sübutdur. Aşel dövründə bütün insanlar kimi burada yaşayan əhali də od qalamağı və toplu ovu öyrənmişdir. Mustie dövründə isə ox və kaman ortaya çıxmışdır. Mezolit dövründə (10–9 min il əvvəl) iqlim dəyişmiş, Kaspi dənizinin səviyyəsi alçalmış və Qafqazda buzlar əriməyə başlamışdır. Əhali get-gedə Kaspi (Xəzər) dənizinə tərəf irəliləmiş və yeni yerlərdə məskənləşmişdir. Mekegi və Rugudja kəndləri yaxınlığında yerləşən qaya sənəti tapıntıları da onlara ithaf edilir.

Əkinçilik və heyvandarlığa keçid Neolit dövründə başlamışdır (8–7 min il əvvəl). Çox kəndindəki qayadan düzəldilmiş ev Neolit dövründən qalmadır. Dulusçuluq, toxuma, daşların cilalanması və deşilməsi bu dövrün ən böyük uğurlarındandır. Aeneolitik dövrdə (e.ə 5–4 min) əhəmiyyətli mədəni kəşflər olmuşdur. Dövrün standart evi Girçin kəndində olduğu kimi dairəvi bir plana sahib idi. Həmin yerdə iki məzar da tapılmışdır. Əkinçilik və heyvandarlığın inkişafı qədim Dağıstanın ən əhəmiyyətli hadisələrindəndir . Bu sayədə iqtisadiyyat inkişaf etmiş və əhali artımı ilə yanaşı ərazi də genişlənmişdir. Müvəqqəti və mövsümi yerləşmələr də ortaya çıxmışdır.

Bürünc dövrünün başlaması ilə birlikdə (e.ə 4–2 min) dağlıq Dağıstanda terraslama üsulu ilə əkin mükəmməlləşdirilmişdir . Neolit İnqilabın nəticəsi olaraq (Dağıstan daxil olmaqla) Şərqi Qafqaz, dünyanın yemək növlərinə 50-dən çox buğda, arpa, kətan, paxla və saysız ərik, toxum və s . məhsulları qatmışdır. Bürünc dövrü dəmir istehsalına gətirib çıxarmışdır. Bu isə iqtisadiyyat, mədəniyyət, insan mentalitetində inqilabi dəyişikliklər yaratmış və nəhayət hərbi demokratiyanın və ardından da " dövlətin" meydana gəlməsinə səbəb olmuşdur. Tarixçi Heredota görə Skiflər Şimali Qafqazda yaşayıblar. Mənbələrdə E.ə VII ərdə Asiyadan gələn Skiflərin Şimali Qafqazın yerli xalqı olan Kimmerləri cənuba sıxışdırdıqlarına, onların da Anadoluya keçərək Hetti (Xetti) dövlətini qurduqlarına dair məlumat da vardır. İrandan gələn köç dalğaları (Sabatinlər, Beloziorlar, Skif qəbilələri) Dağıstan ərazisindən keçmiş və Transqafqaz yolu ilə Kiçik Asiyaya yayılmışdır.

E.ə IV əsrdən bizim eranın IV əsrinə qədər keçən dövrdə Şərqi Qafqazdakı ən əlamətdar hadisə , Qafqaz Albaniyasının qurulması və böyüməsidir. Eramızın 226-cı ilində Sasanilər İranda iqtidarı ələ keçirib , Qafqazı təsirləri altına almaq üçün romalılarla döyüşməyə başladılar. Böyük Miqrasiya və müxtəlif qəbilələrin (Savir , Avar, Barsil , Hun və s.) Dağıstanın Kaspi (Xəzər) sahilindəki bölgələri zəbt etməsi səbəbiylə Qafqazdakı vəziyyət daha da qarışmışdır. Bu qəbilələr, Transqafqaz və Kiçik Asiya üçün təhlükə meydana gətirirdi. Bu şərtlərdə təhlükəsizlik təmin etmək üçün Sasani idarəçiləri şimal sərhədlərində bəndlər tikmişdilər. Bunlar bu gün Dərbəntdən görülən bəndlərdi.

Bizim eranın V–VI əsrlərindən etibarən Lakz, Tabasaran, Qumıq, Zərikgəran, Qaytaq, Sərir, Dərbənd və Masqut krallıqları yaranmağa başlamışdır. VII əsrdə isə Dağıstanın ərazisi Avropanın cənubunda yaranmış dövlətin — Xəzər xaqanlığının sərhədləri daxilində qalmışdır. Buna görə də təqribən 740-cı illərdə, VIII əsrdən etibarən Dağıstan ərazisi Ərəb-Xəzər müharibələri üçün döyüş meydanına çevrilmişdi. Nəticədə Jarra, Maslama və Mərvanın liderlik etdiyi ərəb birlikləri Dağıstanın daxili kəndlərinə qədər gəlməyi bacarmışdır. Bu müharibələr ərazidəki kəndlərin dağılmasına, kənd təssərrüfatının isə yararsız hala salınmasına səbəb olmuşdur. Ərəb-Xəzər müharibələri bitdikdən sonra isə Dağıstan ərəblərin hakimiyyəti altında qalmışdır. Bunun nəticəsində ərazidə İslam dini yayılmağa başlamış və bu XV əsrə qədər davam etmişdir. Yalnız IX əsrdə Dağıstan ərəb işğalından qurtulur və 965-ci ildə isə Xəzər xaqanlığı parçalanır. X əsrdə artıq Dərbəndin tərkibində erkən feodal dövlətlər fəaliyyət göstərməyə başlayır. Bunlar Dərbənd (Bab-əl-əbvab), Lakz (cn. Dağıstan), Tabasaran, Sarir, Qumuq və başqaları idi. XI əsrdə Polova-Qıpçaq qəbilələri Prekaspiy ərazisinə köçrülür. Bu köçrülmə bugünkü Qumuq xalqının formalaşmasında böyük rol oynamışdır.

Tatar-monqol hücumu Dağıstanın tarixində xüsusi bir dövrü əhatə edir. Belə ki, 1220–22-ci illərdə Cəbə və Subutayın başçılıq etdiyi 20 minlik ordu Şm. Qafqaz, Transqafqaziya və iç Dağıstana doğru hücuma keçmiş və dağlıların mübarizəsini zəiflədə bilmişdir. Bunun ardınca gələn illəri (1227, 1239–40) dağıstanlılar monqol hücumlarına qarşı çıxmaqla keçirmişdir. Baş verən döyüşlər iqtisadiyyata zərər vurmuş, inkişafı ləngitmişdir. XIV əsrdə Orta Asiyada böyük bir dövlət quran Teymurləng Çingiz xanın həyata keçirə bilmədiyi "dünya imperiyası" ideyası üçün hərəkətə keçmişdir. O, 1395-ci ildə Azərbaycan və Dərbənd keçidi yolu ilə Dağıstan torpaqlarına girmişdir. Teymurun qəddarca törətdiyi qətliamlar xalq üçün fəlakətə çevrilsə də, dağlılar ona boyun əyməmişdir.

XVI əsrdə Dağıstan ərazisi yeni müharibə üçün məskən oldu. Osmanlı və Səfəvi İmperatorluqları Dağıstana sahib ola bilmək üçün mübarizəyə başladılar. Bu Dağıstanda yaşayan xalqların ölümünə, qula çevrilmələrinə və başqa fəlakətlərə səbəb olmuşdur, lakin 1582-ci ildə Lak, Avar və darginlərdən ibarət birləşmiş qüvvələr Osmanlı yeniçərilərini məğlubiyyətə uğratmışdır. Bunun ardınca dağlıların uzunmüddətli mübarizəsi başlamışdır. Ən uğurlu döyüşləri isə Nadir şahla olmuşdur. Səfəvi şahı Nadirin Dağlar ölkəsini ələ keçirmək üçün planladığı iki döyüşün ikisi də müvəffəqiyyətsizliyə uğramışdır. Dağlıların birləşmiş qüvvələri səfəviləri əvvəlcə 1738-ci ildə Canikdə, ardınca 1741-ci ildə Dağıstanda məğlub etmişdir. Bundan sonra 1742 və 1743-cü illərdə səfəvilərin planlaşdırdıqları bütün hücumlar məğlubiyyətlə nəticələnmişdir. Nəhayət, dağlılara qarşı döyüşü qazanma ümidini itirən Nadir şah 1743-cü ildə ordularını geri çəkmişdir.

Hökuməti

Dağıstanın hökuməti üç əsas dövlət hökumətinə bölünür: Dağıstan Respublikası Dövlət Başçılığı, Dağıstan Respublikası Baş Nazirliyi və Dağıstan Respublikası Milli Məclisi. Bununla belə, Dağıstan Respublikasında digər Nazirliklər də mövcuddur.

Əhalisi

Ərazisində 32 xalq yaşayır. O cümlədən Dərbənd şəhərində 100 000 nəfərdən artıq azərbaycanlı yaşayır. Toplam Türk xalqların əhalisi isə 21% dən çoxdur. Rusların ümumi əhaliyə nisbəti 4%-ə düşmüşdür. Bu azalmaya qarşılıq əhali artım sürətinin sürməsindəki ən əhəmiyyətli səbəb, 1990-cı illərin başından bəri köhnə Sovet ərazilərindəki digər respublikalara vaxtilə əksəriyyəti iqtisadi səbəblərdən köçmüş olan dağıstanlıların yenidən öz ölkələrinə geri dönmələridir. Müxtəlif tarixi hadisələr səbəbiylə, minlərlə dağıstanlı Yaxın Şərq ölkələrinə (Türkiyə, Suriya, İordaniya, İraq, Misir, Səudiyyə Ərəbistanı) köçmüşdür. Amerika, Avropa və digər bəzi ölkələrdə də Dağıstan diasporu vardır. Dağıstan türkdilli və Qafqazdilli xalqların ana vətəni hesab olunur.

Etnik tərkibi

İqtisadiyyatı

Dağıstan sənaye-aqrar ölkəsidir. Təsərrüfat komplekslərində yeyinti, yüngül və maşınqayırma sənaye sahələri aparıcı rol oynayır. Ümumi sənaye məhsulunda bu sahələrin xüsusi çəkisi 83% təşkil edir. Dağıstan ərazisində müxtəlif faydalı qazıntı yataqları, neft-qaz ehtiyatları İzberbaşda, Terek-Kumekda aşkar edilmişdir. Özünün neft emalı zavodu olmadığından çıxardığı nefti Qroznı zavoduna verir. Respublikada 0.5 mln ton neft və 800 mln m³ qaz hasil edilmişdir. Coşqun dağ çayları hidroenerji ehtiyatları ilə zəngindir. Ümumi hidroenerji ehtiyatları 4.5 mln kv.s hesab olunur. Şimali Qafqazın ümumi ehtiyatlarının 40% təşkil edir. Karanoysu, Sulan və b. çaylar üzərində Qeribil, Çiryurd və Çirkay su elektrik stansiyaları tikilib. İldə 4.7 milyard kvt saat elektrik enerjisi istehsal olunur. Dağıstan geotermal sulardan da istifadə edir. Maşınqayırma və metal emalı zavodları gəmi müəssisələri, müxtəlif cihazlar, neft avadanlıqları istehsal olunur. Dağıstanın Oqni şəhəri yaxınlığında kvars qumları və elə oradaca təbii qazın olması güclü pəncərə şüşəsi istehsalını təşkil etməyə imkan vermişdir. Burada həmçinin konserv bankaları istehsal olunur. Dağistanin təsərrüfat həyatında Xəzər dənizi müstəsna rol oynayır. Dənizdən qiymətli ağ balıq və başqa növləri ovlanır. Mahaçqala və Dərbəndə balıq emalı müəssisələri yerləşir. Mahaçqala iri limanlardan biridir. Respublika güclü meyvə-tərəvəz konserv və şərab sənaye istehsalına malikdir. Dağıstanda sənətkarlıq da güclü inkişaf etmişdir. (Qubaçi kəndi məşhurdur) Respuiblikanın təbii şəraitinin müxtəlifliyi kənd təsərrüfatının inkişafına əlverişli şərait yaradır. Dağ rayonlarında qoyunçuluq güclü inkişaf etdirilmişdir. Yerli qış və yaya otlaqlarından istifadə olunur. Dağlıq rayonlarda torpaqların azlıq təşkil etməsi əhalinin bir qismini düzənliklərə köçürülməsinə səbəb olmuşdur. Əkinçilik Dağıstanın xüsusilə düzənlik hissəsində başlıca rol oynayır. Burada əkinçilik əsasən suvarmaya əsaslanır. Sulak və Terek çaylarının aşağı axarlarında suvarma sistemləri yaradılıb. Ən geniş üzümlüklər Dərbənd və Kizaloy rayonlarındadır.

Respublikanın ən iri sənaye mərkəzi onun paytaxtı olan Mahaçqaladır. Şəhərin 340 min nəfər əhalisi vardır. Maşınqayırma yüngün və yeyinti sənayesi inkişaf etmişdir. İri nəqliyyat mərkəzidir. İkinci böyük şəhər Dərbənddir. Əhalisi 82 min nəfərdir. İri şərabçılıq mərkəzidir.

Dağıstanın rayonları

№	İnzibati rayon	Əhali	Sıxlıq, adam/km²	Dairə	İnzibati mərkəzi
1	Ağul rayonu	10.342	14	Cənubi	Tpiq kəndi
2	Axtı rayonu	30.980	29	Cənubi	Axtı kəndi
3	Axvax rayonu	24.611	73	Dağlıq	Karata kəndi
4	Aquşa rayonu	53.285	84	Dağlıq	Akuşa kəndi
5	Babayurd rayonu	48.300	14	Şimali	Babayurd kəndi
6	Botlix rayonu	59.077	77,2	Dağlıq	Botlix kəndi
7	Buynaksk rayonu	81.331	40	Mərkəzi	Buynaksk
8	Çaroda rayonu	12.957	11	Dağlıq	Üurib kəndi
9	Dahadayev rayonu	36.354	25	Cənubi	Urkarax kəndi
10	Dərbənd rayonu	101.588	113,4	Cənubi	Dərbənd
11	Doqquzpara rayonu	14.910	33	Cənubi	Usuxçay kəndi
12	Gergebil rayonu	21.613	52	Dağlıq	Gergebil kəndi
13	Hümbətov rayonu	23.001	25	Dağlıq	Mexelğta kəndi
14	Xasavyurd rayonu	157.767	100	Şimali	Xasavyurd
15	Xiv rayonu	20.959	32	Cənubi	Xiv kəndi
16	Xumtorqala rayonu	27.044	18	Mərkəzi	Korkmaskala kəndi
17	Xunzax rayonu	32.509	56	Dağlıq	Xunzax kəndi
18	Kazbek rayonu	48.668	75	Şimali	Dılım kəndi
19	Kuli rayonu	10.949	16	Dağlıq	Vaçi kəndi
20	Qaytaq rayonu	33.039	51	Cənubi	Macalis kəndi
21	Qarabudaqkənd rayonu	84.956	50	Mərkəzi	Qarabudaqkənd kəndi
22	Qayakənd rayonu	56.511	87	Mərkəzi	Novokaəkent kəndi
23	Qızılyar rayonu	73.801	21	Şimali	Qızılyar
24	Qızılyurd rayonu	71.694	150	Mərkəzi	Qızılyurd
25	Qunib rayonu	27.110	42	Dağlıq	Qunib kəndi
26	Qürah rayonu	14.560	20	Cənubi	Qürah kəndi
27	Lak rayonu	11.792	17	Dağlıq	Kumux kəndi
28	Levaşi rayonu	77.429	82	Dağlıq	Levaşi kəndi
29	Məhərrəmkənd rayonu	61.649	93	Cənubi	Məhərrəmkənd kəndi
30	Noqay rayonu	18.397	3	Şimali	Terekli-Mekteb kəndi
31	Novolak rayonu	35.358	126	Şimali	Novolak kəndi
32	Rutul rayonu	20.951	11	Cənubi	Rutul kəndi
33	Serqoqala rayonu	27.647	54	Mərkəzi	Serqoqala kəndi
34	Süleyman-Stalski rayonu	55.798	83	Cənubi	Kasumkent kəndi
35	Şamil rayonu	29.542	29	Dağlıq	Xebda kəndi
36	Tabasaran rayonu	50.313	68	Cənubi	Xuçni kəndi
37	Tarumovka rayonu	33.223	11	Şimali	Tarumovka kəndi
38	Tlərata rayonu	24.169	15	Dağlıq	Tlərata kəndi
39	Tsumada rayonu	25.690	21	Dağlıq	Aqvali kəndi
40	Tsunta rayonu (Bejta dairəsi ilə)	20.158	14	Dağlıq	Tsunta kəndi
41	Untsuqul rayonu	31.340	51	Dağlıq	Untsuqul kəndi

Dağıstanın şəhərləri

Maraqlı faktlar

Böyük Vətən Müharibəsi illərində Dağıstan əhalisinin vəsaiti hesabına hazırlanmış tank İmam Şamilin adını daşıyırdı.

İstinadlar

↑ "Республика Дагестан". 2022-03-27 tarixində arxivləşdirilib. İstifadə tarixi: 2009-05-25.
↑ Деревянко А. П., Анойкин А. А., Казанский А. Ю., Матасова Г. Г. Новые данные по обоснованию возраста раннепалеолитического комплекса артефактов местонахождения Рубас-1 (Приморский Дагестан) // Известия Алтайского государственного университета. Выпуск № 3 (87) / том 2 / 2015. Arxivləşdirilib 2018-06-15 at the Wayback Machine
↑ Ожерельев Д. В. Культурно-хронологическое определение каменных находок из слоя 129 многослойной раннепалеолитической стоянки Мухкай II. Arxivləşdirilib 2020-07-21 at the Wayback Machine Краткие сообщения Института археологии. Вып. 241 (2015)
↑ Чепалыга А. Л., Амирханов Х. А., Садчикова Т. А., Трубихин В. М., Пирогов А. Н. Геоархеология олдувайских стоянок горного Дагестана. Бюллетень Комиссии по изучению четвертичного периода. № 72. Москва. ГЕОС. 2013. — С. 73–94.
↑ "По Дагестану два миллиона лет назад бродили хомо эректус". 2013-12-20 tarixində arxivləşdirilib.
↑ Амирханов Х. А., Мащенко Е. Н. Урма 1 — местонахождение раннего плейстоцена в Центральном Дагестане (1.2. Памятник Урма-1) // Stratum Plus, 2012

Xarici keçidlər

Həmçinin bax

[1] "Республика Дагестан". 2022-03-27 tarixində arxivləşdirilib. İstifadə tarixi: 2009-05-25.

[2] Деревянко А. П., Анойкин А. А., Казанский А. Ю., Матасова Г. Г. Новые данные по обоснованию возраста раннепалеолитического комплекса артефактов местонахождения Рубас-1 (Приморский Дагестан) // Известия Алтайского государственного университета. Выпуск № 3 (87) / том 2 / 2015. Arxivləşdirilib 2018-06-15 at the Wayback Machine

[3] Ожерельев Д. В. Культурно-хронологическое определение каменных находок из слоя 129 многослойной раннепалеолитической стоянки Мухкай II. Arxivləşdirilib 2020-07-21 at the Wayback Machine Краткие сообщения Института археологии. Вып. 241 (2015)

[4] Чепалыга А. Л., Амирханов Х. А., Садчикова Т. А., Трубихин В. М., Пирогов А. Н. Геоархеология олдувайских стоянок горного Дагестана. Бюллетень Комиссии по изучению четвертичного периода. № 72. Москва. ГЕОС. 2013. — С. 73–94.

[5] "По Дагестану два миллиона лет назад бродили хомо эректус". 2013-12-20 tarixində arxivləşdirilib.

[6] Амирханов Х. А., Мащенко Е. Н. Урма 1 — местонахождение раннего плейстоцена в Центральном Дагестане (1.2. Памятник Урма-1) // Stratum Plus, 2012

[1]

[2]

[3]

[4]

[5]

[6]