Evripid

Evripid — yunan faciəsinin görkəmli nümayəndəsi olmuş və öz yaradıcılığı ilə yunan faciəsinə yeniliklər gətirməklə yanaşı, onun yaradıcılığı antik yunan faciəsinin son mərhələsi olmuşdur. Evripid e.ə. 480-406-cı illərdə yaşamış ilk faciəsini e.ə. 455-ci ildə yazmışdır. Onun 92 faciəsindən 19 dövrümüzə qədər gəlib çatmışdır. Bunlardan ən çox tanınmışları "Alkesta" və "Medeya" faciələridir. Evripid insanları olduğu kimi göstərmiş və əsatirə tanqidi yanaşmışdır. Bu cəhətdən onun yaradıcılığı Esxil və xüsusilə də Sofoklun yaradıcılığından fərqlənir.

Evripid
q.yun. Εὐριπίδης
Doğum tarixi	ən tezi e.ə. 485 və ən geci e.ə. 480
Doğum yeri	Salamin adası, Adalar regional vahidi[d], Attika, Yunanıstan[…]
Vəfat tarixi	ən tezi e.ə. 407 və ən geci e.ə. 405
Vəfat yeri	Pella[d], Pella icması[d], Mərkəzi Makedoniya, Makedoniya və Frakiya, Yunanıstan[…]
Fəaliyyəti	faciə yazıçısı[d], dramaturq, yazıçı, şair, filosof
Əsərlərinin dili	qədim yunan dili
Vikianbarda əlaqəli mediafayllar

Aristotel onu “şairlərin ən faciəvisi” adlandırıb. Bəlkə də bu qiymət Evripidin qürbətdə ölməyinə işarəydi. Bəzi müəlliflərə görə, onun ölümü də sakit, yataqda olmayıb – qətlə yetirilib, ya da itlər onu parçalayıb. Yaxud ola bilsin, Aristotel Afinanı tərk edən Evripidin öz Vətənində vaxtında qiymətləndirilmədiyini nəzərdə tuturdu. Makedoniyada dəfn olunan böyük tragikə afinanılar ölümündən sonra ehtiram əlaməti olaraq boş qəbir (kenotaf) düzəldir, üzərində də Evripidin kəlamlarından birini yazırlar: “Ölən üçün ağlamayın, çoxlu məşəqqətlərlə qarşılaşacaq doğulan üçün ağlayın”.

Hər nədirsə, tarixçilərin bir məsələdə fikirləri eyni nöqtəyə gəlir: Afina Evripidin qədrini bilməyib. Əks halda o, 75 yaşında doğma yerləri birdəfəlik, küskünlüklə tərk edib niyə Makedoniyaya sığınmalıydı ki?! Razılaşın, həmin yaşda evini, doğmalarını, dostlarını atıb qürbətə yollanmaq üçün qoca, xəstə adamın çox ciddi səbəbləri olmalıydı.

Nədir o səbəblər? “Troyalılar”, “Andromaxa”, “İfigeniya”, “Medeya”, “Gekuba”, “Orest” kimi faciələrin müəllifini hər halda ostrakiya qisməti gözləmirdi – onu heç kəs qovmamışdı, o özü getmişdi. Onun böyük istedadlarla çox zəngin olan dövrü üçün (Afinada haraya baxsan, məşhur komediqraf, tragik, filosof, sofist, şair, heykəltaraş görərdin. Bu, Afinanın “qızıl dövrü” idi) Vətəndən qovulmaq, az qala, adi prosedur idi. Anaksaqor ostrakiyaya məruz qalmışdı, Sokrat eyni təklifi rədd edib sikuta içməyə razılaşmışdı, məşhur heykəltaraş Fidi ölüm hökmündən qaçaraq Afinanı tərk etmişdi (ancaq qürbətə uyğunlaşa bilməyərək tezliklə vəfat etmişdi). Evripidi həmin tale gözləmirdi. O, könüllü mühacir idi. Ağsaçlı, yorğun, xəstə qocanın rahatlığı və doğmalarını qoyub getməsi onun əsərlərindəki mifoloji mövzulardan heç də az maraqlı mövzu deyil.

Kimsə deyər ki, Evripidin bəxti əvvəldən gətirməmişdi. Onunla eyni vaxtda – eramızdan 5 əsr əvvəl Afinada çox məşhur şəxsiyyətlər yaşayırdı və bu səbəbdən də onun kölgədə qalması gözlənilən idi. Sokrat, Aristofan, Perikl, Fukidid, Anaksaqor, Protaqor onun müasirləri idi. Onu 3 məşhur tragikin ən balacası saymaq dəbi indi də qalır – Esxil və Sofoklla rəqabətdə Evripidə “üçüncü tragik” titulu yapışdırılıb. Ancaq bu, sadəcə yaşla bağlı məsələ deyildi. Esxil də, Sofokl da mifoloji mövzulara heç bir tənqidi, yaxud analitik münasibət bəsləmədən sadəcə “xam material”ı sözə düzürdü. Evripidə isə bu bəsit translyasiya yetərli deyildi. İlk dəfə olaraq məhz o, tabunu qırmışdı – onun faciələrində Tanrılar qəddar, mənfi personaj kimi verilirdi, insana taleyinin öz əlində olması təlqin edilirdi, üstəgəl, insan xarakterinin dərinliyinə baş vurmaqla Evripid sanki ona qədər olmamış bir missiyanı üzərinə götürmüşdü: onu ədəbiyyatın ilk psixoloqu saymaq olar. Onun faciələrində insan psixologiyası ilahi qismət ideyasından yuxarıda dayanır. Sofokl üçün toxunulmaz, müqəddəs olan tanrılara Evripid tənqidi münasibət sərgiləyirdi. Məsələn, “Medeya” faciəsi. Qədim miflərdən də, hətta Sovet multfilmindən də bilirik: Yason qızıl yun dalınca Kolxidaya gedir. Qalib gəlməkdə ona çarın qızı Medeya yardımçı olur. Medeya Yasonla birlikdə Yunanıstana dönür, evlənirlər, övladları olur. Sonra Yason Korinf hökmdarının qızı ilə evlənir. Qısqanc Medeya qisas alır – Yasonun sevgilisini zəhərləyir. Qəzəblənmiş kütlə isə Medeyanın övladlarını öldürür.

Mifdə bu cürdür və qədim yunanlar üçün əzablıydı ki, uşaqların qətlini onların adına çıxırlar. Bu, onların gözündə tarixi bədnamlıq, yuyulmayan ləkəydi. Və Evripidə bu mövzunu fərqli şəkildə işləmək təklif olunur.Evripidin “Medeya”sında uşaqları Medeya özü öldürür. Və uşaqlarını öldürən ana obrazını Evripid elə dərinliklə işləyir ki, tərəddüdlərlə, övlad sevgisi ilə dolu bir qəlbin sonunda bu ifrat qəddar hərəkəti icra etməsinə aparıb çıxaran fikirlər axını, daxili mübahisələrlə o, əsl psixoloji portret cızmış olur. Üstəlik, Medeya sağ-salamat yunan torpaqlarını tərk edir. Bəs harada qaldı Tanrıların ədaləti?! Mövcud qaydalara qarşı çıxmaq Evripid üçün adidən adiydi. Peloponnes müharibələri dövründə yaşayan dramaturqun pasifizmi da o illər üçün yenilikdi. Məsələn, eramızdan əvvəl 415-c ildə Afinada onun “Troyalı qadınlar” pyesi tamaşaya qoyulur. Evripid bu əsəri ilə sanki Alkiviadın 2 il sonra Siciliyaya qarşı reallaşacaq hərbi yürüşünün əleyhinə çıxırdı. Onun fikrincə, müharibələr yalnız müdafiə xarakteri daşımalı, Vətənin işğalına qarşı olmalıydı. Evripid Troya müharibələrində yunanları yox, troyalıları haqlı sayırdı, günahkar isə Parisin var – dövlətinə hərislik göstərib Troyaya qaçan Yelenanı görürdü.

2 il sonra afinalılar Siciliyada əsl fəlakətlə qarşılaşdılar. Çoxları əsir düşüb qul kimi satıldı, strateqlər Niki və Demosfen isə edam edildi. Görünür, ictimai rəyin əleyhinə gedən Evripidi Afinada sevmək çətin iş idi. Üstəlik, onun tündməcazlığı, təkliyə meylliyi, azdanışanlığı müasirlərində tragikin dikbaşlığı obrazını yaratmışdı. Evripid deyirdi: “Övladlarınıza hərtərəfli təhsil verməyin. Biliyi çox olan şəxs mütləq təkliyə çəkilib düşünmək istəyəcək və başqaları ona ya qısqanc yanaşacaq, ya da yekəxana kimi baxacaq”. Bu, deyilənləri öz taleyində sınamış birisinin sözləri idi. Odur ki, onun tamaşalarından birində seyrçilər səhnəyə çıxıb süjeti dəyişməyi tələb edəndə Evripid sakit səslə deyirdi: “Mən xalqı öyrətməyə vərdiş etmişəm, xalqdan öyrənməyə yox”. Kütlənin istəklərinin ziddinə getməyən Esxil və Sofoklla müqayisədə, Evripidə kompromis yad idi.

Üstəlik, onun özünü də səhnədə ələ salmağı xoşlayırdılar. Komedioqraflarla tragiklərin bir-birini sevməməyi yeni fakt deyil, ancaq Evripidin nəcabətini səhnədə gülüş mövzusuna çevirən Aristofana haqq qazandırmaq olmur. Yaxud, Evripid 2 dəfə ailə qurub və hər ikisində də həyat yoldaşı onu tərk edib. Birinci həyat yoldaşı Xloirinadan ayrılandan sonra o, “İppolit” pyesini yazaraq cinsi münasibətləri lağa qoyub. Bu isə müasirlərinə Evripidi “qadın düşməni” adlandırmaq bəhanəsi verib.

Həssas qəlbli insan olan Evripid üçün həzm edə bilmədiyi digər uğursuzluq onun yazdığı 92 pyesdən (bizim vaxtımıza 17-si gəlib çatıb) cəmisi dördünün illik teatr müsabiqəsində mükafat ala bilməsi ilə bağlıydı. Bir sözlə, o, əmin idi ki, həmyerliləri onun ölməz əsərlərini qiymətləndirmək bacarığında deyillər.

Afinadan kənarda isə Evripidin əsərlərini böyük şöhrət gözləyirdi. Plutarx özünün “Niki” əsərində buna parlaq sübut kimi bir misal çəkir. Söhbət artıq xatırlatdığımız Siciliya müharibəsindən gedir. Siciliyada əsir düşən afinalıların alnına at döyməsi vurur və onları bazarlarda satırdılar. Onları qul kimi alan yeni sahibləri isə çox vaxt afinalıları sərbəst buraxırdı. Səbəb Evripidin pyeslərinə olan böyük sevgidə idi. Afinalılardan kim ki Evripidin pyeslərindən parçaları əzbər bilirdi,dərhal azad olunurdu. Onlar Vətənə dönəndə Evripidə sonsuz təşəkkür edir, sahiblərinə məhz onun pyeslərini oxuduqlarına görə salamat qaldıqlarını, yaxud döyüşdən sonra onun nəğmələrini oxuyaraq yemək tapdıqlarını danışırdılar. Əlbəttə, başqa birisi bundan məmnun olardı, ancaq Evripid yox. Bu cür faktlar onun öz həmyerliləri tərəfindən qiymətləndirilməməsinə dair kədərini daha da artırırdı.

Bir şeydə də Evripid haqlı çıxdı – zaman keçdikcə Esxilin də, Sofoklun da faciələri öz yeniliyini və aktuallığını itirdi, Evripidin əsərləri isə artıq e.ə. IV əsrdə öz ruhuna görə yunanlara çox müasir görünərək ədəbiyyatın qızıl fondunda yer aldı. Süjetin orijinallığı, intriqaların maraqlı çözümü, dilin danışıq dilinə yaxınlığı həm incəsənət bilicilərinə, həm sadə adamlara doğma gəldi. Onun pyeslərinin tamaşaçıları necə riqqətə gətirdiyinə bir misal - işğal etdiyi ərazilərdə düşmənlərini diri-diri toprağa gömən tiran Aleksandr Ferit “Troyalılar”ın tamaşasında hönkürərmiş...

Beləliklə, bu həyat faciəsinin sonluğunda biz qoca Evripidi naşükür afinalılardan qaçıb Makedoniya çarı Arxelayın sarayına sığınan görürük. Halbuki, pyeslərindən birində o, deyirdi: “Ölkəsindən qaçmaqdan daha güclü və ağır əzab yoxdur”. Və ömrünün sonunu Pelle şəhərində keçirən Evripid 406-cı ildə orada da vəfat edəndən sonra da afinalılar onun vəfatı ətrafında miflər qoşaraq sanki acıq çıxmağa çalışırlar. Onun itlər tərəfindən parçalanması bu cür miflərdəndir, halbuki, Evripidin ölümü böyük ehtimalla qocalıqla bağlıdır.

O da faktdır ki, Afinada onun ölüm xəbərinə dərindən kədərlənən Sofokl matəm libası geyinir, nüfuzlu şəxslər Arxelaydan Evripidi doğma şəhərində dəfn etməyə icazə verməsini xahiş edirlər. Ancaq Arxelay rədd cavabı verir və böyük tragik Makedoniyada son mənzilini tapır.

Üstündən 2500 il keçib, Evripidin bir çox qanadlı kəlmələri hətta adi danışığımıza, məişət leksikonumuza daxil olub. Və biz o kəlmələri işlədərkən fərqində də deyilik ki, onların konkret müəllifi var – Vətənindən küsüb mühacirətdə ölən Evripid. Onun bəzi kəlamlarını xatırladaq: “Həyat teatr kimidir: burada çox vaxt yaramaz adamlar ən yaxşı yerləri tutur”. “Tanrılar kimisə cəzalandıranda ən əvvəl onun ağlını əlindən alır”. “Hətta həqiqəti söyləyən qadına da inanma”. Və ən məşhuru – “Susmaq razılıq əlamətidir”.