Frederik Brüs Tomas
Frederik Brüs Tomas (ing. Frederick Bruce Thomas, rus. Фёдор Фёдорович Томас; d. 4.11.1872[3], Missisipi, ABŞ – ö. 12.6.1928[4], İstanbul, Türkiyə) — Afroamerikan iş adamı; Türkiyədə ilk gecə klubu və kazinonun qurucusu.
| Frederik Brüs Tomas | |
|---|---|
| ing. Frederick Bruce Thomas | |
 Frederik Brüs Tomas, Paris, 1896. | |
| Doğum tarixi | 1872[1] |
| Doğum yeri |
 ABŞ, Missisipi, Koahoma |
| Vəfat tarixi | 1928[1] və ya 12 iyun 1928[2] |
| Vəfat yeri |
 Türkiyə, İstanbul |
| Vəfat səbəbi | ağır xəstəlik |
| Vətəndaşlığı |
ABŞ→ Rusiya imperiyası |
| Atası | Levis Tomas |
| Anası | Hanna Tomas |
| Milliyyəti | zənci |
| Fəaliyyəti | iş adamı, qastronomçu |
 Vikianbarda əlaqəli mediafayllar | |
Həyatı
redaktəFrederik Brüs Tomas 4 noyabr 1872-ci ildə ABŞ-nin Missisipi ştatının Koahoma qraflığında anadan olmuşdur. Frederikin Yensi (1861), Vilyam (1867), Con (1870) adlarında özündən böyük üç qardaşı və Keyt (1868) adlı bir bacısı var idi. Atası Levis Tomas, anası Hanna Tomas keçmiş qullar idi. Onlar ABŞ-də köləliyin ləğvi edilməsindən 4 il sonra - 1969-cu ildə böyük bir fermaya sahib olmuşdurlar. Lakin anası 35 yaşında ikən Frederiki dünyaya gətirən zaman vəfat etmişdir. Bundan sonra atası İndia adlı başqa qadınla evlənir.
1890-cı ildə atası Levis torpaq mübahisəsinə görə qonşu ağdərili tərəfindən vəhşicəsinə öldürülür. Artıq həmin vaxt 18 yaşında olan Frederik Missisipidə qala bilməyəcəyini görərək doğma evini tərk edir. Əvvəlcə 2 il ABŞ-ni dolaşır. Bir müddət Çikaqoda çiçək satıcısının yanında çalışır, daha sonra isə 1892-ci ildə ofisiantlığa başlayır, il yarım Çikaqonun "Auditorium" otelində işləyir və sonra Bruklin gedir, "Klarendon" otelində işləyir, lakin irqçilik ona hələ də problemlər yaradırdı.
Fredirik daha geniş azadlıqlar əldə etmək üçün irqçiliyin olmadığı Avropaya getməyi qərara alır. Həm də onun musiqiyə böyük marağı var idi. Musiqi təhsili almaq üçün gəmi ilə Londona gedir. Konservatoriyaya müraciət edir, amma onun müraciəti rədd edilir. İmtinaya səbəb oxumaqla eyni vaxtda işləmək istəməsi idi. Bir müddət Londonda restoranlarda işlədikdən sonra Avropada şəhərlərini gəzir. İngiltərə tərk etdikdən sonra, əvvəlcə 1895-ci ilin iyulunda Fransaya gedir. Fransız dilini öyrənir, Yelisey çöllərində olan "Kiba" restoranında ofisantlıq edir. Müxtəlif vaxtlarda qarşısına çıxan bütün işlərdə çalışır. Fransada varlı bir rus ilə tanış olaraq, onun xidmətçisinə çevrilir. Rusun tövsiyəsi ilə bəxtini bu dəfə Rusiyada sınamaq qərarına gəlir.
1899-cu ildə Rusiyaya gəlir. Rusiyada ilk ilini Peterburq, Moskva və Odessa şəhərlərində keçirir. Yenə mehmanxana və restoranlarda işləyirdi. Çox keçmədən vətəndaşlıq alır, adını dəyişdirib Fyodor Fyodoroviç Tomas edir.
Moskvada alman qızı Hedviq Antonia Hahn ilə tanış olduğu zaman 29 yaşında idi. Onlar 11 sentyabr 1901-ci ildə evlənirlər. Onların ilk körpələri Olqa 1902, oğulları Mixail 1906 və ikinci qızları İrma 1909-cu ildə doğulmuşlar.
1903-cü ildə baş ofisant kimi Moskvanın gecə hayatının mərkəzi olan "Akvarium"da çalışmağa başlayır. Lakin 1905-ci ildə Birinci rus inqilabı zamanı onun ailəsinin yaşadığı yerə yarım saatlıq yürüş məsafəsinde olan Presnya bölgəsində qarşıdurmalar meydana gəldi. Həmin hadisələrdə "Akvarium"a da böyük ziyan dəydi. Artıq Frederikin yeni bir işə ehtiyacı var idi. Bundan sonra o, Rusiyanın ən gözəl restoranlarından olan "Yar"ın baş ofisantı kimi işə başlayır.
Moskvada ofisiant kimi başladığı həyatını bir neçə il sonra varlı bir iş adamı kimi davam etdirir. Frederik insan sərrafı idi. Müştərinin nə yemək və içmək istədiyini dərhal başa düşdü. Müştərilərlə yaratdığı isti münasibətləri sayəsində, hər kəs tərəfindən sevilirdi. Qazanclı bir işi var idi. Yaxşı bəxşiş alırdı.
17 yanvar 1910-cu ildə hələ 34 yaşında olan həyat yoldaşı Hedviq sətəlcəm və qan zəhərlənməsindən vəfat edir. Frederik uşaqlarına baxmaq üçün Valentina Leontina Anna Hoffman adlı alman baxıcı tutur. Sonradan isə onunla evlənir.
1911-ci ilin noyabrında "Akvarium" yenidən qapılarını gecə həyatı düşkünlərinə açır. Amma artıq buranın sahibi əvvəlki fransız yox, iki ortaq rus iş adamı – Matvey Filippoviç Martinov və Mixail Prokofyeviç Tsatev idi.
1912-ci ilin yazı Frederikin həyatında ilk dəfə zəngin olduğu zaman idi. Tam 150.000 rubl məbləğində qazanc əldə etmişdir. Artıq səkkiz otaqlı, dəbdəbəli bir evdə yaşayırdı.
Frederikin gözü daha da yüksəklərdəydi. Şəhər mərkəzindəki bir bağçalı teatr olan "Şantikleer" iflas etmişdir. O, "Şantikleer"in adını Parisdəki məşhur "Maksim's" restoranından ilhamlanaraq "Maksim"ə dəyişdirməyə qərar verir. Beləliklə o, Moskvada varlıların sevimli məkanı olan "Maksim" gecə klubunu yaradır.
Lakin 1917-ci ildəki Oktyabr inqilabından sonra ölkədə sovet hakimiyyətinin qurulması onun xeyrinə olmur. Bir sıra çətinliklərə məruz qalan Tomas ABŞ səfirliyinə müraciət edir. Ancaq səfirlikdən ona bildirirlər ki, həm Rusiya vətəndaşı, həm də zənci olduğuna görə ona kömək edə bilməyəcəklər.
ABŞ-dən əli üzülən Tomas, daha sonra ailəsi ilə bərabər uzun sürən çətinliklərdən sonra Türkiyəyə gedir. Türkiyədə 9 il yaşayır. Amma Tomasın bütün var-dövləti Rusiyada qalmışdı. Buna görə də Türkiyədəki fəaliyyətinə hamballıq etməklə başlayır. Yenə də ofisiantda bəxtini sınayır və cəmi 1 il ərzində itirdiklərini yenidən qazana bilir.
1920-ci ildə macərəpərəst zənci Tomas İstanbulda indiki Taksim meydanında "Stella" adlı caz və gecə kluba açmağa qərar verir. O, dünyada məşhur olan caz musiqisini Türkiyəyə gətirir. Ardınca burada da "Maksim" klubunu açır və Avropadan rəqqasələr gətirir. "Maksim" qısa müddət ərzində İstanbulun ən məşhur gecə klubuna çevrilir. Müştəriləri sırasında tanınmış adamlarla yanaşı, hətta diplomatlar da vardı. ABŞ səfiri Admiral Bristol bütün dəvətlərini məhz bu klubda verirdi.
Həbs olunması
redaktə
Tomas daha sonra Türkiyə tarixinin ən utancverici qumarxanası olan "Yıldız Sarayı"nda açılan oyun salonuna şərik olur. Amma hər şey bir gecədə yerlə-yeksan edilir. Qumarda bütün sərvətini itirən bir türk "Yıldız Sarayı"nın qapısı önündə intihar edir. Bunun ardınca 1927-ci ilin sentyabrında bu qumarxana bağlanır. Bu, Tomasın sonu demək idi. Nəticədə o, müflis olur. Çünki "Stella" və "Maksim" gecə klublarından əldə edilən gəlir borclarının ödənilməsinə kifayət etmirdi. Həbs olunacağını bildiyi üçün o, ABŞ və Rusiya səfirliklərinə müraciət edir. Ancaq bütün qapılar üzünə bağlandı və 1927-ci ildə Tomas borc üzündən həbs olunur. Borclu olduğu şəxslər gecə klublarını borca qarşılıq aldılar.
Vəfatı
redaktəTomasın həyatı 1928-ci ildə Türkiyədə faciəli şəkildə başa çatmışdır. 1928-ci ilin mayında Tomas ağır xəstələnir və həbsxanadan Taksimdəki Pastor xəstəxanasına köçürülür. 55 yaşında ikən 12 iyun 1928-ci il tarixində həmin xəstəxanada ölür. Öldüyü xəstəxana onun Türkiyədə qurucusu olduğu ilk gecə klubunun bir neçə metrliyində yerləşirdi.
Məzarı
redaktəDostları Toması İstanbuldakı Feriköy Latın məzarlığında dəfn edirlər. Amma məzara baş daşı qoymaq üçün tələb olunan pulu heç kəs vermir və nəticədə Tomasın məzarı itir.
Xatirəsi
redaktə- Onun həyatı haqqında əslən rus olan amerikalı professor Vladimir Aleksandrov "Qara rus" kitabını yazmışdır[5][6]. 2013-cü ildə "Atlantic Monthly Press" nəşriyyatında çap olunmuş[7] həmin kitab sonradan bir sıra dillərə tərcümə edilmişdir.
Mənbə
redaktə- Elnarə. İlk gecə klubu, rəqqasə qızlar, qumarxana və yox olan məzar - Həyat dramı. AzNews.az (az.)
Ədəbiyyat
redaktə- Alexandrov, Vladimir, The Black Russian, Atlantic Monthly Press, 2013, ISBN 0-802-12069-5
İstinadlar
redaktə- ↑ 1 2 Frederick Bruce Thomas // Faceted Application of Subject Terminology.
- ↑ Library of Congress Authorities (ing.). Library of Congress.
- ↑ Soner Yalçın yazdı: Ruslar denilince aklınıza hiç "Siyah Rus" gelir mi Arxivləşdirilib 2017-01-22 at the Wayback Machine. odatv.com (türk.)
- ↑ İstanbulda biten bir zenci rusun inanılmaz hayatı Arxivləşdirilib 2020-02-04 at the Wayback Machine. sozcu.com.tr
- ↑ Vladimir Aleksandrov. "Qara rus" Arxivləşdirilib 2013-07-09 at the Wayback Machine. ISBN 0-802-12069-5
- ↑ Siyah Rus Arxivləşdirilib 2021-07-25 at the Wayback Machine. iskultur.com.tr (türk.)
- ↑ The Black Russian. By Vladimir Alexandrov. (Atlantic Monthly Press; 306 pages; $25) Arxivləşdirilib 2022-02-02 at the Wayback Machine (ing.)
Xarici keçidlər
redaktə
- Murat Bardakçı. Taksim'i şehrin eğlence mekânı yapan Amerikalı zencinin bilinmeyen öyküsü. haberturk.com (türk.)