Vikipediya

Frensis Yanqhazband

Britaniya ordusu zabiti, Tibetə silahlı müdaxilənin rəhbəri

Frensis Yanqhazband (ing. Sir Francis Edward Younghusband; 31 may 1863[1][2][…] – 31 iyul 1942[1][2][…]) — İngilis zabiti, polkovnik-leytenant, səyyah, dini yazıçı, Hindistan Ulduzu ordeninin cəngavər komandiri, Hindistan imperiyası ordeninin cəngavər komandiri. Böyük Oyunun aktiv iştirakçısı.

Frensis Yanqhazband
ing. Sir Francis Edward Younghusband
Frensis Yanqhazband 1905-ci ildə
Frensis Yanqhazband 1905-ci ildə
Doğum tarixi 31 may 1863(1863-05-31)[1][2][…]
Doğum yeri Murri, Ravalpindi, Pəncab, Britaniya Hindistanı, Britaniya imperiyası
Vəfat tarixi 31 iyul 1942(1942-07-31)[1][2][…] (79 yaşında)
Vəfat yeri Litçet Minster, Dorset, İngiltərə
Vəfat səbəbi insult
Dəfn yeri Litçet Minster kənd qəbristanlığı
Vətəndaşlığı Birləşmiş Krallıq
Milliyyəti ingilis
Dini xristian
İxtisası hərbçi
Təhsili Kral Hərbi Məktəbi
Fəaliyyəti İngilis zabiti, polkovnik-leytenant, səyyah, dini yazıçı
Fəaliyyət illəri 1882-1922
Tanınır səyahətçi və tədqiqatçı kimi
Vikianbarın loqosu Vikianbarda əlaqəli mediafayllar

Uzaq Şərqə və Mərkəzi Asiyaya səyahət etmiş, 1903-cü ildə ingilislərin Tibetə ekspedisiyasına rəhbəri olub, bu zaman tibetlilərlə silahlı qarşıdurma baş verib. Mərkəzi Asiya, xarici siyasət və dini mistisizmə dair bir sıra əsərlərin müəllifidir. Yanqhazband Britaniyanın Tibet üzrə komissarı və Kral Coğrafiya Cəmiyyətinin prezidenti də daxil olmaqla bir neçə vəzifədə çalışıb.

Həyatı

redaktə

Frensis Yanqhazband 31 may 1863-cü ildə Britaniya Hindistanının Şimal-Qərb Sərhəd Əyalətinin Murray şəhərində hərbçi ailəsində anadan olub. Onun atası general-mayor Con V. Yanqhazband, anası isə Klara Ceyn Şou idi. Ailədə Frensis ikinci oğul olub.[3] Klaranın qardaşı Robert Şou Mərkəzi Asiya üzrə tanınmış tədqiqatçı idi. Onun əmisi general-leytenant Çarles Yanqhazband Britaniya ordusunun zabiti və meteoroloq idi.

Körpə ikən Frensis anası tərəfindən İngiltərəyə aparılıb. Klara 1867-ci ildə Hindistana qayıdanda oğlunu iki sərt və ciddi dindar xalanın himayəsində qoydu. 1870-ci ildə anası və atası İngiltərəyə qayıtdılar və ailə birləşdi. 1876-cı ildə Frensis Klifton Kollecinə, məzun olduqdan sonra isə Sandhurst Kral Hərbi Kollecinə daxil oldu.[3]

Hərbi xidmətdə

redaktə
 
"Pekindən Muztaq keçidi ilə Yarkənd və Kəşmirə"
 
1887-ci ildə Yanqhazband və onun yoldaşlarının qaldığı Çinin Jilin şəhərində, Tonxuanın şərqində o vaxtkı vəhşi ərazidə bir otaqlı mehmanxana.[4]

1882-ci ildə Sandhersti bitirdikdən sonra Frensis Younqhazband ikinci leytenant rütbəsinə yüksəldi və Dehlidəki 1-ci Kral Süvari Qvardiyasına təyin edildi. 1886-1887-ci illərdə Pekindən Mərkəzi Asiya və Yarkəndə keçdi.[5] Yol boyu o, Sarıqol, Cənubi Qaşqar və Qaraqorum, Muztaqda tədqiqatlar apardı. Daha sonra Pamirə daha iki ekspedisiya təşkil etdi.[5][6]

1889-cu il oktyabrın sonunda, Hayan Aksai bölgəsində, kiçik kazak dəstəsinin müşayiəti ilə Böyük oyunun yeni episentri Pamirdə səfərdə olan rus kəşfiyyatçısı Bronislav Qrombçevski ilə gözlənilməz görüş keçirdi. Görüşün məqsədi Əfqan Türkistanı valisinin ingilis administrasiyasına qarşı üsyanı idi. İngilislər üsyanı yatırmaq üçün Rusiya Türkistanı general-qubernatoru N.O.Rosenbaxa kömək üçün müraciət etmişdilər. Söhbət əsnasında rus zabiti öz təşəbbüsü ilə Amudəryanın yuxarı axınının bütün qolları ilə təsdiqlənmiş xəritəsini Yanqhazbanda verməklə, onu xeyli təəcübləndirdi. “Biz tanışlığımızı davam etdirəcəyimizə söz verərək, yazışmaları davam etdirərək sağollaşdıq. İngilis ekspedisiyası və xüsusən də onun cəsarətli rəisi ən yaxşı təəssürat buraxdı" - deyə Qrombçevski Yanqhazbandın dəstəsi ilə ayrıldıqdan sonra yazmışdı.[7] Rus kəşfiyyatçısı ilə kifayət qədər mehriban münasibətlərinə baxmayaraq, ingilis ona “çox hündür bir yayladan və dağlardan keçən, otsuz və yanacaqsız bir yolu tövsiyə etdi. Yol qışda dəstədə böyük çətinliklər və itkilərə gətirib çıxardı. Qrombçevskinin dəstəsi möcüzə ilə salamat qaldı.[8] Tədqiqatçı E.Y.Sergeyev yazır ki, ingilis zabitinin bu cür “alçaq hiylə” etməsinin səbəbi, çox güman ki, rusların qoşunların keçməsi və texnikanın daşınması üçün əlverişli yollar haqqında məlumat ala biləcəyi qorxusu deyildi. Lakin Cənubi Pamirdə ingilislərin kommersiya marağına səbəb olan qızıl və jade yataqlarına dögər ölkələrin iddia etməsi təhlükəsi vardı. Buna baxmayaraq, Qrombçevski ilə Yanqhazband arasında bir il sonra Yarkənddə keçirilən yeni görüş isti münasibətdə keçdi. Baxmayaraq ki, ingilis hərbçiləri Sincandakı yeni missiyasının əsl məqsədini gizlətdilər.[9][10]

Frensis Yanqhazbandin fəaliyyəti 1890-cı illərin Pamir Böhranı adlandırılan böhranın yaranmasına böyük töhfə verdi.[11]

1891-ci ilin yayında Pamirin kəşfiyyatında iştirak edən Frensis Yanqhazband və britaniyalı leytenant Davisonu "Rusiya ərazisində qanunsuz fəaliyyətlərinə görə" polkovnik İonovun rəhbəri olduğu Rusiyanın 2-ci Türküstan Xətt Batalyonu tərəfindən həbs edildi. Onlar heç kimin ərazisi sayılan Rusiya, Britaniya Hindistanı, Əfqanıstan və Çin sərhədlərinin qovşağında olan yerdə saxlanılmışdılar. İonov Yanqhazbandı Pamiri tərk etməyə məcbur etdi, leytenant Davison Yeni Margelana aparıldı, lakin tezliklə Britaniya Hindistanına göndərildi. Bu təxribatçı hərəkət, Britaniya hökumətinin fikrincə, Rusiya və İngiltərəni əvvəllər bağlanmış bütün razılaşmaları pozmaq həddinə çatdırdı.[12]. Formal olaraq Frensis Yanqhazband və Davison Rusiya ərazisində deyildi, çünki Pamirin bu hissəsində sərhədlər hələ müəyyən edilməmişdi və ingilislər tərəfindən Rusiya imperiyasının ərazisi kimi tanınmamışdı.

Tibetə müdaxilə

redaktə
Əsas məqalə: Britaniyanın Tibet ekspedisiyası
 
Frensis Yanqhazband Tibetdəki Mancur müvəkili (Amban) ilə

1903-cü ildə Hindistanın vitse-kralı Lord Corc Kerzon, hərbi dəstənin müşayiəti ilə Frensis Yanqhazbanda Tibet administrasiyası ilə ticarət və sərhəd məsələləri həlli ilə bağlı danışıqlar aparmağa icazə verdi. Yanqhazbandin cəhdləri boşa çıxanda ingilislər general-mayor D.MakDonaldın komandanlığı ilə ölkəyə hücum etdilər. Ancaq ikinci danışıqlar cəhdi də uğursuz oldu. İngilislər Yanqhazbandın başçılıq etdiyi yeni hərbi ekspedisiyaya başladılar. O, Tibetin paytaxtı Lhasaya hücuma başçılıq etdi.

XIII Dalay Lama və hökuməti Rusiyanın mümkün hərbi dəstəyini müzakirə etmək üçün Monqolustana qaçdı. Lakin xarici siyasət problemlərinə görə, xüsusilə, Rus-yapon müharibəsi və Rusiyanın məğlubiyyəti onun Tibeti dəstəkləməsini mümkünsüz etdi. Eyni zamanda, Lhasada qalan mülki siyasətçilər britaniyalılarla qeyri-bərabər ticarət müqaviləsi bağlamağa məcbur oldular.

Bu əməliyyata görə Frensis Yanqhazband cəngavər titulu (ser) aldı.

Xidmətdən istefa

redaktə

1906-cı ildə Yanqhazband 1909-cu ildə Britaniyaya qayıtmazdan əvvəl Britaniya Rezident nümayəndəsi kimi Kəşmirdə məskunlaşdı.[13] Burada o, bir çox klub və cəmiyyətlərin fəal üzvü idi.

1908-ci ildə ona polkovnik-leytenant rütbəsi verildi. Birinci Dünya müharibəsi zamanı onun vətənpərvər mübarizə təşkilatı "Qüds" mahnısını sifariş verdi.

Himalaya səfər və alpinizm

redaktə

1889-cu ildə Frensis Yanqhazband şimaldan Türküstan-Lanın (Şimal) ətəyinə çatdı.[10] O qeyd edirdi ki, bu Mərkəzi Asiyada ən uzun buzlaq və böyük suayrıcı silsiləsidir. 1919-cu ildə Yanqhazband Kral Coğrafiya Cəmiyyətinin prezidenti seçildi. İki il sonra 1921-ci ildə Everestə yürüşə hazırlaşan ingilis kəşfiyyat ekspedisiyasını koordinasiya etmək üçün yaradılmış Everest Dağ Komitəsinin sədri oldu.[14] O, təcrübəli alpinist Corc Mallorinini Everest dağına ilk qalxmağa cəhd etməyə fəal şəkildə təşviq etdi. Onlar əvvəllər olmuş Tibet Missiyası ilə eyni ilkin marşrut üzrə hərəkət etdilər. Yanqhazband sonrakı 1922-ci və 1924-cü illərdə Britaniya Ekspedisiyaları zamanı sədr olaraq qaldı.

1938-ci ildə Yanqhazband Alman ekspedisiyasına rəhbərlik etmək üzrə olan Ernst Şhaeferi Tibetə getmək səylərinə qarşı ingilis barışmazlığı ilə qarşılaşdıqda onu "sərhədi icazəsiz keçməyə" təşviq etdi.[15]

İctimai fəaliyyəti

redaktə

Dövlət qulluğundan ayrıldıqdan sonra Frensis Yanqhazband Londonda məskunlaşdı və burada bir çox cəmiyyət və hərəkatların üzvü oldu. 1919-cu ildə Kral Coğrafiya Cəmiyyətinin prezidenti seçildi.[16] 1921-ci ildə Everestin tədqiqi komitəsinə rəhbərlik etdi.[14] Son vəzifəsində o, Everest dağına qalxmaq üçün ilk ingilis ekspedisiyasının hazırlanmasına rəhbərlik etmişdir.

Yaş və böyük ölçüdə Tibetə hərbi ekspedisiya ilə bağlı xatirələr xeyli insan itkisi ilə nəticələndi, bu Yanqhazbanddə dindarlıq və mistisizm hisslərini gücləndirdi. Ölənə qədər rəhbərlik etdiyi Dünya Dinlər Konqresini təşkil etdi.

Mükafatları

redaktə

1891-ci ildə Frensis Yanqhazband Hindistan imperiyası Cəngavəri Ordenini alıb.[3] 1904-cü ilin dekabrında isə o, Hindistan Ulduzu Ordeninin Cəngavəri fəxri adına layiq görülüb.[17]

O, həmçinin 1901-ci ildə Kaisar-I-Hind medalı (qızıl)[3] və 1905-ci ildə Kral Şotlandiya Coğrafiya Cəmiyyətinin Qızıl Medalı ilə təltif edilib.[18]

Ölümü

redaktə

1942-ci ilin iyulunda Birminhemdə Ümumdünya Dinlər Konqresinin iclasında çıxış edən Yanqhazband insult keçirdi. O, 31 iyul 1942-ci ildə Dorset qraflığının Litçett Minster kəndində Madelin Leesin evində ürək çatışmazlığından vəfat etdi.[19] O, yerli kənd qəbiristanlığında dəfn edilib.[16]

Əsərləri

redaktə

Frensis Yanqhazband 1885-ci və 1942-ci illər arasında ümumilikdə 26 kitab yazıb. Onun əsərlərinin mövzuları Asiya hadisələri, kəşfiyyat, alpinizm, fəlsəfə, mənəviyyat, siyasət və s. barədədir.

  • Mustaq keçidi ilə Mançuriya və Pekindən Kəşmirə, Mərkəzi Asiyaya səyahət // Asiya üzrə coğrafi, topoqrafik və statistik materiallar toplusu, 1889. (Kəlküttə, 1890).
  • Kapitan Yanqhazbandin Pamir və qonşu ölkələrlə səyahəti haqqında hesabatdan çıxarış // Asiyada coğrafi, topoqrafik və statistik materiallar toplusu. Buraxılış L. Sankt-Peterburq. 1892. Şərq ədəbiyyatı. Alındı: 12 fevral 2011.
  • "Rusların Hindistana hücumu" // Asiya üzrə coğrafi, topoqrafik və statistik materiallar toplusu. Problem. III. SPb., 1893.
  • "Çitralın azad edilməsi" // Asiya üzrə coğrafi, topoqrafik və statistik materiallar toplusu. Problem. LXX. SPb., 1896.
  • "Çitralın Relyefi" (1895) (qardaşı George Con Yanqhazband ilə birlikdə).
  • "Müasir Cənubi Afrika" (1896).
  • "Qitənin ürəyi" (1896) The heart of a continent: vol.1.
  • Our True Relationship with India  // İmperiya və əsr. London: John Murray. London: John Murray. 1905. 599–620.
  • Kəşmir (1909) (Mayor Edvard M. J. Molinuxun ilustrasiyaları ilə)
  • India and Tibet: a history of the relations which have subsisted between the two countries from the time of Warren Hastings to 1910; with a particular account of the mission to Lhasa of 1904. London: John Murray. 1910.
  • Within: Thoughts During Convalescence (1912)
  • Qarşılıqlı Təsir: Dinə Yenidən Baxış (1915)
  • İcma hissi (1916)
  • Təbiətin ürəyi; və ya, Təbii gözəllik axtarışı (1921)
  • Parıltı (1923)
  • Müasir Mistiklər (1923) (ISBN 1-4179-8003-6, təkrar nəşr 2004)
  • Məsih üçün əziyyət çəkən Ana Dünya (1924)
  • Himalay möcüzələri (1924)[20]
  • Everest dağı dastanı (1926) (ISBN 0-330-48285-8, təkrar nəşr 2001).
  • Ulduzlarda Həyat (1927)
  • Təcrübə işığı (1927)[20]
  • Hindistanda şəfəq (1930)
  • Canlı Kainat (1933)
  • Təbiətin sirri Frensis Mason. Böyük Düzən: Təbiətdə Nizam və Tərəqqi (1934)
  • Əşyaların cəmi (1939)
  • Həyati Din (1940)

İstinadlar

redaktə
  1. ↑ 1 2 3 4 Bibliothèque nationale de France BnF identifikatoru (fr.): açıq məlumat platforması. 2011.
  2. ↑ 1 2 3 4 Lundy D. R. Lt.-Col. Sir Francis Edward Younghusband // The Peerage (ing.).
  3. ↑ 1 2 3 4 C. Hayavando Rao, redaktorThe Indian Biographical Dictionary. Madras: Pillar & Co. 1915. 470–71. 4 October 2022 tarixində arxivləşdirilib. İstifadə tarixi: 27 March 2010.
  4. ↑ James, 1887. səh. 235–238
  5. ↑ 1 2 Younghusband, Francis E. (1896). The Heart of a Continent Arxivləşdirilib 2016-05-14 at the Wayback Machine, pp. 58-290. John Murray, London. Facsimile reprint: (2005) Elbiron Classics.
  6. ↑ James, Sir Henry Evan Murchison, The Long White Mountain, or, A journey in Manchuria: with some account of the history, people, administration and religion of that country, Longmans, Green, and Co., 1888, 2016-05-04 tarixində arxivləşdirilib, İstifadə tarixi: 2022-09-28
  7. ↑ The Heart of a Continent, pp. 234ff
  8. ↑ "Басханов М. Прогулки на «крыше мира»: встречи двух капитанов". 2011-01-12 tarixində arxivləşdirilib. İstifadə tarixi: 2022-09-26.
  9. ↑ Сергеев Е. Ю. Большая игра, 1856—1907: мифы и реалии российско-британских отношений в Центральной и Восточной Азии. — М.: Товарищество научных изданий КМК, 2012. — 454 с., 8 вкл. ISBN 978-5-87317-784-4, С. 190
  10. ↑ 1 2 1999, Saga of Siachen, The Himalayan Journal, Vol.55.
  11. ↑ Riddick, John. The history of British India. 2006. səh. 82. ISBN 978-0-313-32280-8. 2023-07-20 tarixində arxivləşdirilib. İstifadə tarixi: 2022-09-28.
  12. ↑ Сергеев Е. Ю. Большая игра, 1856—1907: мифы и реалии российско-британских отношений в Центральной и Восточной Азии. — М.: Товарищество научных изданий КМК, 2012. — 454 с., 8 вкл. ISBN 978-5-87317-784-4, С. 195
  13. ↑ Kwarteng, Kwasai. Ghosts of Empire. Bloombury. 28 May 2012. ISBN 9781408829004.
  14. ↑ 1 2 "Text of The Epic of Mount Everest, Sir Francis Younghusband". 26 May 2008 tarixində orijinalından arxivləşdirilib. İstifadə tarixi: 16 April 2008.
  15. ↑ Hale, Christopher. Himmler's Crusade (Hoboken, NJ: John Wiley & Sons, 2003) pp. 149-151
  16. ↑ 1 2 Dictionary of National Biography
  17. ↑ Great Britain. India Office The India List and India Office List for 1905, səh. 145, Google Books-da
  18. ↑ "Scottish Geographical Medal". Royal Scottish Geographical Society. 17 October 2015 tarixində orijinalından arxivləşdirilib. İstifadə tarixi: 26 August 2015.
  19. ↑ Anon. 1942 Obituary: Sir Francis Edward Younghusband. Geographical Review 32(4):681
  20. ↑ 1 2 Hopkirk, op cit.

Ədəbiyyat

redaktə

Xarici keçidlər

redaktə
Mənbə — "https://az.wikipedia.org/w/index.php?title=Frensis_Yanqhazband&oldid=7761448"