Günəş dil nəzəriyyəsi

Günəş Dil Nəzəriyyəsi (türk. Güneş Dil Teorisi) — türkcənin dünya tarixindəki ilk dillərdən biri olduğunu müdafiə edən dilçilik nəzəriyyəsi. Nəzəriyyə 1930-cu illərdə Mustafa Kamal Atatürk tərəfindən dəstəklənildi və inkişaf etdirildi, ancaq dilçilər tərəfindən qəbul edilmədi və qısa müddətdə əhəmiyyətini itirdi.

Keçmişi

1935-ci ildə “Ulus” qəzetində dillərin mənşəyi problemi ilə bağlı qeydlərimizi izah edən izahat başlığı ilə imzasız məqalələr dərc olundu.

14 noyabr 1935-ci ildə məqalələr “Etimologiya, morfologiya və fonetika baxımından türk dili” adlı kitab halına salındı.

TDK-nın baş katibi İbrahim Nəcmi Dilman, Tahsin Mayatəpəklə yazışmalarında bu qeyd və açıqlamaların Atatürkə aid olduğunu, lakin "özləri adlarının açıqlanmasını istəmədikləri üçün" imzasız yayımlandığını açıqlayır.

Bu qeydlərin hazırlanmasında rus dilçisi Pekarskinin, fransız Hilari de Barentonun və B.Karra de Vauxun əsərlərindən istifadə edilmişdir.

Atatürkün Necmi Dilmenin məktubunda yazdığı görünən "Etimologiya, Morfologiya və Fonetika Aspektində Türk Dili" adlı kitabda, Serb-Avstriyalı dilçi Fəlsəfə doktoru Hermann Kvergić-in nəşr olunmamış 41 səhifəlik “Türk Dillərində Bəzi Elementlərin Psixologiyası” (Fransızca:La Psychologie de Quelques Éléments des Langues Turques) adlı fransız əsərindən də yararlandığı bildirilir.

Bu tezis müəllifi tərəfindən 1935-ci ildə Vyanadan əvvəl Türk Dil Qurumundan Əhməd Cevat Əmrəyə göndərilmişdir.

Əmrənin dəyərsiz hesab etdiyi məktubuna cavab ala bilməyən Kvergiç bu dəfə əsərini birbaşa Atatürkə göndərir.

Nəzəriyyədəki əsas ideyanı Atatürk özü hazırlayıb təqdim edib.

Günəş Dili Nəzəriyyəsi 1930-cu illərdə Atatürk tərəfindən dəstəklənmiş, Türk Dili Araşdırma Cəmiyyətinin təşkil etdiyi 3-cü Dil Qurultayında iştirakçılar tərəfindən müzakirə edilmiş və hətta konqres hesabatında iştirakçı dilçilər tərəfindən araşdırılmaya təşviq edilmişdir.

İbrahim Necmi Dilmen 1938-ci ildə Atatürkün ölümündən sonra Ankara Universitetində Günəş-Dil nəzəriyyəsi mövzusunda mühazirələrini bitirdi.

Tələbələri bunun səbəbini soruşduqda o, “Günəş öləndən sonra onun nəzəriyyəsi necə sağ qala bildi?” deyə cavab verdi.

1990-cı illərdə bəzi yazarlar Türkiyə Cümhuriyyətinin quruculuq prinsipləri, ilk illərdəki hərəkətləri və Atatürk Prinsipləri ilə bağlı Günəş-Dil Nəzəriyyəsi araşdırmalarından nümunə götürərək rəsmi dövlət ideologiyasının və etnik mənsubiyyətinin inkarı kimi tərif və şərhlər vermişlər. .

Bu məqsədlə Atatürkün dəstəklədiyi Günəş-Dil Nəzəriyyəsi və Türk Tarixi Teziləri haqqında ağılsız söz-söhbətlər uydurulduğu, Atatürkün “boş sözlərə inanan” kimi təqdim edilməsinin nəzərdə tutulduğu yazılıb.

Bunların Atatürk İnqilablarını və onların təsirlərini tənqid etmək məqsədi daşıyan qəsdən nəşrlər olduğu və postmodernist dalğanın təsiri altında hazırlandığı iddia edilir.

Nəzəriyyənin məzmunu və siyasi məqsədləri

Hermann Kvergićin nəzəriyyəsinin əsas ideyası “Türk dili dünyada əsas dillərdəndir və dünya dillərindəki bir çox söz türkcədən törəmədir” idi.

Günəş Dil Nəzəriyyəsinin tarixdə oynadığı rol Atatürk İnqilablarının anlaşılmasında əhəmiyyətlidir.

Ümmətdən millətə keçid prosesində olan və Qərb qarşısında özünü aşağılanmış hiss edən türk millətinə özünə inam aşılamaq Nəzəriyyənin məqsədlərindən biri kimi görülürdü.

Nəzəriyyə Atatürk İnqilabları və Avrosentrik tarix nəzəriyyələrinin məhv etdiyi nizamla barışmaq cəhdi kimi qəbul edilir.

Atatürk, Kvergiçin fərziyyəsinin onun Türk Tarixi Tezisini dəstəkləmək üçün inkişaf etdirilməsini istəyirdi.

Çünki ona güvənən, hörmət edən bir xalqın şüurunu oyatmaq istəyirdi.

Avropa tarixçilərinin türkləri aşağılamalarına cavab olaraq “Türk dili Daş-Mədən dövründə köç yolu ilə dünya dillərinə mədəniyyət sözlərini yayan böyük qədim mədəniyyət dilidir”. mesaj veriləcəkdi.