Giqaku

Giqaku (伎楽)- VII- XV əsrlərdə Yaponiyada mövcud olmuş teatr tamaşasıdır. Şahzadə-regent Şotokunun himayəsi altında gikaqu ölkədə buddizmin yayılması məqsədilə istifadə olunmuşdur. Getdikcə bu sənət saray məişətinə daxil olaraq buddist ayinlərindən birinə çevrilmişdir. Tamaşa üç hissədən ibarət idi: ifaçıların səhnəyə çıxma nümayişləri; musiqi nömrələri, pantomima, rəqslər; səhnəni tərketmə nümayişləri.

Adı

VI əsrdə buddizmin yayılması ilə bu sənət ilk əvvəl "gokaqu" ("Qonun musiqisi") adlanmış, sonradan "giqaku" adlanmağa başlamışdır. "Gikaqu" "musiqi"sözünün sanskritdən çin dilinə tərcüməsidir: buddist mətnlərində bu söz tanrılara gətirilən musiqini bildirirdi. Çində bu anlayış "szyiue" kimi oxunan heroqliflərlə yazılaraq, "mahir musiqi", "mahir ayin", "mahir teatr" mənasını verirdi. Tədqiqatçı K.Siqetosinin fikrincə, "giqaku" sözünü şahzadə-regent Şotoku ona oxunulan "Saddharma pundarika" adlı sutradan götürmüşdür.

Giqaku tamaşasının mənşəyi

Giqakunun mənşəyi haqda bir neçə hipotez vardır. Versiyalardan birinə görə, çin mənşəli bu sənət Çinin cənub-şərq hissəsindəki erkən mənbələrdə kure-no qaku, kure-no utaman adı ilə mövcud olmuşdur. Mənası "Kure ölkəsinin musiqisi" deməkdir.,.Digər versiyaya görə, giqaku mənşəcə [[Mərkəzi Asiyadandır: belə ki aşkar edilmiş Tan sülaləsi dövrü zəvvarlarının şəhadətnamələrinə əsasən, tamaşalar Kuça adlı dövlətdə keçirilirdi.<'"`uniq--ref-00000002-qinu`"'/>. Musiqi müşayəti isə yerli musiqi idi. Eyni zamanda giqakuda istifadə olunan maskalar hind və roma mənşəlidir. Bu maskalardakı oymalar skiflərin hazırladığı oymalara oxşardır. Daha bir versiyaya görə, giqaku Yaponiyaya Koreyadan gəlmişdir. Giqakunun yaranma səbəbi Böyük ipək yolunun fəaliyyəti ilə də əlaqələndirilə bilər. Mövcud sənət haqda çoxsaylı sübutlar isə Yaponiyada qorunub saxlanılmışdır.

Giqakunun tarixi

Şahzadə Şotoku

Buddizmin yayılması fonunda giqaku materikdən Yaponiyaya gəlmişdir. “Nihon seki” tarixi xronikasına inansaq, [[612-ci ildə ölkəyə Cənubi Çində giqaku sənətini öyrənən koreyalı aktyor Mimasi gəlmişdir.Onun sarayda giqakunu nümayiş etdirməsindən sonra şahzadə Şotoku (574-622) giqakunu buddizmin təbliği məqsədilə istifadə etmək qərarına gəlir. Mimasiyə bu sənəti öyrətmək üçün bir qrup gənc tələbə verilir.

VII-VIII əsrlərdə giqaku buddist bayramlarının daimi bir hissəsinə çevrilmiş və saray daxilində əyləncə kimi istifadə olunmuşdur. Tamaşa sana, yeni məbəd və monastrlara ithaf olunaraq icra olunurdu. Belə ki bir sıra məbədlərin özünün giqaku aktyorları olurdu. Buddist monastrları nəzdində olan qakko məktəblərində təlimçilər bu sənətə yiyələnməli idilər. Məbədlərin tikintisi giqaku sənətinin bütün ölkə ərazisində geniş yayılmasına şərait yaratmışdır. Giqaku aktyorları bemin adlanan sosial qrupa aid edilirdilər. Bu sosial qrupa onlarla yanaşı sənətkarlar, saray xidmətçisi və digər incəsənət adamları daxil idilər. Saray daxilində çıxış edən artistlər imtiyaz alaraq vergilərdən azad edilirdilər.

İmperator sarayında giqaku tamaşaları təxminən IX əsrə qədər nümayiş edilmişdir. Çünki IX əsrdən başlayaraq saray elitasının rəsmi əyləncəsi qismində buqaku çıxış etməyə başlamışdır. Heyan dövrünün (794-1185) sonundan monastrlar nəzdində olan buddizm məktəbləri ləğv edilmiş, XI əsrdən başlayaraq isə paytaxt Kiotoda məlum sənətə olan maraq azalmışdır. XII əsrdən başlayaraq “giqaku” sözü ilə insanların maska geyinib Budda heykəlinin qarşısından ibadət edərək keçməsini bildirən hər hansı bir nümayişi adlandırmağa başlamışdılar. XIV əsrə qədər bu cür nümayişlər ancaq paytaxdan kənarda yerləşən buddist məbədlərində həyata keçirilirdi. XV əsrdə isə giqaku tamamilə itmişdir.

XXI əsrdə köqen teatrının aktyoru Nomura Mannodzö keçmiş tamaşanın yenidən qurulmasını özündə birləşdirən singiqakunu (“yeni giqaku”) nümayiş etdirməyə başlamışdır. İlk belə nümayiş 2001-ci ilin oktyabrında baş tutmuşdur.Əsl giqaku sənətinin yox olmasına baxmayaraq, onun elementləri qorunub saxlanmışdır. Giqakunun bəzi rəqsləri və maskaları görkəmini dəyişərək buqakuya keçmiş, bəzi modifikasiya olunmuş maskalar buddist nümayişi olan qödoda istifadə olunmuş, giqakuda istifadə olunan musiqi alətləri denqakuda istifadə olunmuşdur.

Giqaku maskaları və kostyumları

Asiyadakı bir sıra xalq və məbəd bayramlarındakı maskalardan fərqli olaraq, bu maskalar ifaçıların özləri tərəfindən əl altında olan materiallardan bir nümayiş üçün hazırlanırdı. Məsələn, giqaku-men - giqaku maskaları peşəkar oymaçılar tərəfindən hazırlanmışdır.Bəzi maskalar qiymətli ağac növlərindən ( məsələn, pavloniya), bir qismi isə parça və lakdan hazırlanırdı. N.İofanın fərziyyəsinə görə, onların yaradılmasında yapon ustaları kaqura maskalarının hazırlanma üsuluna istinad edərək onların görkəmini dəyişərək “teatr görüntüsü” vermişdir. Parlaq günəş şüalarının işıqlandırdığı açıq səhnədə bu maskalar tamaşaçılardan fantastik varlıq təəssüratını yaratmalı idi.

Giqaku tamaşası haqda ətraflı təsvirə malik yeganə mənbə “Kokunşo” ( “Nəsihətlət kitabı”) kitabıdır. “Kokunşo” 1232-1233-cü illərdə bu nümayişlərin şahidi olmuş saray musiqiçisi Komo Takadzane (1172-1242) tərəfindən yazılmışdır. Onun bildirdiyinə görə, tamaşada 14 personaj iştirak edirmiş. Onların adları həm də onların geyindiyi maskaları bildirirdi: Baramon, Qoko, Qodze, Karura, Konqo, Konron, Rikisi, Sisi, Sisiko, Suykocu, Suykoo, Taykoci, Taykofu və Tido. Həmin maskalardan bir neçəsində onların hazırlanma tarixini göstərən cızıqları görmək olar. Nikolay Konrad öz kitabında bu maskalardan ən qədiminin 752-ci ildə yaradıldığını bildirmişdir.

• 
  Tido maskası
• 
  Qoko maskası
• 
  Şişiko maskası
• 
  Suykocu maskası

Giqaku maskaları Yaponiyadakı bütün teatr maskalarının hamısından ən böyüyü sayılır. Onlardan bəziləri hətta yarım metrdən çox ölçüyə malikdir. Maska ifaçının sifətini elə örtür ki, aktyorun başının ön hissəsi maskanın altında qalır. Maskalar həmişə özündə çin, koreya elementlərini bildirən xüsusi çox elementli və çox rəngli kostyumlarla geyinilir. Eyni zamanda sintoist məbədlərinin xadimlərinin ayin kostyumları ağ rəngdə olurdu. Giqaku maskalarının ən erkən nümunələri Horyuci məbədindəki xəzinədə yerləşir. Tokio milli muzeyində yerləşən Horyuci homoçukan qalereyasında bu nümunələr ayda ( qış istisnadır) bir dəfə nümayiş olunur. Maskaların ən böyük toplusu isə Şösoin xəzinəsində yerləşir. Dünyada təxminən 240-a yaxın giqaku maskası qalmışdır.

Giqaku tamaşası

“Kökunşö” yazılanlara əsasən, giqakunun nümayiş hissəsi bu formada davam edirdi: maska geyinən aktyorlar və musiqiçilər məbəd qapılarından tamaşanın nümayiş olunacağı mərkəzi yerə doğru yönəlirdilər. İkinci hissə özündə bir neçə pantomimanı, rəqsləri və musiqi nömrələrini birləşdirirdi. Üçüncü, bağlanışda nümayiş yürüşün başlandığı yerə qayıtma ilə müşayət olunurdu. Bir giqaku tamaşası üçün iştirakçıların sayı 40 və bundan da çox ola bilər.

Tamaşanın gedişatı

Çıxış nümayişini uzun burunlu tido maskası geyinmiş Tido adlı personaj başlayırdı. Tidonun qarşısında duran əsas tapşırıq fəaliyyət yerinin iblislərdən təmizlənməsi idi. Həmin vaxt ona iki köməkçisi kömək edirdi. Tidonun arxasınca Sisi adlı şiri oynayan iki aktyor gedirdi. İki balaca oğlan aktyorları isə Sisinin balalarının rolunu ifa edirdilər. Onların ardınca maskasız Hisasimoti adlı iki personaj , 12 nəfərdən ibarət musiqi qrupu, iki Hasasimoti adlı personaj və əlində nizə tutan insan gedirdi. Sonra artıq 21 nəfərdən ibarət olan musiqi qrupu onların ardınca gəlirdi. Onların ifa etdiyi musiqi alətləri arasında yeddi deşiyi olan çin fleytası, kosiçudzumi barabanı və dobösi adlı simbala istifadə olunurdu. Ola bilsin ki, nümayişin özü musiqi ilə müşayət olunurdu.

Rəqs səhnələrinin ifa olunması nümayişinə keçidin necə baş verdiyi məlum deyildir. Fərziyyəyə görə, musiqiçilər və personajlar meydançanın künclərində yer tuturdular. Tamaşaçılar isə torpaq üzərində onların ətrafına yerləşirdilər. Bundan sonra giqaku tamaşasının ikinci hissəsi başlayırdı. Tamaşada iştirak edən14 personajdan Taykoci cütlük rəqsini, Suykoci 6-8 nəfərdən ibarət olan qrup rəqsini ifa eləyirdilər. Bu tamaşada iştirak edən aktyorların sayı 21-23 nəfər idi.

Yaponiyada şir maskası öz maqiyası ilə iblisləri qovmaq xüsusiyyətinə malik idi. Məhz bu səbəbdən tamaşanı həmişə şir və onun balalarının rəqsi açıq elan edirdi. İki aktyor parça vasitəsilə canlının korpusunu imitasiya edirdilər. Parçanın altından qırmızı şalvarlarda onların ayaqları və saman səndəlləri görsənirdi. Şir maskası hərəkətli çənəyə malik, qırmızı dilli və ağ dişli qırmızı maska idi. Şir balalarının rəqsini uşaqlar ifa eləyirdilər. Onların geyindiyi qırmızı maska gülən ağıza, uzun bığlara və qaşlara malik idi.

Tədqiqatçıların fərziyyəsinə görə, ikinci nömrə tək ifa olunan полотноpantomim komik rəqsi idi. Bu çin şahzadələrinin parodiyası sayılırdı. Bunu Kureqimi (hərfi tərcüməsi “Küredən olan zadəgan” deməkdir) və ya Qoko (hərfi tərcüməsi “hökmdar Qo ”) adlı personaj ifa eləyirdi. Maskanın üzərində qırmızı tac yonulmuşdur. Versiyalardan birinə görə, personaj komik deyildi.

Karura maskası

Üçüncü nömrə iki buddist tanrısı – Konqo (“almaz”) və Rikisinin (“qoluzor, pəhləvan”) cütlük rəqsini özündə birləşdirirdi. Personajların maskalarında alınlarında venalar da göstərilmişdir. Konqonun ağzı azacıq gülümsəyən şəkildə yarıaçıqdır. Rikisinin ağzı isə gülsə də yumuludur. Dördüncü nömrədə Karura ([[hinduist tanrı-quş Qarudanın adı yapon dilində belə səslənir) adlı personajın rəqsi ifa olunurdu. Qarudanın ilan yeməsinə görə, versiyalardan birinə görə, Karura rolunun ifaçısı ilanların yeməsini imitasiya edirdi. Karura maskasının iki variantı mövcuddur: birinci halda onun pipiyi şaquli şəkildədir, ağzında mirvari olan dimdiyi isə bağlıdır. İkinci halda isə onun pipiyi sallaq şəkildə, dimdiyi qapalıdır. Karuranın hər iki maskasında göz bəbəkli böyük gözləri vardır. Beşinci olaraq brahmanlar kastasının nümayəndələrini təsvir edən Baramon adlı personaj ifa edirdi. Onlar tərəfindən pantomim rəqsi ifa olunurdu. Bu rəqs sonradan digər Yaponiya teatrlarını – saruqaku, köqen, kabukidə ifa olunmuşdur. Personajın maskası gözləri yarı yumulu olan qoca brahmanı təsvir edir. Onun ağzındakı yuxarı dişlərin heç biri yoxdur.

Konron maskası

Əvvəlki səhnələrdən fərqli olaraq, altıncısı daha yaxşı təkminləşmiş süjetə və müxtəlif xarakterli personajlara malik idi. Belə ki bu tamaşada kobud Konron Qodze adlı gözələ aşiq olur. Bir dəfə Qodze ibadət etmək üçün məbədə gələndə Konron qızı yoldan çıxarmaq istəyir. Bu zaman qoluzorlu Rikisi peyda olaraq bunun qarşısını alır. Qoluzor nizə ilə rəqs edərək bununla iblisin məğlubiyyətini bildirirdi. Konronun maskası qorxunc görünüşə malik idi. Qara rəngli sifət, geniş açılmış gözlər, itiuclu qulaqlar, qabağa çıxmış dişləri olan maska idi. Qodzenin maskasl giqakuda yeganə qadın maskası idi. Bu, qırmızı yanaqlı və dodaqlı olan ağ rəngli maska idi.

Yeddinci nömrə dul Taykofu və yetim Taykoci (həmçinin Taykoko) tərəfindən ifa olunur. Bəzən tamaşada yetimlərin sayı iki nəfər olurdu. Taykofu pantomim duruşla Buddanın heykəlinin qarşısında dua edirdi. Taykodzi isə onun hərəkətlərini yamsılayırdı. Taykofu maskası yarı gülümsəyən xoş simanı təsvir edir. Taykoci maskası isə uşağın tənhalığını təsvir edir. Səkkizinci nömrədə “Suykoonun qərbi barbarlar torpağından olan sərxoş kral ” rəqsi ifa olunur. Eyni zamanda tamaşaçılar qarşısında Suykocu maskası geyinmiş sərxoş insanların xarakterik mimikasını bildirən öz dəstəsilə birlikdə fars şahzadəsi peyda olur. Suykoo maskası baş geyimli, uzun burunlu fars şahzadəsini təsvir edir.

Səkkizinci nömrədən sonra tamaşa bitirdi. İfaçılar qrup şəklində yığılaraq məbəd ərazisini tərk edirdilər.