Gizli Mərkəz
Gizli Mərkəz (farsca:مرکز غیبی) — 1906-cı ilin oktyabrında Təbrizdə yaradılmış inqilabi təşkilat. Mərkəzi Təbriz şəhərində yerləşən və əsasən İran azərbaycanlılarının cəmləşdiyi bu təşkilat İran məşrutə inqilabında mühüm rol oynamışdır.[4] Gizli Mərkəz Sosial Demokrat Partiyası ilə yaxın əlaqələrə malik idi.[5]
Gizli Mərkəz Markaz-e ḡāybī | |
|---|---|
| Sədri | Əli Kərbəlayi[1] |
| Lideri | Əli Müsyo |
| Quruluş tarixi | 1906 oktyabr |
| Dağılma tarixi | 1910 |
| İdeologiya | İnqilabi-sosializm[2] |
| İdeoloji spektr | Solçuluq |
| Müttəfiqlər | Sosial Demokrat Partiyası və ya digər adı ilə İctimaiyyun-Amiyyun |
| Mətbuat orqanı |
Gənce-ye Funun[1] Azad[3] Mücahid[3] |
Fəaliyyəti redaktə
Sosial Demokrat Partiyası və ya digər adı ilə İctimaiyyun-Amiyyun Təbrizdə gizli əlaqələrə malik idilər. Onların Bakıdan olan 3 üzvü - Məşədi İsmayıl, məşədi Məhəmmədəli xan və Hacı xan - 1906-cı ilin oktyabrında yerli tacirlərin yardımı ilə təşkilatın ilk qolunun əsasını qoyurlar. Bu əsası qoyulan qrupa əsasən Gizli Mərkəz deyə müraciət edilirmiş. Tiflisdəki hümmətçilərlə yaxın əlaqələrə malik olan Azərbaycanlı radikal tacir olan Əli Müsyo bu qrupun rəhbəri kimi fəaliyyət göstərirdi. Yaradılmasından demək olar ki, dərhal sonra Gizli Mərkəz özünün silahlı mücahid dəstələrini formalaşdırmağa başladı.[5]
Bu mərkəzin yayın orqanı olan Mücahid Təbrizdə 1907-ci ilin sentyabrından yayımlanmağa başladı. Bu qəzet növbəti aylardan Rəştdə də yayımlandı və tədricən Gizli Mərkəz sayəsində İctimaiyyun-Amiyyunun təsiri bütün şimal vilayətlərinə yayıldı.[5]
Gizli Mərkəz Təbrizdə inqilabı hərəkatın meydana çıxmasına böyük təsir göstərmiş, Əncümən-e Təbrizin əyalət şöbəsinin formalaşmasına yardım etmişdir. Bunun nəticəsidir ki, İctimaiyyun-Amiyyunun əsasən Əncümən-e Mücahidin deyə adlandırılan qolları (Cənubi) Azərbaycanda, Gilanda, Xorasanda, İsfahanda və Tehranda 1906-1908-ci illər boyunca təşkil edildi. Rəşt və Ənzəlidəki əncümənlərin radikal nümayəndələri yerli kəndliləri və kənd əncümənlərinin yaradılmasını dəstəkləyirdilər, lakin Rəşt əyalət əncüməni tərəfindən onlara qarşı çıxılırdı.[5]
İctimaiyyun-Amiyyun Məşrutə inqilabı zamanı hadisələrin gedişatına böyük təsir göstərmişdir. Məhəmmədəli Mirzə Təbriz Əncüməninin böyüyən təsirindən qorxaraq onu 1906-cı ilin payızında qapatmağa çalışmışdı. Lakin ona əngəl olan mücahidlər olmuşdu. Gizli Mərkəz və könüllü mücahodlər Təbriz Əncüməninin inqilab tərəfdarı əməllərinə qarşı olan iki görkəmli din xadimi İmam-e Cüməni və Seyid Həsən Müctəhidi şəhərdən qovmuşdu. 1907-ci ilin aprelində mücahidlər Təbriz Əncüməni üzvlərinin araşdırmaq və izləmək səlahiyyəti qazandılar. Onlar həmçinin, Təbrozdə 1907-ci il bəstində də aktiv iştirak etdilər. 30 avqust 1908-ci ildə baş nazir Mirzə Əliəsgər xan Atabəy-e Əzəm Milli Məclisdən çıxarkən sui-qəsdlə öldürüldü, bunun ardınca mücahidlər məsuliyyətini öz üzərilərinə götürdülər. Mücahidlərin üzvü olan və bazarda pul dəyişdirən kimi çalışan Abbas Ağa sui-qəsdçi kimi tanındı. 1908-ci ilin yayından 1909-cu ilə qədər Təbrizdə hərbi mübarizə zamanı müqavimət hərəkatına rəhbərlik edən iki şəxs - Səttar xan və Bağır xan da - mücahid idilər. Onlara cənubi qafqazlı inqilabçılar, eyni zamanda da İctimaiyyun-Amiyyun geniş şəkildə yardım edirdi.[6][5]
Hələ də səbəbləri tam bilinməməklə birlikdə, 1910-cu ilin fevralında İctimaiyyun-Amiyyun İran-e Nov qəzetində bəyanat yayaraq bütün İran boyunca olan təşkilatlarını, qollarını qapatdığını elan etdi. Səbəblər bilinməsə də, bəlli idi ki, İctimaiyyun-Amiyyun Tehrandakı yeni partiyalarla problemlər yaşamaqda idi.[5]
Həmçinin bax redaktə
İstinadlar redaktə
- ↑ 1 2 Abrahamian, 1982. səh. 76
- ↑ Abrahamian, 1982. səh. 77
- ↑ 1 2 Abrahamian, 1982. səh. 87
- ↑ Abrahamian, 1982. səh. 76-77
- ↑ 1 2 3 4 5 6 Afary, 1998
- ↑ Afary, 1996
Mənbə redaktə
- Ervand Abrahamian. Iran Between Two Revolutions. Princeton University Press. 1982. ISBN 0-691-10134-5.
- Janet Afary. EJTEMĀʿĪŪN, FERQA-YE. Encyclopædia Iranica. 1998.
- Janet Afary. The Iranian Comnstitutional Revolution, 1910-1911. Grassroots Democracy, Social Democracy, and the Origins of Feminism. New York. 1996.