Hüseynşahilər sülaləsi

Hüseynşahilər sülaləsi — 1494-1538-ci illər arasında Benqalda hökm sürən müsəlman xanədanı.

Tarixi

Xanədanın qurucusu Seyidüs-sadat Əbül-Müzəffər Əlaəddin Hüseyn Şahdır. Atası Seyid Əşrəf Hüseyni və Məkki nisbələriylə anılır. Hüseyn şahın Benqalda yərləşmiş Hüseynin soyundan gələn bir ailəyə mənsub olduğu irəli sürülməktə və bundan dolayı qurduğu xanədana Seyidilər də deyilməktədir. Məhəlli rəvayətlərə görə isə ailəsinin aslı Şimali Benqalın Ranqpur bölgəsindəndir. Çandpur əyalətinin küçük Radh qəsabasına yerləşən atasının Termezdən gəldiyi də söylənir.

Hüseyn şah ilk təhsilini Radh qazısından aldı və daha sonra onun qızıyla evləndi. Ardından Benqalda hökm sürən Habəşilərdən Şəmsəddin Müzəffər Şahın xidmətinə girərək üstün kabiliyət və məziyətləri sayəsində vəzirliğə qədər yüksəldi. Ancak daha sonra ordunun başına keçərək hökmdarın baskıcı tutumu karşısında ayaklanan halkın yanında yər aldı və sarayı zaptedib öldürttüğü Şəmsəddin Muzaffər Şahın taxtına oturdu. Adına basılmış 900 (1494) tarihli bir altın sikkəyə dayanarak taxtı bu tarihtə vəya biraz öncə ələ keçirdiği söylənəbilir. Hüseyn Şah, ilk iş olarak sarayın zaptından sonra şəhri yağmalamaya dəvam ədən askərlərə durmaları için bir fərman çıkardı və əmrinə uymayan yaklaşık 12.000 kişiyi öldürttü. Arkasından daha öncəki yönətimdə saray muhafızlığı yapan kimsələri dağıttı və onun yərinə yəni güvənlik birimləri oluşturdu. Ayrıca iş başında bulunan Habəşiləri ülkədən uzaklaştırdı və Şəmsəddin Muzaffər Şahın kəndisinə muhalif olmalarından çəkinərək görəvdən aldığı Hindu və müslüman aristokratlara əski itibarlarını iadə ətti. Bu tədbirlər sayəsində halkın təvəccühünü kazanıp iktidarını kuvvətləndirdiktən sonra yönətim mərkəzini Gavrdan İkdalaya taşıdı və “halifətullah” unvanını kullanmaya başladı.

1495 yılında Cavnpur Sultanı Hüseyn Şah Şarkī, Dəlhi Sultanı İskəndər-i Ludi ilə Biharda yaptığı savaşı kaybədərək Hüseyn Şaha sığındı. Başlangıçta bundan habəri olmayan İskəndər-i Ludi, daha sonra harəkətə keçərək Darvəşpurdan Benqal sınırındaki Tuğlukpura doğru ilərlədi. Bunun üzərinə Hüseyn Şah oğlu Danyali ona karşı göndərdi. İki ordu Patnanın doğusundaki Barhta kamp kurduysa da bir çatışmaya girmədən anlaşmaya vardı. Yapılan antlaşmaya görə Danyal, Ludilərin düşmanlarına sığınma hakkı tanımayacaklarına dair söz vərdi (1498). Ancak İskəndər-i Ludinin bölgədən ayrılmasından sonra Benqal Sultanlığının Kuzəy Biharın bütününü və Günəy Biharın bir kısmını ələ keçirdiği anlaşılmaktadır. Aynı yıl Hüseyn Şah, sınırlarını Karatoyanın doğu kıyılarına qədər gənişlətən Kamtapur Kralı Nilambaraya karşı da İsmail Gazi kumandasında bir ordu göndərdi. Uzun bir kuşatmadan sonra Kamtapuru ələ keçirən İsmail Gazi bölgə topraklarını sultanlığın sınırlarına kattı və Hüseyn Şah buranın valiliğinə oğlu Danyali tayin ətti. Daha sonra Tippərah bölgəsinə yapılan ilk üç səfərdə ordularının ağır yənilgi alması üzərinə bizzat askərin başına keçərək şiddətli çarpışmaların ardından bazı yərləri və Çitagongu zaptətti və buraya Fəthabad adını vərdi (1512). Hüseyn Şahın harəkatını iləriyə doğru sürdürməsini fırsat bilən günəydəki Arakanlılar bir ara Çitagongu ələ keçirdilərsə də 1517də vəliaht şahzadə Nasırüddin kumandasında bölgəyə göndərilən kuvvətlər şəhri gəri aldılar.

1519 yılında Hüseyn Şahın vəfatı üzərinə oğlu Nasırüddin, Əbül-Muzaffər Nusrət Şah unvanıyla taxta keçti. Nusrət Şah da babası gibi dəvlətin sınırlarını gənişlətməyə dəvam ətti. 1521də saraya Portəkizli bir əlçinin gəlməsi Benqalin Avrupa ilə bilinən ilk diplomatik ilişkisidir. 1522də Biharda ortaya çıkan Luxani Krallığının Ludilər karşısında durumunu korumak için Benqal Sultanlığı ilə dostluk kurmak zorunda olması Nusrət Şahın işinə yaradı və hakimiyətini Tirhuta qədər gənişlətərək o bölgənin yönətimini kayınbiradərləri Alaəddinə və Mahdum-i Aləmə vərdi.

1526da Babürün Luxaniləri Cavnpurdan çıkarıp Benqal üzərinə səfər hazırlıklarına başlaması üzərinə Nusrət Şah Babürlü sarayına bir əlçi göndərdi. Bu diplomatik girişimin sonucunda Babür Benqal səfərini durdurdu. Ancak bir sürə sonra Gograya ulaşabilmək için Benqal topraklarından keçiş izni istədi və Nusrət Şah buna yanaşmadığı için ordusunun başında Sarana qədər ilərlədi (1529); Nusrət Şah kumandanlarının da ətkisiylə istənən izni vərmək zorunda kaldı. 1530da Babürün yərinə Hümayun keçincə Nusrət Şah onun muhtəməl saldırılarını önləmək amacıyla Qucerat Sultanı Bahadır Şahla bir ittifak kurma girişimində bulundu; ancak kəsin sonuç alamadan bir köləsi tarafından öldürüldü (1532).

Nusrət Şahtan sonra yərinə oğlu Əbül-Muzaffər Alaəddin Firuz Şah keçtiysə də birkaç ay sonra amcası Abdülbədr tarafından öldürüldü (1533). Gıyasəddin Mahmud unvanıyla taxta çıkan xanədanın son hökmdarı Abdülbədr, Quceratta çarpışan Babürlülərə askəri bir darbə indirəmədiği gibi politikada da başarılı olamadı. O sırada hənüz Şir Xan adıyla anılan komşusu Suri Əfqanların rəisi Şir Şah Sur ilə bir ittifak kurabiləcəkkən düşmanı Patna Luxaniləriylə iş birliği yaparak onun karşısında yər aldı. Şir Xan, öncə Gıyasəddin Mahmudun Biharı ələ keçirmək üzərə yolladığı Kutub Xanı məğlub edib öldürttü; arkasından da əskidən bəri arasının açık olduğu Kuzəy Bihar Valisi Mahdum-i Aləmi kəndi yanına çəkti. Gıyasəddin Mahmud 1534 yılında Surajgarhta məydana gələn savaşta Şir Xan karşısında ağır bir yənilgiyə uğradı. Bu yənilginin ən önəmli siyasi nəticəsi, onun toprak və itibar kaybətməsindən çok Şir Xanın hökmdarlık yolunda böyük bir məsafə kazanmasıdır.

Hümayunun Qucerat ilə məşgul olmasından faydalanan Şir Xan, Benqal Sultanlığına karşı daha kəsin bir tavır ortaya koyarak 1536da başşəhirlərinə doğru yürüdü. Benqallilər Portəkizlilərin də yardımıyla Taliagarhi Keçidini şiddətlə savundular. Ancak Şir Xan, bir manəvra yapıp oğlunu keçittə bırakarak yanındaki kuvvətlə Gavra ulaştı və çok zor durumda kalan Gıyasəddin Mahmud tazminat ödəmək şartıyla atəşkəs antlaşması imzaladı. Bir müddət sonra Şir Xan tazminatın ödənməməsini baxanə ədərək təkrar Gavr üzərinə səfərə çıktı. Ancak bu sırada Şir Xanın gittikçə güçləndiğini görən Hümayun onun başşəhri Çunarı kuşattı. Şir Xanın gəri dönməsinə rağmən kumandanları Gavrı düşürdülər (1538). Gıyasəddin Mahmud Kuzəy Bihara kaçarak canını kurtardıysa da bir sürə sonra iki oğlunun Əfqanlar tarafından öldürüldüğü habərini alınca üzüntüsündən öldü.

Hüseynşahi xanədanının özəlliklə Hüseyn Şah və Nusrət Şah dönəmləri Benqal Sultanlığının altın çağı sayılır. Hüseyn Şah müslüman vəya Hindu olsun bütün təbaasının güvən və səvgisini kazandı. Hatta aralarından bazılarını vəzir və dəbir-i has gibi yüksək məvkilərə gətirdiği Hindular kəndisini Krişnanın “avatar”ı (insan şəklində təcəssüm ətmiş hali) sayıp ona Nripati Tilak (kralların tacı) və Jagat-Bhusxan (aləmin süsü) lakaplarını taktılar. Aynı zamanda bir alim olan Hüseyn Şah ilim adamlarını himayə ətti və Benqal dilinin gəlişməsini sağladı. Nusrət Şah da babası gibi ilim və ədəbiyatın ilərləməsinə yardımçı oldu; öncəliklə ünlü Mahabharatayı Sankritçədən Benqalcəyə tərcümə əttirdi. Hər iki hökmdarın himayəsində bu gün Benqal ədəbiyatının klasikləri sayılan Manasa-Vijayana, Padma-Purana və Krna-Manasagalà gibi əsərlər yazıldı. Hökmdarlığının çok kısa sürməsinə rağmən Firuz Şahın da Benqal ədəbiyatına yakın ilgi duyması adının unutulmamasını sağladı. O da şahzadəliğində şair Sridharaya məşhur aşk hikayəsi Vidya-Sundarayı yazdırmıştı. Bu dönəmdə İslam miniatür sanatı da gəlişmə göstərmiş və çoğu Farsça olan birçok kitap miniatürlərlə bəzənmiştir. Hüseynşahilər zamanında özəlliklə mimariyə böyük önəm vərilmiş və gərək hökmdarlar gərəksə tayin əttikləri valilər Benqalin başlıca şəhirlərini cami, mədrəsə, türbə, bulaq və körpü kimi memarlıq əsərlərlə süsləmişlərdir.

Hökmdarları

1. Əlaüddin Hüseyn şah (1494–1519)
2. Nasirüddin Nüsrət şah (1519–1533)
3. Alauddin Firuz Shah (1533)
4. Qiyasüddin Mahmud şah (1533–1538)

Həmçinin bax

• Benqal sultanlığı