Kriptoiudaizm
Kriptoiudaizm və ya Gizli yəhudilik — gizlincə yəhudiliyi tətbiq edərək, lakin cəmiyyətdə fərqli bir dini tətbiq edirmiş kimi görünməkdir.
XV əsrin sonunda inkvizisiya tərəfindən İspaniyadan qovulan minlərlə yəhudi Portuqaliyaya sığındı. Kral I Manuel onları müdafiə edəcəyinə dair söz verdi. Ancaq bir müddət sonra yəhudilər burada da təqiblərə məruz qalmağa başladılar. Ölüm təhdidi ilə Xristianlığı qəbul etməyə məcbur oldular, balaca uşaqlar ailələrinin əlindən alındı. Təxminən iki mini öldürüldü, yüzlərlə yəhudi isə ölkədən qovuldu. Təqib və ölümdən qurtulmaq üçün çoxu formal olaraq katolikliyi qəbul etdi, ancaq gizli şəkildə İudaizmə etiqad bəsləyirdilər. Onları kriptoyəhudilər (gizli yəhudilər) adlandırırlar.
Uzun müddət hesab olunurdu ki, Portuqaliyada artıq yəhudi qalmayıb. Yalnız XX əsrin sonunda Belmonte şəhərciyində öz ənənələrinə sadiq qalan yəhudilərin gizli icması aşkarlandı. Onlar özlərini elə aparırdılar ki, guya donuz əti yeyirlər. Şənbə günləri işləyirdilər, müqəddəs simvollarını isə evlərinin divarlarında gizlədirdilər. Belmonte (Portuqaliyada şəhər tipli qəsəbə) yəhudiləri bu yolla düz beş əsr öz inanclarını qoruyub saxlaya bilmişlər. Və bu müddət ərzində dünyada yaşayan yeganə yəhudilərin özləri olduğunu düşünmüşlər.
Hazırda bu icmanın yüzdən çox üzvü var.
Onlar heç vaxt öz ənənələrinə xəyanət etməmişdir. Formal olaraq xristianlığı qəbul etsələr də, bağlı qapı-pəncərələr arxasında əcdadlarının inancını qoruyublar. Onları "marranlar" da adlandırırlar. Ancaq bu termini özləri üçün təhqir hesab edirlər. Çünki ispan dilindən tərcümədə "marrano" "donuz" deməkdir.
İspaniyadan qovulduqda əcdadları ladino dilində danışırdılar, bu dil ispan və yəhudi dilinin qarışığıdır. Vaxt keçdikcə portuqal dili ladinonu sıxışdırdı, ancaq dualarında indiyədək o dövrə aid olan sözlərdən istifadə olunur.
İnkvizisiya qorxusu ilə bir çox adət-ənənələrindən imtina etməli olurlar. Diqqət çəkməmək üçün uşaqları sünnət etmirlər, bir çox dini bayramı keçirmirdilər. Hamı bilirdi ki, yəhudi olublar və xristianlığı yeni qəbul ediblər, buna görə də onlara etibar etmirdilər. Həmişə nəzarət altında idilər. Yəhudi bayramları yaxınlaşdıqda qonşu xristianlar işləyib-işləməyəcəklərini bilmək üçün onları izləyirdilər. Buna görə də, əcdadları daha az əhəmiyyətli bayramlardan imtina etməli oldular, ancaq Pasxa, Yom-Kippur, Sukkot, Purim kimi böyük bayramları bir gün gec və ya tez keçirdirdilər. Bu, 1986-cı ilədək, yəni rəsmi olaraq yəhudiliyə qayıtmaqlarına qədər belə davam etdi.
Gizli mərasimlərə yalnız ailə üzvləri buraxılırdı. Buna görə də, onlar üçün indinin özündə belə, yəhudi, məsələn, İsraildə yaşayanlar, yalnız qohumlar hesab olunur.
İnkvizisiya dövründə kişilərin əksəriyyəti mərasimlərə qatılmırdı, evin kandarında dayanır və yadların ora daxil olmamasına nəzarət edirdilər. Buna görə də, İudaizm onlarda bir növ matriarxal xarakter daşımışdır. Anaları ələ keçməsin deyə, duaları heç vaxt kağıza köçürmürdülər. Qadınlar yüzlərlə duanı əzbər bilir və indiyədək sözbəsöz öz qızlarına ötürürlər.
Müasir kitabları, əsasən, portuqal və ya ivrit dilində, ancaq latın şriftləri ilə yazılıb. Lakin onlar ivrit dilini bilmirlər. Çox vaxt ravvinin bu dildə söylədiyi müqəddəs mətnləri təkrarlasalar da, onların mənasını başa düşmürlər.
Yalnız öz qohumları ilə evlənirdilər. Toyları da gizli keçirilirdi. Bəzən diqqəti yayındırmaq məqsədilə katolik qaydası ilə toy edir, sonra isə bağlı qapılar arxasında yəhudi toyu keçirdirdilər.
Ənənəyə görə, hər bir yəhudinin evinin girişində "mezuza" (Toradan müqəddəs mətnlərin yazıldığı lülə halında bükülmüş heyvan dərisi) asılmalıdır. Hazırda Belmontedə bu "mezuza"lar əsasında yəhudilərin hansı evlərdə yaşadığını, hansı mağazaların onlara aid olduğunu bilmək mümkündür. Ancaq dünyaya açılmazdan əvvəl təbii ki, "mezuza"ları gizlətmək məcburiyyətində idilər. Onlar qapının yanındakı divarda deşik açır və onları orada yad gözlərdən gizlədirdilər.
Hər birinin evində divarda gizli taxça – "heyhal" var idi. Burada onlar bayram və dualarda istifadə etdikləri müqəddəs əşyaları saxlayırdı. Bəzi evlərdə hətta arxasında gizli otaqlar olan yalançı divarlar da vardı. Hətta qonşu kriptoyəhudilər belə, "heyhal"ın harada yerləşdiyini bilməyə bilərdilər.
1917-ci ildə - inkvizisiya dövründən bu yana ilk dəfə - icma "öz qan qardaşı" ilə ünsiyyətə girə bildi. Onlardan birinin qədim yəhudi dilində söylədiyi bir söz təsadüfən Belmontedə geoloq işləyən polşalı Samuel Şvarsın diqqətini çəkir. Məlum olur ki, o da yəhudidir. Bununla da, onlar icmalarının dünyadakı yeganə yəhudi icması olmadığını öyrənirlər. Lakin bu tanışlığa baxmayaraq, hələ bir neçə on il ərzində sirrlərini açmırlar. Yalnız 1947-ci il Portuqaliya inqilabından, Salazarın faşist rejimi dağıdıldıqdan sonra onlar digər yəhudilərlə tədricən əlaqə qurmağa başlayırlar. Və yalnız 1986-cı ildə əksəriyyəti klassik yəhudiliyə geri qayıdır.
Ənənəvi yeməklərimizdən biri "alheira"dır. O, çörək xəmiri qatılaraq toyuq, dovşan və ya ördək ətindən hazırlanmış kolbasa növüdür. Portuqaliyada yeməklərin əksəriyyətində donuz ətindən istifadə olunur. Buna görə də, guya donuz ətini yediklərini göstərmək üçün çıxış yolu tapmalı idilər. Bunun üçün "alheira"nı hisə verir və onu evlərinin qapı-pəncərəsindən asırdılar ki, xristianlar o tərəf-bu tərəfə keçəndə onların guya donuz əti yediyini və həqiqətən yəhudi ənənələrindən imtina etdiklərini düşünsünlər. Bu gün "alheira" Portuqaliyada ən məşhur yeməklərdən biridir.
Demək olar ki, Belmontedəki bütün yəhudilərin geyim mağazası var. Onlar kostyum, bölgə üçün ənənəvi olan qış üst geyimləri tikirlər. Çoxları suvenirlər hazırlayırlar. Yerli bayramlar zamanı bazar və yarmarkalara gedir, məhsullarını satırlar.
Hər bir yəhudi kimi, şənbə günü onlar üçün xüsusi gündür. Cümə günü səhər Şənbə üçün yemək hazırlayırlar, nahardan sonra mağazaları bağlayır və sinaqoqa gedirlər. Sinaqoq öz torpağını ianə vermiş yəhudilərin ərazisində tikilib. 20-25 nəfəri təşkil edən gənclər ənənələrə olduqca sadiqdir. Demək olar ki, icmanın hər bir qız və oğlan üzvü sinaqoqa gəlir. Çoxları İsrailə oxumağa gedib. Bəzi ailələr indiyədək klassik İudaizmə qayıtmayıblar. Onlar hələ də bağlı qapılar arxasında dua edir və sinaqoqa gəlmirlər. Xarici görünüşdən onları digər portuqaliyalılardan ayırmaq mümkün deyil.
Mənbə
redaktə- Güney Namazova. Kriptoyəhudilər kimdir?. "Cəmiyyət və Din" qəzeti. 5-11 iyun 2014, № 19 (252). səh. 12. (az.)