Lobya

Lobya (lat. Phaseolus) – paxlakimilər fəsiləsinə aid bitki cinsi.

Lobya
Phaseolus
Adi lobya (Phaseolus vulgaris)
Elmi təsnifat
Aləmi: Bitkilər Şöbə: Örtülütoxumlular Sinif: İkiləpəlilər Yarımsinif: Rozidlər Sıra: Paxlaçiçəklilər Fəsilə: Paxlakimilər Cins: Lobya
Elmi adı
Phaseolus
Vikinövlərdə sistematika Şəkil axtarışı ITIS   203844 NCBI   3883 EOL   28260 GRIN   9217 IPNI   23211-1

Haqqında

Lobyanın vətəni Qədim Misir sayılır. Lobya qədim zamanlardan insanların qidalanmasında öz layiqli yerini tutub. İstər qidalılığına, istərsə də istifadəsi miqyasına görə tərəvəz lobyası tərəvəz bitkiləri arasında mühüm yer tutur. Lobyanın texniki yetişmiş qınlarının tərkibində 14,0 % quru maddə, o cümlədən 6 % zülal, 4 % azotlu maddələr, 4–6 % karbohidratlar, 2,9 % şəkər, 1 % sellüloza, 0,7 % mineral maddələr, quru toxumlarında isə 30 %-ə yaxın zülal vardır. 3 kq tərəvəz lobyası tərkibindəki zülalın miqdarına görə 1 kq əti əvəz edir.

Torpağın hazırlanması

Tərəvəz lobyası torpağı azotla zənginləşdirdiyinə görə xüsusi təsərrüfat əhəmiyyətli bitki hesab olunur. O, tərəvəz növbəli əkinində baş kələm, xiyar, pomidor, kartof və kökümeyvəlilərdən sonra yerləşdirilir. Onun dalbadal eyni sahədə əkilməsi xəstəliklərin artmasına, məhsuldarlığın aşağı düşməsinə səbəb olur.Respublikanın tərəvəz lobyası becərilən zonalarında bu bitki, əsasən, yaz və yay əkin dövriyyələrində yetişdirilir. Ona görə də torpaq payız və yay mövsümlərində hazırlanır. Payızda sələf bitkilərin qalıqları təmizlənəndən sonra sahəyə üzvi və mineral gübrələr verilib, 27–30 sm dərinlikdə dondurma şumu aparılır. Erkən yazda təkrar şum aparılandan sonra mala çəkilərək şırımlar açılır.Yay əkinlərində torpağın hazırlanmasına yazda vegetasiyasını başa vuran bitkilərin məhsulu toplanandan sonra başlanılır. Bitki qalıqları təmizlənir, torpağa üzvi və mineral gübrələr verildikdən sonra şumlanır, malalanır, su şırımları açılaraq toxum səpilir.

Gübrələnməsi

Tərəvəz lobyası torpağa çox tələbkar olduğundan, gübrələrin vaxtında verilməsi onun məhsuldarlığını xeyli artırır. Qeyd edildiyi kimi, şum altına 30–40 t peyin və hər birindən 60 kq olmaqla azot, fosfor və kalium gübrələri verilir.Bitkilərin azota olan tələbatı, həmçinin, köklərində olan azotu assimilyasiya edən Azotobacter chroococcum bakteriyaları tərəfindən həyata keçirilir. Bu bakteriyaların fəaliyyəti molibden və bor mikroelementlərindən asılıdır. Molibden çatışmadıqda lobyanın boy atması ləngiyir, məhsulu azalır, kökündəki bakteriyalar pis inkişaf edir. Ona görə də, lobya əkinlərin hər hektarina 2–4 kq molibden mikrogübrəsinin verilməsi məsləhətdir.Bor elementi çatışmadıqda isə bitki saraldığından, yarpaqlarda xloroz xəstəliyi əmələ gəlir, ona görə də təsiredici maddə hesabı ilə hektara 0,4–0,5 kq vermək lazımdır.

Toxumun səpinə hazırlanması

Toxumlar yığılandan sonra alaq otlarının, həmçinin, digər sortların toxumlarından hökmən təmizlənməlidir. Təmizlənən toxumun cücərmə qabiliyyəti müəyyən olunur.Tərəvəz lobyası toxumlarının ən qorxulu zərərvericisi dən yeyən-bruxusdur. Bu zərərverici birbaşa toxumla tarladan gəlir. Anbarda saxlayarkən havanın temperaturunun azca yüksəlməsi nəticəsində bu zərərverici inkişafını davam etdirib toxumu tamamilə yeyib xarab etməklə onun keyfiyyətini aşağı salır. Ona görə də ya toxumlar aşağı temperaturda saxlanmalı, ya da xlorpikrin qazı ilə tozlandırılmalıdır. Əməliyyatı xüsusi kameralarda aparmaq lazımdır. Səpindən qabaq toxumların 0,1 %-li kalium permanqanat məhlulu ilə də dərmanlanması məqsədə müvafiqdir.

Səpin

Tərəvəz lobyasının toxumu böyüklüyündən asılı olaraq 3–6 sm dərinliyə basdırılır. Səpin norması toxumun formasından, sortundan, ölçüsündən, həmçinin, cücərmə qabiliyyətindən asılı olaraq hektara 60–100 kq-dır.Respublikamızın torpaq-iqlim şəraiti tərəvəz lobyasını becərmək üçün əlverişli olduğuna görə onu həm yaz, həm də yay mövsümündə əkib becərmək olar. Regionlardan asılı olaraq yaz səpinlərini aprelin birinci, yay səpinlərini isə iyunun ikinci yarısında aparmaq məsləhət görülür. Bu müddətlərdə aparılan səpinlərdən əmələ gələn bitkilər torpaq-iqlim şəraitinin əlverişli olmasından yararlanmaqla, normal böyüyüb inkişaf edərək, çoxlu reproduktiv orqanlar əmələ gətirir və yüksək məhsul verirlər.

Bitkilərə qulluq və yığım

Tərəvəz lobyasının ən yaxşı səpin sxemi cərgəvi üsulda 45 sm, lent üsulunda isə 40+40+40+60 sm hesab edilir. Səpinlərə qulluq işləri torpağın yumşaq və alaqsız vəziyyətdə saxlanması, bitkilərin vaxtlı-vaxtında suvarılması, həmçinin, zərərverici və xəstəliklərə qarşı mübarizə aparılmasından ibarətdir. Hər suvarmadan sonra alaqlar təmizlənir, bitkilərin dibləri yumşaldılır və doldurulur.Bitkilərin vegetasiyası dövründə araları 8–12 sm saxlanmaqla 2 dəfə seyrəltmə aparılır.Vegetasiya müddətində bitkilərə 2 dəfə yemləmə verilir. Birinci yemləmə təsiredici maddə hesabı ilə fosfor, kalium və azot gübrələrinin hər birindən 50–60 kq hesabı ilə kütləvi çıxışdan 10–15 gün sonra, ikinci isə gönçələmə fazasında verilməlidir. Yemləmə gübrələri veriləndən sonra onlar torpağa qarışdırılır və suvarma aparılır.Tərəvəz lobyasının texniki yetişmiş meyvələri-qınları sorta məxsus rəng və ölçü alandan sonra 5–7 gündən bir əllə yığılır. Bu iş 4–5 dəfə təkrar edilir.Qeyd etmək lazımdır ki, tərəvəz lobyasının yaz əkinlərindən alınan məhsul may-iyul, yay əkinlərindən alınan məhsul isə avqust-oktyabr aylarında təzə-tər məhsula olan tələbatı ödəmək üçün nəzərdə tutulur.

Xəstəlik və zərərvericilərlə mübarizə

Tərəvəz lobyasının geniş yayılan xəstəlikləri antraknoz, ağ və boz çürümə və pas xəstəlikləridir ki, bu xəstəliklərə qarşı ən yaxşı mübarizə tədbiri, ilk növbədə, aqrotexniki qaydalara, növbəli əkin sisteminə riayət olunmasıdır.Bu bitkinin ən qorxulu zərərvericisi dənyeyən böcəkdir ( bruxusdur ). Sahədə ilk qınlar texniki yetişəndə böcəklər sürfələrini ( yumurtalarını ) daxilə qoyur. Toxumla anbara gələn zərəverici əlverişli temperatur şəraitində inkişaf edərək yetişmiş fərd şəklində bütün toxum kütləsini yeyib korlayır. Toxum daxilindəki sürfələrə qarşı mübarizə tədbiri, ilk növbədə, anbarda, saxlama yerlərində temperatur rejiminə ciddi riayət olunmasıdır. Belə ki, aşağı temperatur pupların inkişafını dayandırır. Həmçinin, yuxarıda qeyd olunduğu kimi, toxumları xüsusi kameralarda xlorpikrin qazı ilə də tozlandırmaq yaxşı nəticə verir.

Faydalılığı

Lobya olduqca faydalı məhsuldur. Onun tərkibində A, C, E, K, B qrupu vitaminlər, karotin, fol turşusu, kalsium, maqnezium, dəmir, sink, fosfor, mis kimi əvəzolunmaz mikroelementlər var.Ürək-damar xəstəliklərindən əziyyət çəkən insanlar mövsümdə hər gün yaşıl lobya yeməlidir. Bu ürəyin və damarların fəaliyyətinə çox müsbət təsir edir, damarları təmizləyir, aterosklerozun inkişafının qarşısını alır. Kalsium və fosforla zəngin olan yaşıl lobya sümüklərimiz üçün də çox xeyirlidir. Fransızlar deyir ki, yaşıl lobyanı tez-tez yeyən qadın dəri, saçlar və dırnaqların vəziyyətinə görə narahat olmamalıdır, onlar hər zaman sağlam və gözəl olacaq. Ümumillikdə gözəllik paytaxtı sayılan Fransada mətbəxində yaşıl lobya çox tez-tez istifadə olunur.Lobya bişirilən suyu atmayın — bu su ilə üzünüzü yuyun. Bu üz dərisi üçün çox faydalıdır — dərini cavanlaşdırır, daha hamar və elastik edir.Digər paxlalı bitkilər kimi, yaşıl lobya zülallarla zəngindir. Bu zülallar orqanizm tərəfindən çox yaxşı mənimsənilir. Lobya qidalı liflərlə zəngindir. Bu liflər bağırsaqları orada yığılan toksin, şlaklar və s. ziyanlı maddələrdən yaxşı təmizləyir, qəbizliyin qarşısını alır.Arıqlamaq istəyirsinizsə, hər gün 1 qida qəbulun əvəzinə 200 qr yaşıl yobya suda bişirin və yeyin (duz və yağ əlavə olunmur). Bu sadə üsulun köməyi ilə siz həm orqanizminizi təmizləyəcəksiniz, həm də arıqlayacaqsınız. Lobyanın tərkibində olan bəzi maddələr orqanimdə piyin əriməyinə kömək edir. Şəkərli diabet xəstələri üçün də yaşıl lobya xeyirlidir — qanda şəkərin səviyyəsinin tənzimlənməsinə kömək edir. Yaşıl lobyanın tərkibində arginin aminturşusu var ki, bu maddə orqanizmə insulunə oxşar təsir edir.Yaşıl lobya podaqra, revmatizm, bronxit, xroniki pankreatit zamanı faydalıdır, öd kisəsinə, qara ciyərə, sidik kisəsinə müsbət təsir edir, xərçəng əleyhinə təsirə malikdir.Yaşıl lobyanın tərkibində həm fol turşusu, həm də dəmir var. Bu iki maddə qanın tərkibinə çox müsbət təsir edir.

Ağ lobya

100 qr-da 102 kalori var. Tərkibi, xüsusilə liflərlə zəngindir, lifli qidalar isə bədənimiz üçün vacibdir, xüsusilə də piylənmədən azad olmaq istəyənlər üçün. Bir stəkan ağ lobya gündəlik lif tələbatını ödəyir.Şirniyyat yemək istəyini azaldır və buna görə də çoxumuzun “dərdi” olan bel nahiyəsindəki piyləri azaltmış olur.Tərkibində olan kalsium və maqnezium dişlərin və sümüklərin möhkəmlədir, kalium isə ürəyin ritm pozğunluqları və aterosklerozda xüsusilə faydalıdır.Qanda şəkərin miqdarını tənzimlədiyi üçün şəkərli diabet xəstələri üçün xüsusilə faydalıdır. Diqqət! Tərkibində purinlər olduğu üçün podaqra və nefritdən əziyyət çəkənlərə yemək məsləhət deyil. Həmçinin, qastrit, xora xəstəliyi, xolesistit, kolitdə yemək məsləhət deyil.

Qırmızı lobya

100 qr-da cəmi 93 kalori var. Tərkibi liflərlə zəngin olduğu üçün uzun müddət toxluq hissi yaradır, həmçinin bədəni toksinlərdən təmizlədiyi üçün kilo atmağa atmağa kömək edir.Qanazlığından əziyyət çəkənlər üçün çox faydalıdır, belə ki, hemoqlobinin miqdarını artırır. Tərkibi B qrup vitaminlərlə zəngindir, xüsusilə də B6. Məhz bu qrup vitaminlərə görə sinir sistemi, immun sistemin fəaliyyətini və dərinin vəziyyətini yaxşılaşdırır.Onkoloji xəstəliklərin və şəkərli diabet yaranmasının qarşısını alır.Qeyd: qırmızı lobyanı çiy yemək olmaz, tərkibində toksiki maddələr olduğu üçün onu mütləq suda saxlamaq və daha sonra bişirmək lazımdır. Diqqət! Hamilə qadınlara və 12 yaşa qədər uşaqlara qırmızı lobyanı həftədə bir dəfədən çox yemək məsləhət deyil.