Münəccim — indiki astronom yaxud astroloq. Lüğətdə “ortaya çıxmaq, görünmək, ulduz doğmaq” mənasını verən nücum kökündən törəmiş münəccim sözü "ulduzların tabe olduqları hərəkət istiqamətini və zaman vahidlərini təyin etməyə çalışan şəxs” deməkdir[1]. Münəccimə sözü də münəccim sözünün cəm formasıdır.
Qədim zamanlarda və orta əsrlərdə Göy cisimlərinin vəziyyət və hərəkətlərini öyrənirdilər. Onlardan bir qismi bu cisimlərin vəziyyətinə əsasən gələcəkdən xəbər vermək iddiasında idilər. Osmanlı, Böyük Moğol və Səfəvi imperiyalarının hər üçündə də vaxt eksperti münəccim adlanırdı. Erkən müasir dövr qaynaqları qadın münəccimlərdən nadir olaraq söz açmışlar. Bunlardan biri olan və 15-ci əsrin sonlarında Herat şəhərində yaşayan Bija Munajjima eyni zamanda şair idi. Ulduz xəritəsi, təqvimlər hazırlayır və bir təqvimdəki tarixlərin digər təqvimlərdəki qarşılığını müəyyənləşdirirdi.[2] İranda İslamdan əvvəlki dövrə aid astronomiya/astorologiya ənənəsi bir növ qatışımdan ibarət idi. Qədim elmi əsərlərdə 3 informasiya mənbəyindən (Zərdüşt, Hindu və Yunan) gələn məlumatlar birlik ehtiva edirdi. Sasanilər dövründə İran xalqı müntəzəm olaraq lokal münəccimlərə gedirdilər. Sasani hökmdarı I Ərdəşirin oğlu Şapur, saray münəccimi tərəfindən yaxınlaşan bir təhlükə barədə xəbərdar edildikdə sarayı tərk edib geyimini dəyişdirərək, təhlükə keçənə qədər bir kənd muxtarının xidmətinə girmişdi. Mani də dini və fəlsəfi yazılarında bir çox astrologiya terminindən istifadə etmişdir.[3]
Böyük Moğol İmperiyasındakının əksinə, Səfəvi Azərbaycanında lokal münəccimlər fərqli dini və mədəniyyətlərlə rəqabət etmək məcburiyyətiində deyildi. Sasanilərin 637-ci ildə Ərəb xilafətinə məğlub olmasının ardından xalqın yavaş-yavaş Zərdüştlükdən İslama keçməsinin ardından İslami zaman sistemi gedərək Zərdüşt sistemini də əhatə etməyə başladı və nəhayət onun yerinə keçdi. Bununla hələ 7-ci əsrdə də Azərbaycanda yaşan türklər də xristian və zərdüşt təsirindən çıxdılar.
Səfəvilərdə münəccimlik
redaktəİslam hakimiyyətinin ilk əsrlərində elm dili ərəb dili idi və bu dövrlərdə iranlı münəccimlər qısa müddət ərzində Yunan dili və Sanskrit dilində elmi əsərlərin Ərəb dilindəki tərcümələrinə sahib oldular.[4] Səfəvi türklərinin əvvəlcə Azərbaycanda sonra da Şərqi Anadoluda, İraqda və İranda hakimiyyətə yiyələnməsi ilə özünəməxsus münəccimlik sisteminin yaranmasına səbəb oldu. Səfəvi türklərinin hakimiyyətinə gəlməsinə qədər münəccim saraydakı ən önəmli şəxslərdən biri halına gəlmişdi.
Münəccimbaşının dövlət idarəsinə aid olan təlimat kitablarında göstərilən vəzifələri bunlardan ibarətdir:
Xüsusi tədbirlərin-döyüş, evlilik, vəzifəyə başlama, vəzifənin artırılması kimi hadisələrin həyata keçirilməsi üçün ən uyğun vaxtı müəyyənləşdirmə; imperatorun doğum xəritəsini (kitabi viladət), Novruzda və doğum günlərində ulduz xəritəsini çıxarmaq; fərmanları tarixləndirmək və qeydiyyata almaq; tutulmaları, kometaların keçidini, gecə-gündüz bərabərliyini və gündönümlərini qabaqcadan bildirmək və fərqli təqvimlərdə bir-birinin qarşılığı olan tarixləri müəyyənləşdirmək. Digər imperatorluq münəccimləri də onun əmir və nəzarəti altındaydı.[5]
Səfəvi münəccimləri illik kitablarını yazanda Uluqbəyin Zici-Sultani`sindən (və ya Uluqbəy Zici) istifadə edirdilər. İstifadə etdikləri ən ilkin alət astrolab idi və tətbiq edənlər əsasən öz alətlərini özləri emal edirdilər. Hindistanda olduğu kimi Səfəvilərdə də zəngin və nüfuzlu şəxslər üçün hazırlanan münəccim illik kitabları rəngli və xətt bəzəklərini ehtiva edən gözəl məhsullar idi. Digər tərəfdən, adi insanlar üçün hazırlananlar ucuz və çox da üzərində zəhmət çəkilib bəzəkli olmayan məhsullar idi.[6] Səfəvi türk imperatorluğunda 1666-cı il münəccim illik kitabı 3 bölümdən ibarət idi: Astroloji, astronomi və tarixi.
Osmanlıda münəccimlik
redaktəOsmanlıda da münəccimlik əsas rollardan birini ifadə edirdi. Belə ki, hətta 17-ci əsrin məşhur münəccimbaşısı Hüseyin Əfəndinin Osmanlı Sultanı`nın qızından rüşvət alması, vəzifələrə müxtəlif şəxsləri təyin etməsi kimi hallar müşahidə edilmişdir. Onun Osmanlı Sultanlarının əhkam təqvimində öləcəklərini qeyd etməsi və bunun reallaşması saray əyanlarının da ondan qorxmasına və nüfuzunun artmasına səbəb olmuşdur.
İstinadlar
redaktə- ↑ Lisan əl-Ərəb, "ncm" maddəsi.
- ↑ Maria Szuppe, "The Jewels of Wonder: Learned Ladies and Princess Politicians in the Provinces of Early Safavid Iran", ed. Gavin R.G.Hambliy, Women in the Medieval Islamic World: Power, Patronage, and.Piety, (New York: St. Martin`s Press, 1998),329.
- ↑ Encyclopaeida of Islam, 2nd edition, article "Munadjdjim" ; David Pingree, "Astronomy and Astrology in India and Iran," ISIS 54 (1963): 229-246
- ↑ George Saliba, "The Role of the Astrologer in Medieval İslamic Society," Bulletin d`etudes orientates 44 (1992.): 60.
- ↑ Chardin, Travels, vol.I, p.355
- ↑ Chardin, Travels, vol.I, p.324-325