Məmməd Əliyev (filoloq)

Məmməd İrac oğlu Əliyev- filologiya üzrə elmlər doktoru, professor. AMEA Nizami adına Ədəbiyyat İnstitutu. Türk xalqları ədəbiyyatı şöbəsinin müdiri.

Məmməd Əliyev
Məmməd İrac oğlu Əliyev
Doğum tarixi	10 dekabr 1948
Doğum yeri	Xızı
Milliyyəti	Azərbaycanlı
Elm sahəsi	filologiya
Elmi dərəcələri	filologiya elmləri doktoru, professor
İş yeri	Nizami adına Ədəbiyyat İnstitutuTürk xalqları ədəbiyyatı şöbəsinin şöbə müdiri
Təhsili	Azərbaycan Dövlət Pedaqoji Universiteti
Mükafatları	Qızıl qələm 2008, Əməkdar müəllim 2009

Həyat

Əliyev Məmməd İrac oğlu 1948-ci il dekabr ayınnın 10-da Xızı rayonunun Zöhrabkənd kəndində anadan olmuşdur. 1966-1970-ci illərdə Azərbaycan Dövlət Pedaqoji universitetinin filologiya fakültəsində, 1971-1975-ci illərdə Nizami Gəncəvi adına Ədəbiyyat institutunun aspiranturasında təhsil almışdır. Hal-hazırda Nizami Gəncəvi adına Ədəbiyyat institutunun "Türk xalqları ədəbiyyatı" şöbəsinin müdiridir.

Elmi məqalələri

• Dünya Ədəbiyyatında Orxan Pamuk zirvəsi.
• Dünya nəsrində Orxan Pamuk zirvəsi
• Aşıq Alı.
• Molla Pənah Vaqif və Məhtimqulu Fəraqi poeziyasının özəllikləri.
• Koroğlu eposu.
• XVIII əsr Türkün iki şairi M.PVaqif və Məhtumqulu Fəraqi.
• Macar türkoloqları.
• Məhtimqulu şeiririn qafiyə zənginliyi .
• XVIII əsr: Türkün iki şairi.
• Rafiq Yusifoğlu sənət dünyası.
• Şeirin bənd qurluşunun riyazi yazılışı.
• Məhtimqulu poeziyasın poetik xüsusiyyətləri.
• Koroğlu dastanı.
• Bolqar Koroğlusunun poetikası.
• Kitabi Dədə Qorqud dastanında tat əri.
• Kubra Əliyevanın pedaqoji fəaliyyəti.
• Azərbaycan şeirində ritmi-sintaktik (psixoloji) paralellər
• M.Kaşğari divanının dil və vəzn xüsusiyyətləri.
• Varislik ənənəsi.
• Ədəbi tənqid və vəzn məsələri.
• Heca vəznli Azərbaycan şeirinin ritm vasitələri.Durğular.
• Bənd qurluşunun əsas prinsipləri.
• Türkdilli heca vəznli şeirin tədqiqinin bəzi aktual məsəsləri(Rus dilində)
• Heca vəznli Azərbaycan şeirinin ritm vasitələri.Təkrarlar (Rus dilində).
• Poetik imkanların genişliyi.
• Ədəbiyyat dərslərində poetik formaların öyrədilməsi.Təcnislər.
• Azərbaycan xalq şeirində alliterasiya və qafiyə.
• Aşıq şeirində tədrisinə dair.

Monoqrafiya və kitablar

1. Böyük ömrün illəri və əsərləri
2. Böyük yolun davamı (türk xalqları ədəbiyyatına dair tədqiqlər
3. Bədii təfəkkürdə erkən azərbaycançılıq düşüncəsi
4. Məxtimqulu Fəraqinin poetikası
5. Ədəbiyyat nəzəriyyəsi.
6. Quba-Şabran folklor örnəkləri
7. Ədəbiyyat Nəzəriyyəsinin əsasları
8. Azərbaycan şerinin vəzn və evfoniya problemləri
9. Əruz testləri
10. Azərbaycan xalq şerinin şəkilləri
11. Kitabi-Dədə Qorqud dastanı
12. Dədə Qorqud şeiri
13. Azərbaycan şeir sənəti
14. Azərbaycan şeirinin vəznləri
15. Əruzu necə öyrətməli

Kitabların annotasiyası

1. Bədii təfəkkürdə erkən Azərbaycançılıq düşüncəsi, Baki. "elm və təhsil", 2018, 168 səh

Kitabda erkən Azərbaycançılıq düşüncəsinin genezisindən, onun mif, epos yaradıcılığından qaynaqlanan ilkin dərketmə, birgəyaşayış və idarəetmə funksiyası barədə məlumat verilir. Mifdə kosmoqonik, etnoqonik baxışlar sistemi "Avesta"dan və Zərdüştilikdən irəli gələn xeyir fikir, xeyir söz, xeyir iş təliminin sonrakı dövrlərdə bədii təfəkkürdə, xüsusən epos yaradcılığında formalaşmasından geniş söhbət açılır. Müəlli Azərbaycan klassik ədəbiyyatı nümayəndələrinin bədii yaradıcılığından da yan keçməmiş, onların əsərlərində özünü göstərən erkən Azərbaycançılıq düşüncəsinin bədii inikasından bəhs etmişdir.

2. Ədəbiyyat nəzəriyyəsi. Bakı, "Elm və təhsil", 2012, səh. 480

Ədəbiyyatşünaslıq elmini əhatə edən mövzu və problemlərin, o cümlədən bədii əsərin mövzu və ideyası, süjet və kompazisiyası, şerimizin mövcud vəznləri, bənd quruluşu, ritm vasitələri kimi məsələlərin elmi izahı öz əksini tapmışdır.

3. Quba-Şabran folklor örnəkləri I. Bakı, "Elm və təhsil", 2013, 328 səh

Qədim tarixi-mədəni mərkəzlərdən olan Dərbənd, Quba , Şabran şəhərlərinin strateji mövqeyi istər miladdan öncə, istər də sonrakı tarixi dövrlərdə hərbi-siyasi səfərlərin, burdan keçən ticarət karvanlarının meydanına çevrilmiş, bunlar da özlüyündə söz sənətimiz və musiqimizin inkişafına güclü təkan vermişdir. Xüsusən orta əsrlərdə Səfəvilərin hərbi-tarixi səfərləri regionda maddi mədəniyyət abidələrimizin, şifahi söz sənətimizin əfsanə, rəvayət, dastan, nağıl və s. kimi janrlarının, ümumilikdə şimal-şərq regionu foklorumuzun inkişafında güclü təsir göstərmişdir.

4. Azərbaycan şerinin vən və evfoniya problemləri, Bakı "Nurlan",2008, səh. 296

Ümumtürk şeiri ilə müqayisəli araşdırma əsasında ərsəyə gəlmiş bu kitabda hecə vəznli Azərbaycan şeir sənətinin aktual məsələləri təhlilə cəlb edilmiş, vəzn və evfoniyaa problemləri ümumtürk şeiri ilə müqayisə fonunda işıqlandırılmışdır. Əsər nəzəriyyəçi alimlər, magostr və aspirantlar üçün dəyərli monoqrafik tədqiqatdır

5. Böyük yolun davamı (Türk xalqları ədəbiyyatına dair araşdırmalar) I kitab, Bakı, "Elm və Təhsil", 2019, 512 səh

Kitabda müəllifin son illərdə çap olunmuş məqalələri toplanmışdır. "Bir daha koroğlu haqqında", "Bolqlor Koroğlu"sunun petikası" "Şah fərmanı", "M. Kaşğari "Dİvan" şeirlərinin əsas vəzn xüsusiyyətləri", "XVIII əsr: Türkün iki şairi-M.P. Vaqif və Məhtimqulu Fəraqi" vəs. məqalələr tarixi-ədəbi faktlar əsasında işlənmiş və ədəbiyyatşünaslığımızda yenidir. Kitabda XIX-XX əsrlər Avropa türkoloji məktəbinin nümayəndələri haqqında öçerklər, şübhəsiz, oxucular tərəfindən maraqla qarşılanacaqdır.

6. Əruzu necə öyrətməli, Bakı, "Tural" NPM, 2004, 148 səh (Müəlliflər: Məmməd Əliyev, Əjdər Hüseynli)

Bu kitab milli əruzun öyrənilməsi üçün tutarlı mənbədir. Azərbaycan əruzunun öyrənilməsində böyük əhəmiyyət kəsb edən kitabdır. Azərbaycan əruzunu bir sistem şəklində ilk dəfə ədəbiyyatşünas alim Əkrəm Cəfər "Əruzun nəzəri əsasları və Azərbaycan əruzu" adlı kitabında məlumat vermişdir. Məmməd Əliyevin "Əruzu necə öyrətməli" adlı kitabda əkrəmi modellərindən istifadə edilmişdir. Bu modellər təfilərin düzgün oxunmasına nəzarət edir və səhvin qarşısını alır.

7. Azərbaycan şeir sənəti (Türk şeir materialları əsasında), Bakı,"Çaşıoğlu", 2000, 269 səh

Eşitdiyimiz xaotik, ritmik, qeyri-ritmik səslər, musiqi və poeziyanın da həmin estetik səs tutumunda meydana çıxması, sözün erkən yaradıcılığı bu kitabda təhlilə cəlb edilmişdir.

8. Məxtumqulu Fəraqi şeirinin poetikası, Bakı, "Elm və təhsil", 2018, 120 səh

Böyük türkmən şairi Məxtumqulu Fəraqi türk dünyası poeziyasının, ümumən dünya ədəbiyyatının görkəmli simalarından biridir. Türkmənistanda milli birlik və həmrəylik ideyalarının, müstəqil dövlətçilik ideyasının qüdrətli carçısıdır. Bu kitab şairin əsərlərinin ideya-məzmun xüsusiyyətlərinin öyrənilməsi baxımından böyük əhəmiyyətə malikdir. Xüsusilə poeziyasında sənətkarlıq məsələlərinin araşdırılması baxımından yüksək qiymətləndirilir.

9. Əruz testləri. Bakı, "Nurlan" 2006, 277 səh

Azərbaycan klassik ədəbiyyatının minilliklər boyu yoldaşı olan əruz vəzni (elmi) haqlı və mənəvi olaraq dəyərlərimizdən biri sayılır. Hər zaman əruz vəznini əsaslı öyrənməyə cəhd göstərilmiş bu sahədə irəli addımlar atılmışdır. "Əruz testləri" adlı kitab da əruzun təbliği və tədrisi sahəsində böyük əhəmiyyətə mailkdir.

10. Azərbaycan şeirinin vəznləri. ADU. 1983, 115 səh

"Azərbaycan şeirinin vəznləri" adlı dərs vəsaiti ali məktəblərin humanitar fakultələrində təhsil alan tələbələr üçün yazılmışdır. Dərs vəsaitində heca vəznli Azərbaycan şeir sənətinin poetik xüsusiyyətləri şərh edilmişdir. əsərdə vəzn və dil, dünya şeir sistemləri, onların başlıca əlamətləri haqqında geniş məlumat verilmiş, türkdilli xalqların dil quruluşu ilə bağlı olan heca vəzninin aktual nəzəri problemləri şərh edilmişdir. Zəngin poetik xüsusiyyətlərə mailk olan Azərbaycan şeirinin şəkilləri, poeziyamızda işlənən durğu növləri canlı nümunələr əsasında izah edilmişdir.

11. Dədə Qorqud şeiri (ixtisarla) Bakı: Çaşıoğlu, 2000. 86 səh.

Əsərdə türk xalqlarının şeir sənətinin inkişafına səbəb olmuş ritmik-sintaktik(psixoloji) paralellər, onların üzə çıxardığı qədim poetik-texniki və üslubi vasitələrin rolundan danışılmış, Dədə Qorqud şeirinin arxaik ritm vasitələri, heca vəznli şeirin təşəkkülündəritmik qrupların-durğuların yaranması, inkişafı, onların simmetrik və asimmetrik düzülüş xüsusiyyətləri geniş izah edilmişdir. Maraq doğuran cəhətlərdən biri də Dədə Qorqud şeiri ilə qədim türk şeirində xüsusilə Orxan-Yenisey, uyğur abidələrindən üzü bu yana mətnlərdə istifadə edilmiş, poetik və üslubi vasitələrin müqayisəli təhlilə cəlb edilməsidir.

Qəzet və jurnal məqalələri

• Cəlaləddin Rumi və onun «Məsnəvi»si haqqında. 20 fevral. Ədəbiyyat qəzeti.2021
• Klassiklər və müasirlərin yaradıcılığına yeni baxış (S.Şərifova. “ Klassiklər və müasirlər söz müstəsində”. B.,2018) Bötüv Azərbaycan qəzeti, 2021
• Dünya nəsrində Orxan Pamuk zirvəsi, “Dünya ədəbiyyatı”.Bədii Tərcümə və Ədəbi Əlaqələr Mərkəzinin nəşri, № 1(16). Bakı, 2020, s.162-175.
• .Muxtar Auezov böyük çöl mədəniyyəti. Elmi Təhsil . 2020. səh. 15
• Dünya Ədəbiyyatında Orxan Pamuk zirvəsi. Kredo qəzeti 2020
• Cəlallədin Rumi və onun Məsnəvisinə ön söz , 2020
• Cəlallədin Rumi və onun Məsnəvisi, "Ədəbiyyat qəzeti" 2020
• Abay Kunanbayevin 175 illik həsr olunmuş yubleyi. Ədəbiyyat İnstitutu "Xəbərlər", səh.  14, 2020
• Ədəbiyyatımızın romantizmi mərhələsi təşəkkürünə sonuna qədər. Ədəbiyyat qəzeti 19 iyun 2020
• Nəsimi irsinə vurğunluqla. Səadət Şıxıyeva kitabı haqqında.  525 qəzeti iyul 2020
• O məşum gecə, “525-ci qəzet” 17 yanvar,  2019,  səh. 4-8
• Böyük çölün böyük oğlu – Muxtar Auezov. “Kredo” qəzeti 11 aprel 2019 səh. 10-13
• Vəslinə irməyən aşiq… “Kredo” qəzeti, 25-26 sentyabr 2019 səh. 5-7.
• Koroğlu (oçerk), Ədəbiyyat Tarixi, I cild, 2019.
• Aşıq Alı (oçerk), Ədəbiyyat Tarixi, I cild, 2019
• Səyahət (hekayə). Plyus bədii yaradıcılıq (ədəbi almanax) III kitab, Bakı: Elm və Təhsil, 2019, s.141-147.
• Xatirələrdə yaşayan insan prof, Mirzaga Quluzadə-110. Ədəbiyyat qəzeti, 06 yanvar 2018
•  Mirzağa Quluzadə-110. Ədəbiyyat qəzeti,  20 yanvar,  2018.
•  Aşıq Alı. Azərbaycan Ədəbiyyatı tapixi, 2018,  səh.821-830
•  Koroğlu. Azərbaycan Ədəbiyyatı tapixi, 2018,  905-943 səh.3
• Məhtimqulu şeirinin qafiyə zənginlikləri 525-ci qəzeti, 26 fevral 2017-ci il.
• Osman Əfəndinin estetik idrak nəzəriyyəsi, 525-ci qəzeti, 28 dekabr, 2017
• Nəsrimizdə uğurlu addım: “Baba ocağı” romanı haqqında, “525- ci qəzet, 10 mart, 2017.
• İlk anadilli qəzəlimiz. “525-ci” qəzeti, 20 sentyabr 2017 .
• Kitab haqqında kitab və ya ön söz əvəzi. “Ədəbiyyat” qəzeti, 4 oktyabr 2017
• Molla Pənah Vaqif və Məhtimqulu Fəraqi poeziyasının özəllikləri. “Ədəbiyyat” qəzeti,18 noyabr 2017, s.27
• İsmixanın Şabran macəraları.(Hekayə) “Bütöv Azərbaycan” qəzeti, 2017
• Məntimqulu şerin vəzin xüsusiyyətləri.Ədəbiyyat qəzeti 22 yanvar 2016.
• Məhtimqulu şerin vəzin xüsusiyyətləri.Ədəbiyyat qəzəti 27 yanvar 2016.
• Ustad sənətkar. Ədəbiyyat qəzeti 5mart.2016
• Ədədbi nəzri fikri inkişaf mərhələri (Rafiq Yusifoğlu haqqında)5 aprel 2016
• Koroğlu dastanı AMEA xəbərləri jurnal nömrə 1, 2016
• Məhtimqulu poeziyasının bəzi xüsusiyyətləri AMEA institunun ədəbi əlaqələri nöm 1,2016
• Ədəbiyyat şairimiz Tofiq Bayram. 525 qəzet may 2016
• Şerin bənd qurluşu riyazi yazılışı. Poetka izm jurnal №2 2016
• Rafiq Yusifoğlu. Müstəqillik dövrü ədəbiyyatı 2-ci cild Bakı 2016
• Macar Türkoloqları. AMEA  adına İnstitutunun ədəbi əlaqələr jurnalı №2
• Rafiq Yusifoğlunun sənət dünyası 525 ci- qəzet, 23 oktyabr 2015
• .“Alim zəkasının şeir yanğısı” “ Kredo” qəzeti 20, 27 noyabr 2015-ci il
•  “Heydər Əliyev elm, təhsil və mədəniyyətin himayədarı idi” ,Xalq qəzeti-17 may 2010 cu il  
• H.Əliyev Milli təhsil sisteminin inkişafına xüsusi önəm verirdi.    Xalq qəzeti 7 may 2009
• Şəxsiyyətin inkişafını müəyyənləşdirən dəyərli qorumalıyıq. Xalq qəzeti 27 dekabr 2009
• Azərbaycan şeirində ritmi-sintaktik (psixoloji) paralellər. AMİ xəbərləri 2008 ci il
•  M.Kaşğari divanının dil və vəzn xüsusiyyətləri. AMEA xəbərləri.1997-ci il
•   Milli dil təliminin aktual problemləri. Azərbaycan Müəllimi,1989-ci il
• M.Ə.Sabir haqqında yeni tədqiqat. Kitablar aləmində, 1989-ci il
• Şeir sənət və dil. Azərbaycan Müəllimi, 1988-ci il
• Varislik ənənəsi.  Ədəbiyyat və incəsənət, 1988-ci il
• Bədii metod və poetik forma məsələləri. Azərbaycan Müəllimi, 1985-ci il
• Milli dilin tərisinin aktual məsələləri. Azərbaycan Müəllimi, 1985-ci il
• Rusca-Azərbaycanca siyasi-iqtisadi terminlər lüğəti. Azərbaycan Müəllimi. 1984-cü il
• Heca vəzni. Ədəbiyyat və incəsənət. 1984-cü il
• Ədəbi tənqid və vəzn məsələri. Ədəbi tənqid məsələləri məcmuəsi. 1983-cü il
• Heca vəznli Azərbaycan şeirinin ritm vasitələri.Duyğular. Azərbaycan folklorşünaslığı, 1983-cü il
• Heca vəznli Azərbaycan şeirinin ritm vasitələri.Təkrarlar (Rus dilində) AMEA xəbərləri. 1982-ci il
• Lirik folklorda poetik formaların tədrisi. Azərbaycan Məktəbi. 1977-ci il
• Azərbaycan xalq şeirində alliterasiya və qafiyə.    ADU Elmi əsərləri. Dil və ədəbiyyat.  1975-ci il
• Xalq şeirinin bəzi poetik formaları haqqında. Azərbaycan Müəllimi. 1975-ci il

Qalereya

• 
  Aksakovun 200 illiyinə həsr olunmuş tədbir
• 
  Məmməd Əliyev Ədəbiyyat Nəzəriyyəsi
• 
  Məmməd Əliyev Və İsa Həbibbəyli
• 
  Məmməd Əliyev
• 
  Məmməd Əliyev. Azərbaycann şeirinin vəznləri. 1983
• 
  Məmməd Əliyev.Azərbaycan şeirinin vəzn və evfoniya problemləri
• 
  Məmməd Əliyev. Quba-Şabran folklor örnəkləri I

Həmçinin bax

• İsa Həbibbəyli
• Teymur Kərimli

Xarici keçidlər

• Əliyev Məmməd İrac oğlu
• Türk xalqları ədəbiyyatı üzrə elmi şura
• Professor Məmməd Əliyevin 70 yaşı illiyi
• Ədəbiyyatşünas alim
• Prezident ilham Əliyev Azərbaycan Müəllimlər institutunun əməkdazlarını təltif edib