Mak-Merdo vadisi

Mak-Merdo (quru, quraqlıq) vadiləri (ing. Dry Valleys) — Mak-Merdo boğazından qərbdə Antarktidadakı Viktoriya Torpağlarında Antarktika vahələrinin (Viktoriya, Rayt, Teylor) qarsız vadiləri. Bu, Antarktidadakı ən böyük (təxminən 8 min km²) buzsuz ərazidir.^[1]^[2].

320 km / s sürətə çatan katabatik küləklər (yer üzündə ən yüksək külək sürəti) nəmin buxarlanmasına səbəb olur. Bunun sayəsində vadilər təxminən 8 milyon ildir praktik olaraq buz və qardan azaddırlar, bu, geoloji və digər tədqiqatların aparılmasını asanlaşdırır. Antarktika haqqında konvensiyaya görə, Mak-Murdo quru vadiləri xüsusi mühafizə olunan bölgələr olaraq təyin edilmişdir.

Quru vadilər Mars planetinin təbii şərtlərinə o qədər yaxındır ki, NASA orada Vikinq proqramının sınaqlarını da keçirdi. Buz və qar olmamasına baxmayaraq, canlı aləm dünya buz qitəsinin qalan hissələrindən daha kasıbdır.

Daha nəmli yerlərdə qayalarda endolitik bitkilər aşkar edilmişdir. Taylor buzlağında Antarktidanın görməli yerlərindən biri — görünüşünü metabolizması dəmir və kükürdün işlənməsinə əsaslanan anaerob bakteriyaların fəaliyyətinə borclu olan Qanlı şəlaləsidir.

Dünyanın ən quraq və ən soyuq yerindən — Universitet vadisindən götürülmüş torpaq nümunələrində alimlər həyat əlamətləri tapa bilmədilər.^[3]

İqlimi

Mak-Merdo quru vadiləri,18 dekabr 1999-cu ildə əldə edilmiş Landsat 7 görüntüləri.

Quru Vadilərin ASTER görüntüsü.

Quru vadilər olduqca aşağı rütubətə, qar və ya buz örtüyünün olmamasına görə belə adlandırılmışdır. Onlar da həmçinin qurudurlar, çünki bu yerdə, dağlar, Şərqi Antarktika Buz təbəqəsindən Ross dənizinə çatan dəniz limanında axan buzları bağlayacaq qədər yüksəkdir. 4.800 kvadrat kilometr (1900 kvadrat mil) olan vadilər qitənin təxminən 0,03% -ni təşkil edir və Antarktidada ən böyük buzsuz bölgəni təşkil edir. Vadinin döşəmələri boş çınqılla örtülmüşdür, içərisində buz kəməri çoxbucaqlı naxışlı torpaq müşahidə olunur.^[4]

Yağışlar bir əsr ərzində ildə ortalama 100 millimetr (3.9 inç) nisbətində qar şəklində yağır.^[5] Quru külək sürətlə qarı buxarlandırır və torpaqda az əriyir. Yaz aylarında bu proses yalnız saatlar çəkə bilir.

Quru vadilərdəki bənzərsiz şərtlərə qismən katabatik küləklər səbəb olur; bunlar soyuq, sıx hava cazibə qüvvəsi ilə aşağıya doğru çəkildikdə baş verir. Küləklər saatda 320 kilometrə (200 mil / s) çata bilər, enərkən istilik və bütün su, buz və qar buxarlanır.^[6]

Həyat

Mumiyalanmış suiti gövdəsi.

Süxurların nisbətən nəmlik içərisində quru havadan qorunduğu, Quru vadilərdə yaşayan endolitik bakteriyalara rast gəlindi. Buzlaqların əriməsi nəticəsində axan sular torpaqların qida mənbəyini təmin edir.^[7] Alimlər Quru vadiləri, bəlkə də hər hansı bir quru mühitinin Mars planetinə ən yaxın olduğunu və beləliklə, yerdən kənar həyatla əlaqəli əhəmiyyətli fikir mənbəyi olduğunu düşünürlər.

Metabolizması dəmir və kükürdə əsaslanan anaerob bakteriyalar, Taylor buzlağının altında donma temperaturunda yaşayır.

Əvvəllər yosunların Qanlı şəlaləsindəki buzları qırmızı rəngə boyadıqları düşünülürdü, lakin indi boyanmanın yüksək səviyyədə dəmir oksiddən qaynaqlandığı məlumdur.^[8]^[9]

Kanadalı və amerikalı tədqiqatçılar, 2013-cü ildə Universitetlər vadisinə mikrobial populyasiyanı araşdırmaq və Mars səthinə ən çox bənzər ərazilərdəki vadilərin quraq hissələrinin permafrostunda Marsda nümunə götürmək üçün hazırlanmış, qazma sınağı aparmaq üçün sahə ekspedisiyası apardılar. Aktiv mikrob həyatı olmayan insanlar tərəfindən ziyarət edilən planetdəki ilk yer — permafrostda canlı orqanizm tapmadılar.^[10]

Vadilərin bir hissəsi 2004-cü ildə ətraf mühitlə qorunan ərazi olaraq təyin edildi.

İstinadlar

↑ ГИС в научных исследованиях сухих долин Мак-Мердо, Антарктида Arxivləşdirilib 2018-11-06 at the Wayback Machine По материалам статьи Майкла Прентиса, Университет Нью-Хэмпшира, в ArcNews, осень 2004 г. // Геоинформационная система и водные ресурсы, № 1 (36) за 2006 год
↑ Scientific Research Uses GIS in the McMurdo Dry Valleys, Antarctica Arxivləşdirilib 2016-06-30 at the Wayback Machine, by Michael Prentice, University of New Hampshire // ESRI, ArcNews Online, Fall 2004 Arxivləşdirilib 2016-07-02 at the Wayback Machine
↑ "Где на Земле жизни нет". 2016-01-31 tarixində arxivləşdirilib. İstifadə tarixi: 2021-01-29.
↑ Bockheim, J. G. "Landform and Soil Development in the McMurdo Dry Valleys, Antarctica: A Regional Synthesis". Arctic, Antarctic, and Alpine Research. 34 (3). 2002: 308–317. doi:10.2307/1552489. JSTOR 1552489.
↑ Hund, Andrew J. Antarctica and the Arctic Circle: A Geographic Encyclopedia of the Earth's Polar Regions. ABC-CLIO. 2014. səh. 74. ISBN 9781610693936. 14 April 2022 tarixində arxivləşdirilib. İstifadə tarixi: 24 April 2019.
↑ The Book of General Ignorance. Faber & Faber. 2006.
↑ Barrett, J. E.; Virginia, R. A.; Lyons, W. B.; McKnight, D. M.; Priscu, J. C.; Doran, P. T.; Fountain, A. G.; Wall, D. H.; Moorhead, D. L. "Biogeochemical stoichiometry of Antarctic Dry Valley ecosystems". Journal of Geophysical Research: Biogeosciences (ingilis). 112 (G1). 2007-03-01: G01010. doi:10.1029/2005JG000141. ISSN 2156-2202. 2021-02-08 tarixində arxivləşdirilib. İstifadə tarixi: 2021-01-29.
↑ Timmer, John. "Ancient, frozen ecosystem produces blood-red ice flows". Ars Technica. 16 April 2009. 12 April 2012 tarixində arxivləşdirilib. İstifadə tarixi: 17 April 2009.
↑ Mikucki, Jill A.; Pearson, Ann; Johnston, David T.; Turchyn, Alexandra V.; Farquhar, James; Schrag, Daniel P.; Anbar, Ariel D.; Priscu, John C.; Lee, Peter A. "A Contemporary Microbially Maintained Subglacial Ferrous "Ocean"". Science. 324 (5925). 17 April 2009: 397–400. doi:10.1126/science.1167350. PMID 19372431.
↑ Goordial, Jacqueline; Davila, Alfonso; Lacelle, Denis; Pollard, Wayne; Marinova, Margarita M.; Greer, Charles W.; DiRuggiero, Jocelyn; McKay, Christopher P.; Whyte, Lyle G. "Nearing the cold-arid limits of microbial life in permafrost of an upper dry valley, Antarctica". The ISME Journal. 10 (7). 19 January 2016: 1613–1624. doi:10.1038/ismej.2015.239. PMC 4918446. PMID 27323892.

Ədəbiyyat

Fountain, Andrew G.; Lyons, W. Berry; Burkins, Melody B.; Dana, Gayle L.; Doran, Peter T.; Lewis, Karen J.; McKnight, Diane M.; Moorhead, Daryl L.; Parsons, Andrew N.; Priscu, John C.; Wall, Diana H.; Wharton, Robert A.; Virginia, Ross A. "Physical Controls on the Taylor Valley Ecosystem, Antarctica". BioScience. 49 (12). 1999: 961–971. doi:10.2307/1313730. JSTOR 1313730.
Highfield, Roger. "Lost world frozen 14m years ago found in Antarctica". The Telegraph. 4 August 2008.
Hoffman, Matthew J.; Fountain, Andrew G.; Liston, Glen E. "Near-surface internal melting: a substantial mass loss on Antarctic Dry Valley glaciers" (PDF). Journal of Glaciology. 60 (220). 2017: 361–374. doi:10.3189/2014JoG13J095.
Meekins, Jeannie. The Bleeding Glacier of Antarctica: A Strange But True Tale. LearningIsland.com. 2013.

Xarici keçidlər

Special Report: Mak-Merdo vadiləri Arxivləşdirilib 2010-04-01 at the Wayback Machine (ing.)
Quru Vadilərinin Virtual Turu (ing.)

Həmçinin bax

[1] ГИС в научных исследованиях сухих долин Мак-Мердо, Антарктида Arxivləşdirilib 2018-11-06 at the Wayback Machine По материалам статьи Майкла Прентиса, Университет Нью-Хэмпшира, в ArcNews, осень 2004 г. // Геоинформационная система и водные ресурсы, № 1 (36) за 2006 год

[2] Scientific Research Uses GIS in the McMurdo Dry Valleys, Antarctica Arxivləşdirilib 2016-06-30 at the Wayback Machine, by Michael Prentice, University of New Hampshire // ESRI, ArcNews Online, Fall 2004 Arxivləşdirilib 2016-07-02 at the Wayback Machine

[3] "Где на Земле жизни нет". 2016-01-31 tarixində arxivləşdirilib. İstifadə tarixi: 2021-01-29.

[4] Bockheim, J. G. "Landform and Soil Development in the McMurdo Dry Valleys, Antarctica: A Regional Synthesis". Arctic, Antarctic, and Alpine Research. 34 (3). 2002: 308–317. doi:10.2307/1552489. JSTOR 1552489.

[5] Hund, Andrew J. Antarctica and the Arctic Circle: A Geographic Encyclopedia of the Earth's Polar Regions. ABC-CLIO. 2014. səh. 74. ISBN 9781610693936. 14 April 2022 tarixində arxivləşdirilib. İstifadə tarixi: 24 April 2019.

[6] The Book of General Ignorance. Faber & Faber. 2006.

[7] Barrett, J. E.; Virginia, R. A.; Lyons, W. B.; McKnight, D. M.; Priscu, J. C.; Doran, P. T.; Fountain, A. G.; Wall, D. H.; Moorhead, D. L. "Biogeochemical stoichiometry of Antarctic Dry Valley ecosystems". Journal of Geophysical Research: Biogeosciences (ingilis). 112 (G1). 2007-03-01: G01010. doi:10.1029/2005JG000141. ISSN 2156-2202. 2021-02-08 tarixində arxivləşdirilib. İstifadə tarixi: 2021-01-29.

[8] Timmer, John. "Ancient, frozen ecosystem produces blood-red ice flows". Ars Technica. 16 April 2009. 12 April 2012 tarixində arxivləşdirilib. İstifadə tarixi: 17 April 2009.

[9] Mikucki, Jill A.; Pearson, Ann; Johnston, David T.; Turchyn, Alexandra V.; Farquhar, James; Schrag, Daniel P.; Anbar, Ariel D.; Priscu, John C.; Lee, Peter A. "A Contemporary Microbially Maintained Subglacial Ferrous "Ocean"". Science. 324 (5925). 17 April 2009: 397–400. doi:10.1126/science.1167350. PMID 19372431.

[10] Goordial, Jacqueline; Davila, Alfonso; Lacelle, Denis; Pollard, Wayne; Marinova, Margarita M.; Greer, Charles W.; DiRuggiero, Jocelyn; McKay, Christopher P.; Whyte, Lyle G. "Nearing the cold-arid limits of microbial life in permafrost of an upper dry valley, Antarctica". The ISME Journal. 10 (7). 19 January 2016: 1613–1624. doi:10.1038/ismej.2015.239. PMC 4918446. PMID 27323892.

[1]

[2]

[3]

[4]

[5]

[6]

[7]

[8]

[9]

[10]