Miloş Forman

Miloş Forman (çex. Miloš Forman; əsl adı: Yan Tomaş Forman, çex. Jan Tomáš Forman; 18 fevral 1932, Çaslav, Çexoslovakiya) — Çexiya və ABŞ kinorejissoru və ssenaristi.

Miloş Forman
çex. Miloš Forman
Doğum adı	Yan Tomaş Forman (çex. Jan Tomáš Forman)
Doğum tarixi	18 fevral 1932
Doğum yeri	Çaslav, Çexoslovakiya
Vəfat tarixi	14 aprel 2018 (86 yaşında)
Vəfat yeri	ABŞ
Vəfat səbəbi	xəstəlik
Milliyyəti	çex
Vətəndaşlığı	Çexoslovakiya → ABŞ
Həyat yoldaşı	Yana Breyxova (1958-1962) Vera Kresadlova-Formanova (1964-1999) Martina Zborilova-Forman (1999-cu ildən)
Fəaliyyəti	kinorejissor
Fəaliyyət illəri	1953-bu günə qədər
Təhsili	Praqada Sənət Akademiyası[d]
İstiqamət	kino
Üzvlüyü	Amerika İncəsənət və Elmlər Akademiyası, Dünya Skaut Hərəkatı, Kino Sənətləri və Elmləri Akademiyası[d]
Mükafatları
IMDb	ID0001232
milosforman.com
Vikianbarda əlaqəli mediafayllar

Həyatı

Tomas Yan Forman 1932-ci il fevralın 18-də Çexoslovakiyanın Çaslav şəhərində anadan olmuşdur. İkinci dünya müharibəsi illərində Çexoslovakiyanin işğalı zamanı valideynlərini Osvensiumda itirmişdir. Praqa incəsənət akademiyasının kino fakültəsinin məzunudur. 50-ci illərin ortalarında həm ssenarist kimi işləmiş, həm də məşhur "Laterna Maqika"da ilk proqramların hazırlanmasında iştirak etmişdir. 1963-cü ildə "Müsabiqə" adlı sənədli filmi ilə kino sənətində debut etmişdir. Rejissor filmdə gənclərin caza maraq atmosferini yaratmağa və peşəkar jüli qarşısında öz bacarıqlarını nümayiş etdirən bu musiqi sevənlərin müsabiqədəki acınacaqlı səhnəsini təsvir etməyə çalışmışdır. 1964-cü ildə Forman "Qara Pyotr" adlı ilk tammetrajlı filmini çəkir ki, bu filmin başqa adı "Pyotr və Pabla" idi. Filmdəki rolları ifa edən aktyorların həm peşəkar, həm də qeyri peşəkar olmasına baxmayaraq rejissor kasıb təbəqənin solğun, maraqsız həyat atmosferini sənədli şəkildə verməkdən utanaraq, təbii həyatın gerçəkliyini, həqiqi və istehzalı qəhrəmanların psixoloji təsvirini verməyi üstün tutmuşdur. Tez-tez improvizə olunmuş dialoqlar, ekrana çıxardılmış materialla əla tanışlıq, o vaxtlarda gənclərin etiraz simvolu kimi qəbul olunan rok musiqisindən istifadə filmə bütövlük gətirdi. Başlıcası isə nəsillərin münaqişəsi mövzusuna müraciət edən Formanın bu və bundan sonrakı "Sarışının məhəbbət macərası", "Mənim xanımım yanır" və b. filmlərində də öz əksini tapmışdır. Formanın çəkdiyi "Çex dalğaları"filmi ÇSSR-nin kino həyatında inqilabi hadisəyə çevrilmiş, rejissorun özü isə lider olmuşdur. Forman sosialist realizm estetikasına qarşı çex ədəbiyyatının təcrübə və ənənələrini qoyurdu. Çalışırdı ki, sənədli hekayələrin daxilində olan metaforik və simvolik fikirləri əlaqələndirsin. Fransada yeni filmin çəkilişləri ilə əlaqədar danışıqlar apardığı vaxt 1968-ci il sovet ordusu Çexislovakiyaya soxulduqdan sonra o vətəninə qayıtmadı və Amerikaya üz tutdu. Burada Forman 1971-ci ildə çəkdiyi "Hissə" filmi ilə öz rejissor yaradıcılığının yeni səhifəsini açmış oldu. Film Formanın əbədi mövzusu –nəsillərin münaqişəsinə həsr olunmuşdur (Kanda BKF-nın mükafatını almışdır.) və azadlıq təknəsi olan gənclərin yaradıcı ruhunun aqressiv yaşlılar tərəfindən boğulmasını göstərmişdir. Bu cəhddə Amerikanı əcnəbilərin gözü ilə Forman yeni materialda öz metod və stilinə sadiq olaraq əks etdirməyə çalışmışdır. Onun növbəti işi olan "Səkkizlərin gözü ilə" sənədli filmində Münhen olimpiyadasındakı beş növçülər haqda epizod təsvir olunmuşdur. Bundan sonra o, nəsillərin bir araya gəlməməsi mövzusuna sadiq qalmasına imkan verən, gənclərin əks mədəniyyətinə rəğbət, yuxarıların ikiüzlülüyünə, zorakılığına qarşı etiraz ifadə edən Amerika əsərlərinin ekranlaşdırılmasına üstünlük verir. Forman "Üsyançılar" filmində də öz fikrini dəyişmir.

"Saçlar"

Forman hay-küylü Brodvey premyerasını (1967-ci ildə) gördükdən 12 il sonra 1979-cu ildə bəstəkar Qold Makdermotun bu gözəl əsərinə müraciət etdi. Filmin süjeti və mahnısı Ceymis Reydə və Ceroma Reqniyə məxsus idi. Yəqin ki, zaman məsafəsi rejissoru təkcə ilk rok muzikl ekranlaşdırmağa deyil, 60-cı illər gəncliyinin yeni mədəniyyətinin özünə məxsus cəhətlərinin aktuallığını ((Vyetnam müharibəsi, hippi hərəkatının üsyanı),(ilk dəfə səhnədə lüt soyunmuş aktyorlar göldə çimmək epizodunda görsəndilər.)) əks etdirməyə imkan vermişdir. Mərkəzi qərb gənclərinin üsyankar tarixi, Vyetnama yola düşmək ərəfəsində həyatın ləzzətini duymaq arzusunda olan Nyu-York aristokratları və Mərkəzi parkın qayğısız hippiləri haqda mövzulardan fərqli olaraq Formanın fikri dərin və fəlsəfi idi. "Gecə yarısı kavboyun" əvəzinə səhv olaraq onun dostu -hippi yola salınır. Saçları qırxılmış gənclərin əvəzinə Amerikada Arlinqton qəbiristanlığında ancaq ağ rəngli xaçlar qaldı. Ona görə də Formanın bu filmini "post-vyetnam sindroma"həsr olunmuş "Maral ovu", "Evə qayıdış", "Apokalipsis bu gün" filimləri ilə bir sıraya qəbul edirlər. Bu filmi çəkməklə Forman zorakılıq, hərbi psixoz, özbaşınalıq, azğınlıq dünyasında başını itirmiş Amerikanın özünü və əxlaqsız uşaqlarını acı və ayıq nəzərlə satira atəşinə tutaraq Amerika tamaşaçılarına və tənqidçilərinə dəli hərbçi (general rolunu məşhur rejissor Nikolas Rey əla oynamışdır.) rolunu təqdim etdi. Əyləcəli sensasiya xarakterli film gözləyənlər bu filmi qəbul etmədilər. Film parlaq obrazları, gözəlliyi və çoşğun fantaziyası, əla rəqslərin yüngüllüyü və zərifliyi (Rəqslərə quruluş Tarp tərəfindən verilmişdir.), klassik janrda olan gözəl mahnıları ilə baxanları heyran edirdi. Flimdə əsas rolları T. Vilyams, D. Sevic, B. D. Ancelo ifa edirdilər.

"Amadey"

İngilis dramaturqu Şefferin romanı əsasında Forman öz rejissorluq konsepsiyasına uyğun musiqili tarixi film yaratdı. Flimdə birinci plana çıxarılmış bacarıqsız və paxıl bəstəkar Salyerinin obrazı (F. M. Abraham) elə bil ki, dahi Mosartın zəhərlənməsi haqda əfsanəyə uyğun olaraq verilmişdir. Salyerinin Mosartı öldürməməsi indi sübut olunmuşdur. Qəzəbli Bethoven, hətta Puşkin belə səhv edib. Siz haqlısınız hər şeylə maraqlanan və ədalı tarixçilər. Amma doğurdanmı haqlısınız? Puşkin isə müqəddəslərin günahkar yer kürəsində heç nə edə bilmədiyini, ona təsir edə bilmədiklərini son nəticədə onu yad bədən kimi özlərindən uzağa itələyə bilmədiklərini demişdir. Onlar birlikdə deyillər-səma və torpaq kimi, su və od kimi, dahi və cinəyatkar kimi. "Sən Mosart Allahsan və özün heç bunu bilmirsən" — şair demişdir. Biz lakin insanlar arasında olan allahların həqiqi taleyini unuduruq? Biz onları yaradırıq, biz onlara sitayiş edirik, onlara xəyanət edirik, bir gün əvvəl ehtirasla öpürük sonra isə çarmıxa çəkirik. Sonra isə öz bacarıqsızlığımızı, əzazilliyimizi, acgözlüyümüzü onların adına kilsələr, məktəblər yaratmaqla ört-basdır edirik. Dahilər yaradıcılıq möcüzəsini və şöhrətin qısa anını, kasıblığın uzun sürən dəhşətini, tənqidçilərin söyüşlərini, etibarlıların ədavətini, həqiqi varislərinə məktəb qoymadan o qədər yoxsullaşırlar ki, onları oğruların və avaraların dəfn olunduğu qardaşlıq məzarına atırlar. Forman və Şefferin "Amadey" filmi demək olar ki, ağlını itirmiş sadə insanların başına gəlir.

Dəlixana haqda belədir: hazırda Mosart dahi deyil, ancaq Salyeri isə Salyeri deyil, daimi Mosartın əbədi borclusudur. Çoxlu sayda musiqiçilərdən biri olan bu musiqiçini kim xatırlayardı, əgər bu zəhərlənmək əfsanəsi olmasaydı, küçük kimi qorxub mırıldayan Mosartdan Salyerinin fərqi vunderkind olmaması idi. Mosart öz simfoniyalarını, konsert və operaların şirin quymaq kimi bişirirdi. Dəlixanada əlbəttə ki, axmaq qonşularının xeyir-duası ilə özünü öldürməsinə baş tutmayan cəhddən sonra keçmiş Avstriya imperatorunun saray bəstəkarı, indi isə vahiməli bir qoca 35 yaşlarında sadə keşişə müsahibə verir (zavallı keşiş, Salyeridən heç nə bilmir.), digər 35 yaşlı insancığı (Mosartı) xatırlayırdı. Onun necə birinci dəfə görmüşdü, onunla gücünü ölçmək istədiyi nəhəng və yaraşıqlı bir adam gözləyirdi, amma burnufırtıqlı uşaq, kobud və ana söyüşü söyən, boyalı qızların dalınca qaçan gördü (və bu imperator qarşısında çıxış etməlidir).

O, birinci dəfə bu bambılının əl yazmaları ilə tanış olanda-ayaq üstə özünü güclə saxladı, bir anda başa düşdü ki, bu uşağın notlarını allah özü tərtəmiz yazır, Saly0eri isə bu vaxt hər şeyə öz zəhmətkeşliyi ilə nail olurdu-həqiqətən əzabla, səy və xidmət edərək… Onun Apallonla mübarizə etməyə gücü çatmır və bütün gecəni özünə aman vermədən, ölməkdə olan Mosartın diktəsi ilə "Rekviyem" — ilahi musiqi yazır, hansı ki bambılının dəfnində Salyerinin əsəri kimi ifa edilir. "Rekviyem" Mosartın əsəri olaraq qalır, bədbəxt musiqiçini ümumi qəbirstanlıqda dəfn edirlər, ancaq Salyerinin isə Apollonun kölgəsi izləyir, hətta ona dəlixanada da rahatlıq verməyərək 35 yaşlı keşişi gizlicə ora göndərir, necə ki məndən — Salyeridən heç nə oxuya bilmir, amma bu eybəcər Motsartdan oxudu!…

Əsəri yəqin ki, belə adlandırmaq olardı "Mosart Salyerinin gözü ilə". Əsərin dramaturgiyasının gözlənilən və həqiqətdə olanın, fantaziyanın və reallığın poeziyasının və nəsrin (səhv etmirəmsə) Puşkinin və Salyerinin bir-birinə qarşı qoyulması əsasında qurulmuşdur.

Tənqidçilər səhv etmirlər: Puşkin burada yerinə düşür. Ola bilsin, Şeffer "Mosart və Salyerini" oxumayıb (amma çətin ki), ancaq Forman rus dilini əla bildiyindən şübhəsiz ki, Puşkinin şah əsəri ilə tanış idi. Bundan başqa fərz etmək olar ki, "Amadey" üzərində işləmədən əvvəl o ekrana çıxan həqiqi klassik əsərlər cərgəsinə düşmüş Mixail Şveytcerin "Kiçik faciələr"(1979) adlı üç seriyalı telefilm ilə də tanış imiş. Burada Valeri Zolotuxin Mosartın belə obrazını yaratmışdır, hansı ki Tom Halls öz qəhrəmanın bunca avamlığını, eyni ilə ilk plana çəkir. Bəli "Amadey"in mərkəzi epizodlarından birində — Vyana aşxanasında gecə keçirilir, ora yığışanlar üzlərini Venesiya karnaval maskaları ilə gizlətmişlər — Şveytcerin filmindəki provokasiya səhnəsi təsvir edilir. Hansı ki, Zolotuxinin Mosartı qəh-qəhə çəkən zaman Sumoktunovskinin Salyerisinə tamamilə sarsaq kimi görünürdü, o orkestr quyusuna yıxılır, oradada sakitləşmir, təlxəkcəsinə ayaqlarını oynatmaqda davam edir.

Göründüyü kimi Venesiya karnavalı ikiqat qara maska kimi (komik avers, traqik revers və ya əksinə) eyni zamanda həm bayramsayağı, həm də ölümsaçandır. Hansı ki, bu gecədə onu Mosart (ata) taxır, sonra isə Salyeri oğlu Mosartı terror etmək üçün həmən maskadan istifadə edir və Formanın filminin əsas motivinə çevrilir, sujet zəncir kimi qarşı-qarşıya qoyulmuş sevinc və kədər, təmizlik və satqınlıq, dahinin təbiiliyi və bacarıqsızın qeyri-təbiiliyi kimi düzülür. Əlbəttə əksinə Mosart su kimi (Romen Rolanın ifadəsi) — əbədi və hər yerdədir, amma daimi deyil və qısamüddətlidir, ancaq Salyeri keçiçi və nəhayətsizdir, daimidir.

Amma Salyeri Mosartı nə həyatda, nə də Formanın "Amadey"ində öldürməyib. O ancaq ehtirasla onun ölümünü arzu edirdi. O xəyalında o qədər ona uduzmuşdu ki, axırda ağlını itirib onu həqiqətən də öldürdüyünə inanmışdır.

Amma əksinə Mosart Salyerini öldürdü: keşiş heç bir mahnısını ifa etmədi, ancaq Zalsburq avarasının yüngül melodiyasını o dəqiqə tutdu və gülümsədi. Salyeri Mosartı öldürmədi, o öz operalarını yazmaqla musiqini öldürdü. Amma Mosart Salyerini öldürdü öz harmoniyasilə onun hesabını tamamilə pozaraq. Mosart 35 yaşında öldü və həmişəlik qarayanız, nadinc, sevən oğlan kimi qaldı.

Filmdə Mosartın musiqisində olduğu kimi "çoxlu not vardı". Ancaq bu əlbəttə belə də olmalıdır-ilahi musiqi, əla damaturgiya və dahiyanə rejissorluq, nəinki Fərid Mürrey, həmçinin Tom Hallsın heyranedici oyunları, həmçinin Elizabet Bericc ((Konstansiya)Mosart-dahinin-əbədi uşağın arvadının əsl vəzifəsi ilə kiçik burjua qadının həyati heysiyyəti arasında parçalanmışdı) Ceffri Consa (gizir marşını və polku ürəkdən sevən, amma özünü elm və incəsənəti himayə edən kimi göstərməyə çalışan qanmaz imperator) kino tənqidçilərin və akademiklərin mükafatlarından kənarda qala bilməzdilər. Təəccüblü başqa şeydir, bu haqda Forman öz "Dövran" xatirələrində yazır ki, mən özüm dəfələrlə şahidi olmuşam: nə vaxt ki, bu iki saat yarımdan fraqmentlərlə davam edən dramatik epizodlarla zəngin, simfonik musiqi də demək olar ki, fasiləsiz çalınan bu uzun film başa çatdıqda heç kəs zalı tərk etmir, televizorun qarşısından çəkilmək istəmir, baxmayaraq ki, altı dəqiqə titr davam edir. "Amadey"də hər şey heyrətamiz harmoniyadadır, sanki hamı birinci kadrdan axırıncıya kimi hesablanıb, hər şey mütləq verilmişdir, ideal proporsiya ilə ciddi dozalaşdırılmış: musiqi və balet, faciə və komediya, karnaval və miskinlik, əsas və ikinci dərəcəli, kostyum və mimika, iri və ümumi planlar, baş rollar və epizodlar. Hər şey ölçüsündədir, ancaq elə təəssürat yaradır ki, hər şey həddən artıq boldur. Bu lenti incəsənətin faciəvi bayramı adlandırmaq olar. Özünə görə yeganə və təkrar olunmaz bayram, əlbəttə belə şeyi təkrar etmək rejissor və digərləri üçün də mümkün deyildir. Formanın edə bildiyini hətta klassik operaları gözəl ekranlaşdıran Zeffirelli və Berqman edə bilməmişdir. Doğrudur müxtəlif janrlardır, ancaq hər halda əlavə etmək qalır ki, Salyeri və Mosart haqqında bu film çox dəqiq və özünəməxsus şəkildə Miloş Forman yaradıcılığının əsas mövzusu olan atalar və oğulların, sakit dayananların və üsyankarların, ənənəvilərin və novatorların qarşıdurma mövzusunu həll etmişdir.

"Amadey" filminə verilən mükafatlara gəldikdə isə bu film 1985-ci ildə ən yaxşı film, ən yaxşı aktyor (F. M. Abraham), ən yaxşı rejissor (M. Forman), ən yaxşı rəssam işi (Patrisiya Fon Brandenstayn, Karel Cerni), ən yaxşı geyim dizayneri (Teodor Pistek), ən yaxşı səs effekti (Todd Bokelhed), ən yaxşı qrim (Dik Smit, Paul Le Blank), ən yaxşı ssenarist (Piter Şeffer) nominasiyaları üzrə Oskar mükafatına, ən yaxşı film, ən yaxşı aktyor (F. M. Abraham), ən yaxşı rejissor işi (M. Forman), ən yaxşı ssenarist (Piter Şeffer) nominasiyaları üzrə Qızıl Qlobus mükafatına, ən yaxşı film (M. Forman) nominasiyası üzrə Sezar mükafatına layiq görülmüşdür.

"Ququ quşu yuvası üzərindən uçarkən"

Ken Kizinin parlaq romanı və Deyla Uassermenin eyniadlı pyesi əsasında parlaq ekran işinin özülü qoyuldu. Təsadüfi haldır ki, kino versiya o qədər dahiyanə alınmışdır ki, praktiki cəhətdən orijinaldan ayrılıb öz həyatını yaşayır. Dələduz Mak Mörfi dəlixanaya düşür və xəstələri tibb bacısının zülmünə qarşı üsyan etməyə təhrik edir və bu da insan ruhunun zindan həyatı üzərində tən-tənəsi oldu. Amerika jarqonunda ququ quşu yuvası-dəlixana, azadlığa qovuşmaq üçün buradan qaçmaq-ququ quşu yuvası üzərindən uçmaq deməkdir. Bundan başqa filmin adı ayrı məna kəsb edir. Ququ quşu yuvası-quş balaları olmayan yuvadır. O, onları taleyin hökmünə atmışdı-qoy özləri bir təhər vəziyyətdən çıxsınlar. Heç də qeyri-adi deyil, bu tamamilə tipik Amerika prinsipini xatırladır:"özün-özünü yarat". Beləliklə Amerika-boş ququ quşu yuvasıdır, onun doğma uşaqları isə nəhayətsiz yollarda azıb qalmış ögey yurdsuzlar kimidir.

Özünün ən gözəl rollarından birini oynamış Cek Nikelsonun iştirakı sayəsində film tamamilə 60-cı illərin axırı-70-ci illərin əvvəli Amerika kinosu kontekstindədir, ancaq eyni zamanda ümumibəşəri əxlaqi hekayə kimi ekzistensialist məzmunda qəbul olunur. İstər şəxsi, istər ictimai mahiyyət kəsb eləməsinə baxmayaraq əsər şəxsiyyətin azadlıq probleminə münasibəti barədə hekayədir.

Roman və kinolentin adı uşaq mahnısının epiqrafından götürülmüşdür: "Kimsə qərbə uçdu, kimsə şərqə uçdu, amma kimsə ququ quşu yuvası üzərindən uçdu". Kizinin əsərinin ədəbi tərcüməsinin sərbəst şərhi daha ritmik və üstəlik qafiyəli alınmışdır: "kimi evdən, kimi evə, kimi ququ yuvasının üstü ilə". Ancaq burada təəssüf ki, fəzaya coğrafi açılış, dünyanın müxtəlif tərəflərinə çıxış motivi aradan qalxmışdır. Bu isə demək olar ki, şərqdən qərbə qaçmış həm sosialist, həm kapitalist ictimai quruluşlarının hər ikisinin dadını öz üzərində sınaqdan keçirmiş Forman üçün əlavə əhəmiyyətə malik idi.

Onun üçün daxili və xarici azadlıq mövzusu həm xarici, həm də Amerikan filmlərindəki kimi hər iki tərəfə açıq mövzudur. İnsan şəxsiyyəti üzərində hər hansı zorakılıq təzahürü Formanı iyrəndirir, susdurulmağın və tabe edilməyin heç bir formasını qəbul etmirdi.

Mədəniyyət cərəyanlarının kiçik dairələrində tanınan romanın ekranlaşdırılması ən müxtəlif tamaşaçı kütlələri arasında güclü təsirə səbəb oldu. Filmdə cəmiyyətin xüsusi modeli olan həbsxanaya getmək istəməyən filmin qəhrəmanı Rendl Mak Mörfi ilə birlikdə biz dəlixanaya düşürük. Orada zorakılıq qanunları qüvvədədir, hakimdir. Amma biz tədricən nəticəyə gəlirik ki, əslində cəmiyyət dəlixana modelidir. Onlar yerlərini dəyişirlər. Psixatrik kilinikanın xəstələri dəli deyillər, onlar bura könüllü gəliblər. Ona görə ki, bu dəlixana-sığınacaq, son dayanacağı kimidir. Ancaq orada da cəmiyyət onları rahat buraxmır. Adamlar şəxsi və kollektiv ağılsızlıqları arasında çıxılmaz vəziyyətdədir. Alternativ yoxdur, ya səni elektroşok vasitəsilə əsl dəliyə cevirirlər, ya da cəmiyyətdə "beyin yuyulmasina" məruz qoyurlar, bunun üçün kütləvi gicləşdirmə və total manipulyasiya vasitələrindən istifadə olunur. Ancaq nəhayət Mak Mörfi sayəsində əsərin personajları qiyam qaldırmaq qərarına gəlir, əvvəlcə onunla avtobusda özbaşına səfərə çıxırlar, sonra isə kilinika qaydalarına qarşı etiraz edirlər. Deməli Mak Mörfi hamıda azad olmaq (yaddan çıxmış) arzusunu-insan olmaq istəyini oyatdı. Finalda azadlığın tam sevincini ancaq nəhəg hindu hiss edə bilir. Cəmiyyətdə ən miskin adam kimi azadlıqdan və hüquqdan məhrum edilmiş və dəlixananı özü üçün axırıncı yurd bilən hindu kilinikadan qaçır. Ancaq o naməlum yerə, əslində qaranlığa can atır ki, azadlığın kiçik anını hiss etsin. Deməli Mak Mörfi onda azadlıq hissini oyada bilmişdi. Makın kilinika üzvləri üçün gizli səfər, qonaqlıq təşkil etməsi və sonda azadlıq çarcısı kimi ölməsi əbəs yerə deyilmiş. Filmin qayəsini də bu ideya təşkil edir.

"Ququ quşu yuvası üzərindən uçarkən" filminə verilən mükafatlara gəldikdə isə bu film 1976-cı ildə ən yaxşı film, ən yaxşı aktyor (Cek Nikelson), ən yaxşı aktrisa (Luiz Fletcer), ən yaxşı rejissor işi (M. Forman), ən yaxşı ssenarist (Lourens Hauben, Bo Qoldman) nominasiyaları üzrə Oskar mükafatına, ən yaxşı film, ən yaxşı aktyor (Cek Nikelson), ən yaxşı aktrisa (Luiz Fletcer), ən yaxşı rejissor işi (M. Forman), ən yaxşı ssenarist (Lourens Hauben, Bo Qoldman), ən yaxşı aktrisa debutu (Bred Durif) nominasiyaları üzrə Qızıl Qlobus mükafatına layiq görülmüşdü.

Bu filmə verilən xarici mükafatlara gəldikdə isə Formanın bu əsrarəngiz filmi ən yaxşı film, ən yaxşı rejissor, ən yaxşı aktyor, ən yaxşı aktrisa, ən yaxşı montaj, ən yaxşı ikinci plan aktyoru nominasiyaları üzrə BAFTA (Britaniya kino akademiyası)mükafatına, kinorejissorluq sahəsində böyük naliyyətə görə (M. Forman) Amerika rejissorlar birliyinin mükafatına, ən yaxşı Avropadan kənar film nominasiyası üzrə Danimarka kino tənqidçilərinin "Bodil" mükafatına, ən yaxşı xarici aktyor (Cek Nikelson) və ən yaxşı xarici film rejissoru (M. Forman) nominasiyası üzrə İtalyanın baş kino mükafatı olan David Donatello prizinə, ən yaxşı xarici film rejissoru (M. Forman) nominasiyası üzrə İtaliya kino jurnalistləri sindikatının "Gümüş Lent" mükafatına, ən yaxşı film nominasiyası üzrə Alman milli mükafatı olan Qızıl ekran mükafatına, ən yaxşı xarici rejissor (M. Forman) nominasiyası üzrə Yapon kino mükafatı olan Kinema Junpo mükafatına, ən yaxşı film rejissor (M. Forman) nominasiyası üzrə Los–Ancelos kino tənqidçilər birliyinin mükafatına, ən yaxşı aktyor (Cek Nikelson) nominasiyası üzrə Amerika milli kino arxiv mükafatına, Milli kino tənqidçilər birliyinin mükafatına və Nyu-York kino tənqidçilər dərnəyinin mükafatına, ən yaxşı dram-adaptasiya nominasiyası üzrə Amerika yazıçılar birliyinin mükafatına layiq görülmüşdür.

"Ayda adam"

Beləliklə qəhrəmanımız-vaxtı ilə məşhur və tanınmış komik Endi Kaufmandır. O nəinki, bu janrın adi nümayəndələri sırasına daxil deyil, hətta yumorist həmvətənlilərinin heç birinə bənzəmir. Endi hesab edirdi ki, yumor təbii və real olmalıdır, yumor və ciddi şeylər arasında sərhəd silinməlidir. Endi özünün qısa həyatını bütünlüklə buna həsr etdi. Forman Endinin uşaqlıq dövründən başlayaraq bütün həyatını açıb bizə göstərir. O hələ uşaq ikən səhnəyə çıxmaq arzusunda idi. Böyüdükdən sonra o məşhur agent Şapiroya rast gəlir. O, bu gənci gələcək ulduz kimi görür. Şapironun köməyi ilə Endi biznesin zirvəsinə qalxır və bütün Amerikanı güldürmək imkanı əldə edir. Endinin zarafatları yumorla, oyunbazlıqla və hətta satira ilə zəngin olmaqla kifayət qədər dərindir. O, böyük istetad və cəsarət sahibi idi. Hətta Endinin ölümü Amerikalıların çoxuna bir oyun kimi gəlir. Forman qeyri-adi insan haqqında əyləndirici cəfəngiyyat deyil, ciddi, dərin, faciəvi film çəkdi. Endinin obrazını Cim Kerri yaratmışdır. Bu sözsüz onun ən gözəl roludur. Personajın komizmi Kerrinin yüksək plastikası hesabına alınmışdır. Beləliklə Cimin bundan yaxşı oyunu mümkün deyildir. Ona görə yox ki, bu onun uğurunun son həddidir, sadəcə olaraq ona heç vaxt belə dramatizmlə dolu möhtəşəm rol təklif etməyəcəklər. Nəticədə Formanın filmi Amerika yox, Avropa sayağı alındı. Nahaq deyil ki, Avropada film bütün mükafatları qazandı. İki dəfə Amerika kino akademiyası laureatı Forman Endi haqda bu ekran əsərini ona görə çəkdi ki, Endi bütün qaydaları pozub, insanları o şeylərə gülməyə məcbur edirdi ki, onlar gülməli deyillər. Praktiki olaraq Forman heç bir şey özündən uydurmadı, o əfsanəvi komikin həyatın ekranlaşdırdı. Forman üçün Kerri ilə işləmək asan deyildi, vaxtı ilə o Endi ilə də birgə işləmişdi. Endi Kaufman: "Mən istəyirəm ki, insanlar əslində olduğu kimi sevinsinlər, kədərlənsinlər və hirslənsinlər. Ancaq mən heç vaxt gülməli olmaq istəmirdim. Ümumiyyətlə mən özümün kim olduğunu izah edə bilmirəm. Bu sadəcə olaraq mənəm."

"Ayda adam" filminə verilən mükafatlara gəldikdə isə bu film 2000-ci ildə ən yaxşı aktyor (Cim Kerri) nominasiyası üzrə Qızıl Qlobus mükafatına və ən yaxşı xarici rejissor (M. Forman) nominasiyası üzrə Berlin kinofestivalının mükafatına layiq görülmüşdür.

"Xalq Lerri Flintə qarşı"

Forman Amerikalı pornoqrafik jurnallar naşiri haqda çox güclü dram əsəri ekranlaşdırdı. O, milyonlarla tiraj çıxan populyar "Hastler" jurnalının yaradıcısıdır. Bu sadəcə bioqrafik film deyil, baxmayaraq ki sujet real hadisələrə və faktlardan ibarət materiallara əsaslanmışdır. Həmişə olduğu kimi Forman janr çərçivəsindən kənara çıxaraq xüsusi emosional gücə malik sənət əsəri yaratmışdır. Xalq içindən çıxmış Lerri milyarder olur. Onun uğuru mübahisə doğurur, ancaq o azadlığı sevirdi. Arvadı narkoman idi, sonra qics-ə yoluxmuşdu. O, bu dəhşətli gülləyə tuş gələnə qədər yaxşı əyləndi, sonra isə bu ona baha-başa gəldi. Bu rejissorun yeni bir şah əsəri oldu. "Xalq Lerri Flintə qarşı" filminə verilən mükafatlara gəldikdə isə bu film 1997-ci ildə ən yaxşı rejissor işi (M. Forman) və ən yaxşı ssenari (Skott Aleksander, Lerri Karajevski) nominasiyaları üzrə Qızıl Qlobus mükafatına, ən yaxşı rejissor işi nominasiyası üzrə Berlin kinofestivalının Qızıl Ayı mükafatına, Avropa və dünyanın ən yaxşı filmi nominasiyası üzrə Feliks mükafatına layiq görülmüşdür.

"Reqtaym"

Amerika-Böyük Britaniya filmi. İ. Z. Doktorounun romanını Forman ekranlaşdırdı. 20-ci əsrin əvvəli Nyu-York həyatının kətanı üzərində bir neçə insanın taleyi izlənir, burada ədalətə nail olmağa dəli kimi can atan qara dərili qəhrəmana xüsusi diqqət cəlb olunmaqla sujet açılır. Bütün aktyor heyətinin əla oyunu, Rendi Nyumenin valehedici musiqisinin müşayəti ilə fövqəladə rejissor tapıntıları bu əsəri dünya kino incisi adlandırmağa haqq verir. Onu da qeyd etmək lazımdır ki, 20-illik fasilədən sonra Ceyms Keqni sonuncu rolunu məhz bu filmdə oynadı.

"Valmon"

Fransa-B. Britaniya melodraması. Forman "Ququ quşu yuvası üzərindən uçarkən", "Matəm mahnısı" və "Reqtaym" filmlərini çəkdikdən sonra 13-əsr maskarad geyimində incə fransız kübarlarının fitnə-fəsadlarına girişdi. O, Şoderlo De Laklonun "Təhlükəli əlaqələr" romanını ustalıqla ekranlaşdırıdı. Əslində isə bu romanın ekrana çıxarılmasına üçünçü cəhd idi. (əvvəlcə 1960 və 1988-ci illərdə) Forman geyimin, musiqinin nəzakətli dövrünün mühitindən zövq alırdı. Əlbəttə sarsıntı keçirməsən də, baxmaq çox xoşdu. "Valmon" filminə verilən mükafatlara gəldikdə isə bu film 1990-cı ildə ən yaxşı rəssam işi (Per Qyuffrua) və ən yaxşı geyim rəssamı (Teodor Pistek) nominasiyası üzrə Sezar mükafatına layiq görülmüşdür.

Filmoqrafiya

1. "Müsabiqə" — (1963)

2. "Qara Pyotr" — (1963)

3. "Sarışının məhəbbət macərası" — (1966)

4. "Mənim xanımım yanır" — ("Yanğınsöndürənlərin bayramı") — (1967)

5. "Çex dalğaları" — (1968)

6. "Hissə" — (1971)

7. "Səkkizlərin gözü ilə" — (1973)

8. "Ququ quşu yuvası üzərindən uçarkən" — (1975)

9. "Saçlar" — (1979)

10. "Reqtaym" — (1981)

11. "Amadey" — (1984)

12. "Qısqanclıq" — (1986)

13. "Valmon" — (1989)

14. "Xalq Lerri Flintə qarşı" — (1996)

15. "Ayda adam" — (1999)

16. "İnamı qoruyun" — (2000)

17. "Qoyanın kabusları" — (2006)

18. "Münhen kabusu" — (2012)