Mirzə Abbas Abbaszadə

Mirzə Abbas Abbaszadə (tam adı:Mirzə Abbas Kərbəlayı Ələkbər oğlu Abbaszadə; 12 mart 1870, Yelizavetpol – 1920) — maarif xadimi, pedaqoq, folklorşünas.

Mirzə Abbas Abbaszadə
Mirzə Abbas Kərbəlayı Ələkbər oğlu Abbaszadə
Doğum tarixi	12 mart 1870
Doğum yeri	Gəncə, Yelizavetpol qəzası, Yelizavetpol quberniyası, Rusiya imperiyası
Vəfat tarixi	1920
Fəaliyyəti	pedaqoq

Həyatı

Mirzə Abbas Kərbəlayı Ələkbər oğlu Abbaszadə 1870-ci il mart ayının 12-də Gəncədə Ozan məhəlləsində mütərəqqi fikirli ruhani, məktəbdar ailəsində anadan olmuşdur. İlk təhsilini atasının xüsusi məktəbində almış, sonra Şah Abbas məscidi yanındakı məktəbdə davam etdirmişdir. 1885-ci ildə ibtidai təhsilini başa vurub, 1892-ci ilədək Gəncə mədrəsəsində oxumuşdur. Burada məşhur müdərrislər Mirzə Xəlil Şeyxzamanov və Molla Hüseyn Pişnamazzadədən dərs almış, ərəb, fars və türk dillərinə dərindən yiyələnmişdir. Nizami, Füzuli, Sədi, Hafiz kimi sənətkarların əsərlərini mütailə etmiş, Şərq ədəbiyyatına, İslam mədəniyyətinə yaxından bələd olmuşdur.

Fəaliyyəti

Pedaqoji fəaliyyəti

Bir il atasının açdığı məktəbdə müəllimlik edən Mirzə Abbas 1893-cü ildə səyahətə çıxaraq İranı, İraqı və Türkiyəni gəzmişdir.

M. A. Abbaszadə 1894-cü ildə Gəncə şəhər məktəbində işə düzələrək ana dili və şəriət fənlərini tədris etməyə başlamışdır. M. A. Abbaszadə nizamnaməyə əsasən Tiflis gimnaziyasında yoxlamadan keçdikdən sonra şəhər məktəbində müəllimliyə qəbul olunmuşdur. Tiflisdə olarkən o, ilk dəfə Firudin bəy Köçərli və Aleksey Osipoviç Çernyayevski ilə görüşüb, onlardan xeyir-dua almışdır. Qısa söhbətdən sonra A. O. Çernyayevski nəşrinə icazə almağa çalışdığı "Fikir" qəzetinə Gəncədən müxbirlik etməyi ona təklif etmiş və razılığını almışdır. Gəncə şəhər məktəbində yerli əhalinin arzusu ilə yaşlılar üçün bazar günü və axşam kursları da fəaliyyət göstərirdi. Həmin kurslarda 14 yaşdan 45 yaşa qədər şəhər sakinlərinə savad təlimini də M. A. Abbaszadə keçir, əlifbanı pulsuz olaraq öyrədirdi. Şəhər məktəbində işləməsi M. A. Abbaszadənin rus dilini mükəmməl öyrənməsinə əlverişli imkan yaratmışdı. O, hətta 1896-cı ildə Zaqafqaziyada yeganə müəllimlər institutu olan Tiflis Aleksandrovski Müəllimlər İnstitutunda açılmış müsəlmanlar üçün qısa müddətli kursda olmuşdur.

1896-cı ilin yayında alovlu publisist və pedaqoq Ömər Faiq Nemanzadənin Gəncəyə gəlməsi, bir az burada müəllim işləməsi, yerli müəllimlərlə, o cümlədən M. A. Abbaszadə ilə tez-tez görüşüb söhbət etməsi şəhərin mədəni həyatında bir canlanma yaratmaqla M. A. Abbaszadənin ictimai-siyasi baxışlarına çox böyük müsbət təsir göstərmişdir. Ömər Faiqin "dilimizə soxulan ərəb və fars sözlərinin gərəksizliyindən, əlifbanın yaramazlığından", maarifin, xalqın savadlanmasının azadlıq yolunda əsas şərtlərdən biri olmasından açdığı söz-söhbətlər M. A. Abbaszadəni bütün pedaqoji fəaliyyəti dövründə rahat buraxmamışdır. Onu şəhər məktəbində təkcə əlifba və şəriət dərslərini demək, tədris proqramını yeniləmək, nümunəvi pedaqoji prinsiplərdən istifadə etmək yox, həm də ana dilinin təmizliyi, ərəb qrafikalı Azərbaycan əlifbasının (əski əlifbanın) sadələşdirilməsi, yeni dərsliklərin yaradılması, uşaqların ana dilində təhsil alması, dini fanatizmlə mübarizə və Azərbaycan qadınlarının da məktəbə cəlb edilməsi kimi ictimai mətləblər düşündürməyə başlamışdır.

1898-ci il aprelin 23-də Gəncənin Bağmanlar yaşayış sahəsində əhalinin topladığı vəsait hesabına ilk rus-tatar (Azərbaycan) məktəbi açılmışdır.. M. A. Abbaszadə şəhər məktəbindən bu yeni tipli məktəbə köçürülərək Azərbaycan dili və şəriət müəllimi təyin edilmişdir. Məktəbdə rus və Azərbaycan dilləri qarşılıqlı sürətdə öyrədilirdi. Hər iki dil A. O. Çernyayevskinin "Vətən dili" dərslikləri əsasında sövtü-üsulla (səs üsulu ilə) tədris olunurdu. Bu zaman Rəşid bəy Əfəndiyevin "Uşaq bağçası" (1898) adlı əlifba kitabı İstanbulda nəşr edilərək daha çox Gəncə quberniyasında yayılmağa başlamışdır. Dərslik öz quruluşu və tərtibatı ilə A. O. Çernyayevskinin "Vətən dili"ndən fərqlənirdi. "Vətən dili" vasitəsilə ərəb əlifbasını şagirdə 6 aydan az vaxtda öyrətmək mümkün olmadığı halda "Uşaq bağçası" kitabı ilə bu əlifbanı bir ay müddətində öyrətmək, şagirdlərə yazı vərdişləri aşılamaq mümkün idi. R. Əfəndiyev "Vətən dili"ndəki nöqsanları aradan qaldırmaq, əlifba təlimi dövrünü azaltmaq məqsədilə ərəb məxrəci ilə ifadə olunan, tələffüzcə bir-birinə yaxın 8 ərəb hərfini atmış və 32 hərfdən 24-nü saxlamışdır. Beləliklə, hər bir hərfin öyrənilməsi üçün bir dərs tərtib etmişdir ki, bu da əlifbanı, oxuyub yazmağı bir ayda öyrətməyə imkan yaratmışdı. Şagirdin işini xeyli yüngülləşdirən bu islahatı M. A. Abbaszadə böyük maraqla qarşılamışdır. Ərəb əlifbasının sadələşdirilməsinə tərəfdar çıxaraq bu əlifbanın Azərbaycan dilinin fonetik tələblərinə (tələffüz və orfoqrafiya qaydalarına) uyğunlaşdırılmasına xüsusi metodik əhəmiyyət vermişdir. Bundan sonra o da əlifbada orijinal islahatlar aparmaq, yeni pedaqoji-metodik prinsiplər əsasında əlifba dərsliyi yaratmaq qərarına gəlmişdir.

O, rus-Azərbaycan məktəbində işləməyə başlayarkən əlifbada apardığı islahatlar əsasında "Birinci il Əlifba" dərsliyi tərtib edib əlyazma şəklində 1900-cü ildə Gəncədə çap etdirmişdir. Bu kitabdan xəbər tutan cahil mollalar məktəblərə girib hay-küy salmış, onu müəllimlərin, şagirdlərin əllərindən alaraq cırıb atmışlar. Hətta Gəncə qubernatoruna donoslar göndərmiş, M. A. Abbaszadəni şübhəli adam kimi qələmə vermişlər. Bundan sonra "Birinci il. Əlifba" dərsliyindən müəllimlər gizli surətdə istifadə edərək uşaqlara ana dilinin əlifbasını öyrədirdilər. Müəllif isə təqib olunmağa başlamışdır. Təqiblər və hədə-qorxular 1907-ci ilədək davam etmişdir. Lakin M. A. Abbaszadə bu müddətdə yalnız rus-Azərbaycan məktəbində ana dilini və şəriəti tədris etməklə kifayətlənməmiş, hava, su kimi lazım olan dərs kitabları da hazırlamaqla məşğul olmuşdur. 1901-ci ildə onun çalışdığı məktəbdə qız şöbəsi təşkil edilmişdir. Savadlı qadın müəllimi olmadığından orada da ana dili və şəriət fənlərini tədris etmək M. A. Abbaszadəyə tapşırılmışdır. O, həm oğlan, həm də qız şagirdlərinin dərsliyə ehtiyacını nəzərə alaraq "Birinci şöbə üçün şəriət dərsi" və "İkinci şöbə üçün şəriət dərsi" adlı iki kitab hazırlayıb 1901-ci ildə Gəncədə nəşr etdirmişdir.

1905–1907-ci illər birinci rus inqilabı Gəncədə yeni həyat, maarif və məktəb uğrunda mübarizəyə təkan vermişdir. Sənət məktəbi, kişi və qadın gimnaziyaları şagirdlərinin inqilabi nümayişə çıxmaları, erməni təcavüzünə qarşı "Difai" milli-müdafiə təşkilatının yaradılması, yeni nəşrə başlayan "Həyat", "İrşad", "Fyüzat", "Molla Nəsrəddin" və digər qəzet və jurnalların Gəncəyə gəlib çıxması, Rusiyanın müxtəlif ali məktəblərini bitirib doğma yurda qayıdan gənclərin inqilabi ideyalar təbliğ etməsi, xeyriyyə cəmiyyətlərinin fəaliyyətə başlaması, Gəncə bələdiyyəsinə daha çox azərbaycanlıların seçilməsi ictimai-siyasi və milli şüurun oyanmasına ciddi təsir göstərirdi.

O, daha çox Tiflisdə nəşr edilən "Molla Nəsrəddin" jurnalını oxuyur, orada dərc olunan yazılarda və şəkillərdə məsxərəyə qoyulan, ifşa edilən xalq düşmənləri ilə-bəylər, xanlar, qoçular, tacirlər, din xadimləri və fırıldaqçılarla tanış olur, onları məktəbdə, ictimaiyyət arasında başqalarına da tanıdırdı. Belə düşmənlərin Gəncədə də olması və onların törətdiyi əməllər barədə özü də jurnala məktublar yazır, yaxud Tiflisə gedərək köhnə dostu Ömər Faiqlə görüşüb məktubları şəxsən ona təqdim edirdi. M. A. Abbaszadə bu məktublara "Mollazadə", "A. Mollazadə" kimi gizli imzalar qoyurdu. Bu imzalarla o, istifadə edərək 1907-ci ildə iki kitab da çap etdirmişdir. "Molla Nəsrəddin"in təsiri altında ərəb dilindən tərcümə etdiyi lətifələr "Lətaif" adı altında Ömər Faiqin "Qeyrət" mətbəəsində Tiflisdə nəşr olunmuşdur. İkincisi bütün məktəblərdə ikinci sinifdə şagirdlərə oxutdurmaq üçün tərtib etdiyi "Türk dili və yaxud türkcə qiraət" adlı dərs vəsaiti isə Gəncədə Əsgər, Hacı Həsənzadə qardaşlarının mətbəəsində nəşr edilmişdir.

M. A. Abbaszadənin "Molla Nəsrəddin" jurnalı, Cəmil Məmmədquluzadə və Ömər Faiqlə yaxınlığı onu geniş və zəngin pedaqoji-metodiki və ictimai fəaliyyətə istiqamətləndirmişdir. 1906-cı ildə o, Gəncə Müsəlman Xeyriyyə Cəmiyyətinin təşkil edilməsində yaxından iştirak edir və onun üzvlərindən biri olur. Bakıda fəaliyyət göstərən "Nicat" və "Nəşri-maarif" cəmiyyətlərinin Gəncədə yaranan şöbələrinin işində də köməyini əsirgəmir. M. A. Abbaszadə maarifi, savadı yaymaq, uşaqlara ibtidai, orta və ali təhsil vermək, ana dili və ədəbiyyatın inkişafına kömək etmək, yeni məktəblər açmaq, müvafiq kitablar çap etdirmək, kitabxana-qiraətxanalar açmaq, müəllim kadrları hazırlamaq kimi məqsədlərin həyata keçirilməsində fəal iştirak etməyə başlayır.

1906-cı il avqustun 15-də Bakıda açılan Azərbaycan müəllimlərinin birinci qurultayına Gəncədən gedən nümayəndələr arasında Bağmanlar rus-Azərbaycan məktəbinin ana dili və şəriət müəllimi Mirzə Abbas Abbaszadə də var idi. Bakıdan qayıtdıqdan sonra o, qurultayın qarşıya qoyduğu əlifbanın islahı, imla, proqram və dərsliklər tərtibi, yeni mütərəqqi tədris üsulları axtarmaq, tədrisin ana dilində aparılması, qadınların təhsilə cəlb edilməsi və.s vəzifələrin yerinə yetirilməsi sahəsində nümunə göstərir. İkinci qurultayın Gəncədə keçirilməsi haqqında qərardan ruhlanan M. A. Abbaszadə həm də bu istiqamətdə aparılan hazırlıq işlərində böyük həvəslə iştirak edir. Onun pedaqoji-metodiki və ictimai fəaliyyətinin ən cəsarətli, ən məhsuldar dövrü bundan sonra başlayır.

1907–1908-ci illərdə rus-Azərbaycan məktəbinin müəllimi kimi M. A. Abbaszadə 7 kitab nəşr etdirmişdir. 1900 və 1901-ci ildə ilk dəfə çap olunmuş, qaragüruhla qarşılanmış "Birinci kitab. Əlifba", "İkinci kitab. Qiraət" və şəriət dərslikləri ikinci dəfə çapdan çıxmışdır. Eyni zamanda "Türk dili. Qiraət" və "Lətaif" adlı dərs vəsaitləri, bir də "Məşq məcmuəsi" metodik göstərişi nəşr olunmuşdur.

"Məşq məcmuəsi" müəllifin "Birinci kitab. Əlifba" dərsliyindən istifadə edərək səs üsulu ilə Azərbaycan əlifbasını öyrədən müəllimlər üçün metodik göstərişlərdən ibarət bir əsərdir. Müəllim yalnız bu göstərişlər və təlim üsulu əsasında, M. A. Abbaszadənin ifadəsi ilə desək, əvvəlcə məşq etməli idi ki, sadələşdirilmiş əlifbanı uşaqlara düzgün öyrədə bilsin.

M. A. Abbaszadə ərəb qrafikalı əski Azərbaycan əlifbasını dəyişdirməyin yox, sadələşdirməyin tərəfdarı idi. Lakin bu məqsədini həyata keçirərkən Rəşid bəy Əfəndiyevi təkrar etməmiş, əksinə, onun "Uşaq bağçası" kitabından fərqlənən orijinal əlifba dərsliyi yaratmışdır.

Məlumdur ki, ərəb dilinə nisbətən Azərbaycan dilində saitlər çoxdur. Amma bunların bir neçəsi ərəb qrafikasında öz əksini tapmamışdır. Bu da istər-istəməz oxuyanda və yazanda çətinliklər törədirdi. M. A. Abbaszadə məhz bu çətinliyi aradan qaldırmaq üçün islahat apararaq Azərbaycan dilinə məxsus saitləri öz düşüncəsinin məhsulu olan konkret işarələrlə əlifbaya daxil etmişdir.

Dərsliyin "Birinci kitab" adlanan birinci hissəsi hərflərin öyrədilməsi ilə başlayır. Hər bir hərfə aid çəkilmiş şəkillər, sözlərin seçimi uşaqların dərsi asanlıqla qavramasına, yaddaşında saxlamasına və maraq dairəsinin genişlənməsinə imkan yaradır.

Öz dövrü üçün böyük əhəmiyyət kəsb edən bu dərslikdə Mirzə Abbas Abbaszadə bir qayda olaraq sadədən mürəkkəbə tələbini gözləmişdir. Hərflər, hecalar, sözlər və cümlələrin düzülüşü, ardıcıllığı, kiçik həcmli mətnlərin əsas məqsədə xidmət etməsi, asan dildə və oxunaqlı olması, hikmətamizliyi kitabın pedaqoji baxımdan dəyərini artırmaqla bərabər, həm də müəllifin pedaqoji məharətindən və ustalığından xəbər verir.

Müəllif sözləri seçərkən bütün söz (tam kəlmə) üsulundan bacarıqla istifadə etmişdir ki, bu da o dövrdə ən mütərəqqi üsul idi. O, deyilişi uşağa daha münasib və uyğun olan ilk sözlərdən biri kimi "ot" sözünü götürmüşdür. Azərbaycanda sovet hakimiyyətinin ilk illərində ərəb, sonra latın qrafikası ilə çap olunan əlifbalarda da bu hala təsadüf edilir. Bütün söz (tam kəlmə) üsulunun ən coşğun dövrü 1923–1932-ci illər arasında olmuşdur. Fərhad Ağazadə "Yeni türk əlifbası" (1922–1924), Abdulla Şaiq "Uşaq gözlüyü" (1924) dərsliklərini də bütün söz üsulu ilə yazmışlar. 1933-cü ildə B. Mustafayev tərtib etdiyi əlifba kitabında Mirzə Abbas Abbaszadənin iş təcrübəsindən olduqca geniş istifadə etmişdir. Xüsusən bütün sözlərin seçilməsində uşağın bilik səviyyəsinin nəzərdə tutulması işi başdan-başa M. A. Abbaszadənin irəli sürdüyü sistem üzrədir.

M. A. Abbaszadə əlifba dərsliyinin "İkinci kitab" adlı ikinci hissəsində bundan əvvəl öyrədilmiş hərflərdən bir neçəsini heca və söz daxilində təkrar nəzərdən keçirir, öyrədilməmiş 6 hərfdən bəhs edir, bununla da hərflər sistemini başa çatdırır. Sonra 6 bölmədə uşaqların yaş və bilik səviyyələrinə uyğun kiçik həcmli mətnlər verilir. Həmin mətnlərdə əxlaqi-etik keyfiyyətlər tövsiyə edilir və uşaqlarda elmə, təhsilə həvəs oyadılır.

Mirzə Abbas Abbaszadənin "Birinci il. Əlifba" və ondan sonrakı ilk oxu kitabı üçüncü dəfə 1911-ci ildə Gəncədə, dördüncü dəfə 1913-cü ildə Bakıda "Kaspi" mətbəəsində və beşinci dəfə 1914-cü ildə yenə həmin mətbəədə nəşr olunmuşdur. "Birinci il. Əlifba" kitabının 4-cü nəşri bütün şəhər məktəbləri üçün dərslik kimi qəbul edilmişdir. Üz qabığında senzuranın "Tatarskaya azbuka" yazdırmasına baxmayaraq müəllif içəridə onun "Birinci il. Türk əlifbası" adını saxlaya bilmişdir.

M. A. Abbaszadə hətta üz qabığında gedən "Yelizavetpol" əvəzinə titul vərəqində "Gəncə" getməsinə nail olmuşdur. Kitabın üzərinə onu da yazmışdır ki,"25 faiz güzəştlə satılır".

Əvvəlcə Gəncə quberniyasının məktəblərində geniş yayılan M. A. Abbaszadənin əlifba kitabından sonralar Gürcüstan, Kazan, Krım, Türküstan, İstanbul, Qars və Orta Asiyanın təlim Azərbaycan dilində olan məktəblərində də əsas dərslik kimi istifadə edilmişdir.

Böyük istiqlal şairi Əhməd Cavad M. A. Abbaszadənin əlifbasını "türk dünyasının birinci əlifbası", müəllifin özünü isə "əlifba tədrisində tayı-bərabəri olmayan" müəllim adlandırmışdır.

Birinci rus inqilabı dövründə M. A. Abbaszadə "Şəriət dərsi" adlı iki kitabını da yenidən nəşr etdirməyə müvəffəq olmuşdur. O, bu dərsliklərini də yeni pedaqoji prinsiplərlə tərtib etmişdir."İkinci şöbə üçün şəriət dərsi"ndə İslam dininin tarixindən şagirdlərin yaş xüsusiyyətlərinə uyğun ən vacib məlumatlar verilmiş, əsas anlayışlar (Allah, Peyğəmbər, İmam) izah edilmiş, sonra isə məşhur peyğəmbərlər, imamlar haqqında qısaca bəhs olunmuşdur. Bunların ardınca müsəlmanlığın əsas şərtləri, dinin kök və budaqları öz əksini tapmışdır.

M. A. Abbaszadə şəriət dərsində şagirdlərə aşılayır ki, hər bir müsəlmanın hər şeydən əvvəl Kəbə, qiblə, dəstəmaz, namaz, orucluq, xüms və zəkat barədə məlumatı olmalı və o, yerinə yetirilməsi vacib olan qayda-qanunların necə icra edilməsini hökmən bilməlidir. Bunların sadə şəkildə uşaqlara öyrədilməsi kitabın dəyərini daha da artırır.

Dərsliyin sonunda Allahı, Məhəmməd peyğəmbəri tərifləyən və onların böyüklüyünü, hər bir işi Allahın adı ilə başlamağı tövsiyə edən, insanı paklığa, elmə, təhsilə çağıran surə və dualar verilmişdir.

M. A. Abbaszadə "Şəriət dərsi" kitabını tərtib edərkən məqsədi şagirdlərə dini yox, elmi biliklər vermək olmuşdur. Halbuki əvvəllər şəriət dərsləri dövlət məktəblərində də ata-baba məktəb və mədrəsələrdə olduğu kimi köhnə üsulla keçilirdi. Yəni molla dinin ehkamları haqqında uşaqlara bəzi məlumat verir, qiyamət günü haqqında danışır, sonra isə Quran oxudurlar. Əslində Quranı əzbərlədir, mənasını başa salmırdı.

"Şəriət dərsi" kitabları öz mütərəqqi pedaqoji-metodik prinsiplərinə və məzmununa görə 1920-ci ilə qədər, ardıcıl olaraq 20 il Gəncə quberniyasının xalq məktəblərində, Gəncə şəhərindəki dövlət məktəblərində və Gəncə mədrəsəsində dərsliyə olan ehtiyacı ödəmişdir. Həmin dərsliklər 8-ci, sonuncu dəfə 1919-cu ildə Bakıda Orucov qardaşlarının elektrik mətbəəsində çap olunmuşdur.

Birinci rus inqilabının 1907-ci ildə məğlubiyyətindən sonra Stolıpin irticası dövrü başlamışdır.

Bu dövrdə Gəncədə də mütərəqqi əhval-ruhiyyəli müəllimlər təqib olunmuş, hətta məktəblərdən qovulmuşlar. İnqilab zamanı əldə edilən güzəştlər ləğv edilmişdir. Tədris planlarından ana dili çıxarılmışdır. Mirzə Abbas Abbaszadəni də Bağmanlar rus-Azərbaycan məktəbini tərk etməyə məcbur etmişlər. 1908-ci ildə onu yaxşı tanıyan Abdulla Tofiq Sur Yelizavetpol (Gəncə) Müsəlman Ruhani Seminariyasına (Gəncə mədrəsəsinə) dəvət etmişdir. M. A. Abbaszadə burada İstanbul universitetini bitirib qayıdan Abdulla Sur, filosof-şair Hüseyn Cavid, İdris Axundzadə, Rza Zaki, Həmidbəy Yusifbəyzadə, İsmayıl Faiq, Akif Səfvət kimi dövrün qabaqcıl maarifçi müəllimləri ilə çiyin-çiyinə çalışmağa başlamışdır. Əlifba və fars dili müəllimi vəzifəsini yerinə yetirməklə o, metodiki fəaliyyətini də davam etdirmişdir.

Yelizavetpol (Gəncə) Müsəlman Ruhani Seminariyası (Gəncə mədrəsəsi) Məhəmməd Əmin Rəsulzadənin təbirincə desək, "milliyyətpərvərlik ruhunu qüvvətləndirən ən mühüm mərkəz" idi. Burada təhsilin quruluşu və məzmunu əsaslı şəkildə dəyişmişdi. İlahiyyat və Quranın oxunması ilə yanaşı Azərbaycan, ərəb, fars və rus dilləri, tarix, coğrafiya, təbiət tarixi, həndəsə, cəbr, riyaziyyat və gigiyena fənləri də tədris olunurdu. Azərbaycan müəllimlərinin II qurultayının tapşırığı ilə Üzeyir Hacıbəyov mədrəsənin tədris planını hazırlamış və oraya dünyəvi fənlər daxil etmişdir.

Şəhər camaatının "Mədrəseyi-ruhaniyyə" adlandırdığı Gəncə mədrəsəsinin müəllim və tələbələri xüsusi geyim formasına malik idilər. Onlar milli təəssübkeşlikləri ilə də fərqlənirdilər. Dövrün vacib milli məsələləri hər bir müəllimin fəaliyyətində başlıca yer tuturdu. Birinci rus inqilabının məğlubiyyətindən sonra geniş şəkil almış "dil pozğunluğu"na qarşı mədrəsə müəllimlərinin hamısı vahid cəbhədən çıxış edir, xalq dilini, milli varlığın gələcəyini düşünürdü.

Mirzə Abbas Abbaszadə tərtib etdiyi dərsliklərində çətin mənalı ərəb-fars sözlərindən qaçır, onları türk (Azərbaycan) sözləri ilə əvəz edirdi. Başqalarını da sadə yazmağa, dildə ərəb-fars və osmanlı sözlərini işlətməkdən uzaqlaşmağa çağırırdı. Onun çalışdığı Gəncə mədrəsəsində dərsliklərin dilinə həmişə bu mövqedən yanaşırdılar.

Fars dilini tədris edərkən M. A. Abaszadə qiraət kitabı tapılmadığından şagirdlər üçün dərslik hazırlamalı olmuşdur. Rus dilində olan "Qiraəti-farsi" ("Farsca qiraət") kitabının I cildindən tərcümə yolu ilə belə bir dərslik meydana gətirmişdir. Əvvəlcə həmin kitab mədrəsənin müəllim heyəti tərəfindən müzakirə olunmuş və mövcud proqrama uyğunluğu, dilinin sadəliyi, mətnlərin bədii və yığcamlığı bəyənilərək qəbul edilmişdir.

Dərslik 1909-cu ildə Gəncədə nəşr olunmuşdur. Ondan istifadə edən şagirdlər az vaxtda fars dilini öyrənə bilirdilər.

Bundan sonra xeyirxah, qayğıkeş və istedadlı pedaqoq olan Abdulla Sur M. A. Abbaszadəyə məsləhət görmüşdür ki, 1908-ci ildə çap etdirdiyi "Birinci il. Əlifba" dərsliyinin "İkinci kitab. Qiraət" hissəsini mövzu, dil və imla cəhətdən məzələsin. "İkinci kitab" üzərində onlar birgə işləmiş və oraya təlim-tərbiyə baxımından daha faydalı mətnlər daxil edərək pedaqoji-metodiki cəhətdən kamil bir dərslik hazırlamışlar. Dərslik elə "İkinci kitab" adı altında A. Məhəmmədzadə və A. Mollazadə imzaları ilə 1910-cu ildə "Nəşri-maarif" cəmiyyəti tərəfindən çap olunmuşdur.

Abdulla Surun 1912-ci il mayın 8-də gənc yaşında xəstəlikdən vəfat etməsi müəllim və tələbələri sarsıtmışdır. Bir az sonra cahil mollaların fitnəkarlığı ilə mədrəsəyə təzyiqləri gücləndirən və onun əhəmiyyətini dərk edən çarizm bu milli təhsil ocağını bağlamışdır. Müəllimlərdən Hüseyn Cavid və Rza Zaki Bakıya, digərləri isə şəhərdəki müxtəlif məktəblərə getmişlər.

M. A. Abbaszadə 1912-ci ildə Yelizavetpol (Gəncə) şəhər məktəbində türk (Azərbaycan) dili müəllimi vəzifəsinə qəbul edilmiş və 1917-ci ilədək burada çalışmışdır.

1914–1915-ci dərs ilində bu şəhər məktəbi ali-ibtidai məktəbə çevrilmişdir. Buraya üçillik ibtidai şəhər və kənd məktəblərini bitirənlər qəbul olunurdular. Məktəbdə verilən təhsil hər kəsə orta peşə məktəblərində və ibtidai məktəblərdə müəllimlik etməyə, mühasibatlıq kursuna daxil olmağa, müəssisə, yaxud xüsusi firmaların kontorlarında yüksək vəzifə tutmağa imkan verirdi. Belə kadrlar hazırlığında M. A. Abbaszadə də fəal iştirak edir, şagirdlərində müəllimlik peşəsinə böyük məhəbbət hissi aşılayırdı. Onun özü bu zaman 20 illik təcrübəyə malik nüfuzlu müəllim idi. Dərsliklərindən nəinki bütün Gəncə quberniyasında, habelə Qafqazın, Krımın, Kazanın təlim Azərbaycan dilində olan məktəblərində istifadə edilirdi. Təkcə 1914-cü ildə onun 3 kitabı-"Əlifba", "Şəriət dərsi" təkrar və "Arvad ağısı" adlı folklor nümunələrindən ibarət kitabı ilk dəfə nəşr edilmişdir.

"Arvad ağısı" Mirzə Abbas Abbaszadənin eyni zamanda xalq ədəbiyyyatımızın gözəl bilicisi və toplayıcısı olduğunu təsdiq edir. Əlifba dərsliyində və qiraət kitabında geniş yer verdiyi folklor nümunələrindən məlum olur ki, o, şifahi xalq ədəbiyyatının inkişafını izləmiş, yeni yaranan nümunələri də nəzərdən qaçırmamışdır. Nəhayət topladığı bütün xalq ədəbiyyatı incilərini kitab şəklində nəşr etdirmək qərarına gəlmişdir. Bu toplu 90 ildən sonra-2004-cü ildə Azərbaycan MEA Folklor İnstitutu tərəfindən "Azərbaycan folklorunun ilkin nəşrləri" seriyasının ikinci kitabı kimi çap edilərək folklorumuzun elmi əsaslarla nəşr olunmuş ilk antologiyası, Mirzə Abbas Abbaszadənin özü isə Azərbaycan folklorşünaslığı tarixində ilk toplu tərtibçisi qiymətini almışdır.

1914-cü ildə birinci dünya müharibəsinin başlanması M. A. Abbaszadənin də qayğılarını artırmışdır. Müharibə türk xalqlarını fəlakətlərə düçar etmiş, Türkiyənin Qars və Ərdahan əyalətlərində yerli azərbaycanlıların yaşayış məntəqələrini dağıtmış, sağ qalanlar uzaq kənd və şəhərlərə qaçmışdılar. Qarsdan 300 nəfərə yaxın qoca, qadın və uşaq Gəncəyə pənah gətirmişdi. Onların yerləşdirilməsi ilə məşğul olan Gəncə Müsəlman Xeyriyyə Cəmiyyətinin təşkil etdiyi komissiyanın üzvlərindən biri də Mirzə Abbas Abbaszadə idi. O, eyni zamanda ianə və yardım toplamaq üçün əhali arasına çıxır, təbliğat aparır, camaatdan yığılan pulu və yardımları xeyriyyə cəmiyyətinə təhvil verir, oradan isə ünvanlara paylanmasını təşkil edirdi. Hər dəfə ianə dəftərinə özü 10 manat yazdırır, hələ 1906-cı ildən bəri cəmiyyətin həqiqi üzvü olduğundan hər ay 5 manat üzvlük haqqı ödəyirdi. O, həm də yetim uşaqları məktəbə cəlb edir, onlara dərs kitabları, dəftər, qələm və.s alıb verirdi. M. A. Abbaszadə Gəncə Müsəlman Xeyriyyə Cəmiyyətinin yığıncaqlarında, bütün tədbirlərində fəal iştirak edir, Bakının, Tiflisin, İrəvanın müsəlman xeyriyyə cəmiyyətləri ilə əlaqələrin möhkəmləndirilməsinə çalışırdı. Məhz bu əlaqələr sayəsində M. A. Abbaszadə Gəncə mədrəsəsində dərs dediyi sevimli şagirdi, indisə Bakı "Cəmiyyəti-Xeyriyyə"nin ən fəal nümayəndəsi sifəti ilə Gürcüstana, Batuma, Türkiyəyə, Qarsa, Ərdəhana müntəzəm yardımlar aparan gənc şair-publisist Əhməd Cavadla tez-tez görüşmüş, onların arasında bir doğmalıq, dostluq, inam və etibar yaranmışdır.

Müharibənin evsiz-eşiksiz, kimsəsiz qoyduğu qocalar, qadınlar və uşaqlar Gürcüstanın Axalsix rayonundakı Azqur kəndinə də pənah gətirmişdilər. Burada ata-baba mülkündə yaşayan məşhur mollanəsrəddinçi Ömər Faiq Nemanzadə bütün işini-gücünü buraxıb qaçqınlara, didərginlərə həyat şəraiti yaratmaqla məşğul olurdu. Onun təşəbbüsü ilə kənddə "beş ayın ərzində altı dəfə ianə" toplanmış, "hər ay iki yüz manat xərci ilə yaralılara məxsus bir kiçik xəstəxana" açılmışdır. Lakin xalqın maarifləndirilməsi üçün məktəb və müəllim kadrları çatmırdı. Axalsix nahiyyəsi milli komitəsinin rəhbəri, müsəlman xeyriyyə cəmiyyətinin sədri Ömər Faiq 1917-ci ilin yayında Gəncədən ali-ibtidai məktəbin türk dili müəllimi Mirzə Abbas Abbaszadəni Azqura dəvət etmişdir. O da 20 illik dostunun bu dəvətini qeyd-şərtsiz qəbul edərək ailəsini də götürüb oraya getmişdir.

M. A. Abbaszadə həmin yayda Azqurda kişi və qadın müəllimləri hazırlayan iki kurs təşkil etmişdir. Bu kurslarda 30 kişi və 20 qadın müəllimlik sənətinə yiyələnmişdir. M. A. Abbaszadə onlara Azərbaycan dilinin əlifbasını səs üsulu ilə tədris etmək yollarını, proqram tərtib etməyi, mütərəqqi təlim üsullarını, savadlı, ədəbli insan tərbiyə etməyi öyrətmişdir. Bu müəllimlər əlifba təlimini M. A. Abbaszadənin "Birinci il. Əlifba" dərsliyi ilə keçdikləri ilk günlərdən valideynlər müəllifin əlifba tədrisindəki bacarığını yüksək qiymətləndirərək ondan məktəb açmasını xahiş etmişlər. "Bir çox isrardan sonra Abbas Əfəndi orada qalıb biri oğlan, biri qız məktəbi olmaq üzrə iki məktəb açır".

Beləliklə, 1917–1918-ci dərs ilinin sonunadək Azqurda qalıb, pedaqoji fəaliyyətini davam etdirmiş və Ömər Faiqin özünün yaratdığı müsəlman xeyriyyə cəmiyyətinin xətti ilə Axalsix nahiyyəsində gördüyü əhəmiyyətli ictimai-siyasi və mədəni-maarif işlərində onun ən yaxın köməkçisi olmuşdur.

1918-ci il mayın 28-də Azərbaycanın müstəqil dövlət elan olunması, iyunun 16-da isə yeni hökumətin Gəncəyə köçməsi xəbərini M. A. Abbaszadə Ömər Faiqlə birlikdə Azqurda eşitmişdir. Az sonra məlumat almışdır ki, Bakı kommunası bu hökuməti məhv etmək məqsədilə Gəncəyə hücuma keçmişdir. Onların qarşısını almaq üçün Nuru Paşanın komandanlıq etdiyi türk ordusu şəhərə girmişdir. M. A. Abbaszadə daha "orada qalmayıb ailəsilə bərabər yurdu bulunan Gəncəyə gəlir. Haman tarixdən maarif nəzarəti tərəfindən Gəncə qız edadiyyəsinə türkcə müəllim təyin olunur."("Azərbaycan" qəzeti, 2 iyun 1919-cu il).

Qız orta məktəbində işləməsi M. A. Abbaszadənin ən böyük arzularından birinə çatması demək idi. Pedaqoji fəaliyyətə başladığı XIX əsrin sonlarından bəri Azərbaycanın mütərəqqi qüvvələri ilə birlikdə o da qadın azadlığı, qadınların maariflənməsi problemi ilə məşğul olurdu. Yalnız müstəqil Azərbaycan dövləti bu problemin həllinə qərar vermişdir. Azərbaycan Xalq Cümhuriyyəti ilk günlərdən məktəbləri milliləşdirmiş, xalq maarifi nazirliyi yaratmış, bütün məktəblərdə Azərbaycan dininin tədris olunmasını qanuniləşdirmişdir. Ümumi, pulsuz və icbari təhsil elan etmişdir. Müəllim kadrlarının hazırlanması üçün tədbirlər müəyyənləşdirmiş, onlara dövlət səviyyəsində diqqət və qayğı göstərmək tədbirlərinə başlamışdır.

Belə bir şəraitdə M. A. Abbaszadə böyük ruh yüksəkliyi ilə qadınları savadlandırmaqla, yeni dərs kitabları tərtib etməklə, kasıb, yetim və kimsəsiz oğlan və qızları milli dövlət məktəblərinə, eləcə də özünün xüsusi məktəbinə cəlb etməklə, qəzetlərə məqalələr yazmaqla məşğul olurdu. O, dərs dediyi qızların qiraət kitablarına tələbatını ödəmək, eləcə də Azərbaycan qadınlarını ictimai-mədəni gerilikdən, mənəvi kasıblıqdan qurtarmaq üçün ilk dəfə 1914-cü ildə çap etdirdiyi "Arvad ağısı" kitabını 1918-ci ildə Azqurdan qayıdan kimi yenidən nəşrə vermişdir. Əlavələrlə 32 səhifədən ibarət bu kitab Qafur Rəşad Mirzəzadənin naşirliyi ilə Bakıda "Məktəb" jurnalının elektrik mətbəəsində çapdan çıxmışdır.

Azərbaycan Xalq Cümhuriyyəti dövründə M. A. Abbaszadə ictimai xadim səviyyəsinə yüksəlmişdir. O, Gəncə Müsəlman Xeyriyyə Cəmiyyətinin və Gəncə Türk Müəllimləri İttifaqının fəal üzvü kimi milli hökumətin tədbirlərində, xalqın bayram və matəm mərasimlərində şəhər müəllimlərini təmsil etmək hüququ, onların adından söz demək səlahiyyəti qazanmışdı.

Bu məşhur müəllimin və ictimai xadimin xidmətləri milli Azərbaycan hökuməti tərəfindən lazımınca qiymətləndirmişdir. Gəncə Türk Müəllimləri İttifaqının təklifi ilə 1919-cu il may ayının 23-də Gəncənin yay klubunda Mirzə Abbas Abbaszadənin pedaqoji fəaliyyətinin 25 illiyinə həsr edilmiş təntənəli yubiley mərasimi keçirilmişdir. Mərasimə bütün siyasi partiyaların, ittifaqların, cəmiyyətlərin nümayəndələri, görkəmli maarifçi ziyalılar toplanmışdı.

Gəncə Türk Müəllimləri İttifaqının sədri İdris Axundzadə Azərbaycan Xalq Cümhuriyyəti parlamentinin sədri Həsənbəy Ağayevin, baş nazir Nəsibbəy Yusifbəylinin, Bakı, Şəki, Qazax və Rusiya türk müəllimləri ittifaqlarının göndərdikləri təbrik teleqramlarını oxumuşdur.

Yubiley məclisində şəxsən parlament üzvü A. İ. Malxazov, hərbi nazirin müavini general Əlipaşa və Gəncənin general-qubernatoru Xudadat bəy Rəfibəyli çıxış edərək M. A. Abbaszadəni təbrik etmişlər.

Müsavat və İttihad partiyaları, Gəncə vilayəti və Gəncə şəhər türk müəllimləri ittifaqları, qadınlar xeyriyyə cəmiyyəti, zükur xeyriyyə cəmiyyəti, tələbələr ittifaqı, "Mədrəseyi-ruhaniyyə", tacirlər, sənətkarlar yubilyara qiymətli hədiyyələr vermişlər.

Axırda "Avropa qılıqlı, islam ruhlu süfrə" açılmış, bu süfrəyə 105 kişi əyləşmişdir. Süfrə yığılandan sonra onlar M. A. Abbaszadənin ətrafına toplaşaraq şəkil çəkdirmişlər. Həmin şəkil 70 ildən sonra Mirzə Abbasın böyük oğlu Azərbaycanın əməkdar müəllimi, Lenin ordenli Mehdi Abbaszadənin arxivindən tapılıb üzə çıxarılmışdır. Şəkildə yubiley iştirakçılarından bir qismini tanımaq mümkündür. Budur onlar: Xudadat bəy Rəfibəyli, Əliağa Şıxlınski, Səmədbəy Mehmandarov, Hüseyn Cavid, Əhməd Cavad, Cəlil Məmmədquluzadə, Üzeyir Hacıbəyov, Səmədağa Ağamalıoğlu, Firudin bəy Köçərli, Fərhad Ağazadə, Mahmudbəy Mahmudbəyov, Əli Nəzmi, Əli Razi, Mirzə Məhəmməd Axundzadə.

M. A. Abbaszadə görkəmli pedaqoq, alim, yazıçı və mədəniyyət xadimlərinin yetişməsində böyük rolu olmuşdur. Mir Cəlal Paşayev, Həmid Araslı, Əli Quliyev, Mirəli Qaşqay, Çingiz Cuvarlı, Qəmbər Hüseynli, Adil İsgəndərov və onlarca başqaları istər Azərbaycan Xalq Cumhuriyyəti dövründə, istərsə də sovet hakimiyyətinin ilk illərində ibtidai təhsil alarkən bu fədakar müəllimin "Əlifba" və şraət dərsliklərindən istifadə etmişlər.

Azərbaycanda xalq maarifi milli əsasda yenidən qurulurdu. M. A. Abbaszadə elmi-pedaqoji və ictimai fəaliyyətini genişləndirir, gənclərin tərbiyəsində xalq pedaqogikasından, milli pedaqoji sərvətlərdən, ictimai-mədəni və tarixi örnəklərdən istifadə edir, məqalələr yazıb ayrı-ayrı qəzetlərə göndərirdi. "Azərbaycan" qəzetinin 1920-ci il 15 mart tarixli sayında dərc etdirdiyi "Novruz bayramı" Gəncədə 50 ildən bəri Novruz bayramı tarixçəsi" adlı məqalə-xatirəsi öz aktuallığını bu gün də saxlamaqdadır.

1920-ci il aprelin 28-də Azərbaycan Xalq Cümhuriyyəti süqut etdi. May ayında milli hökuməti bərpa etmək uğrunda Gəncədə üsyan baş verdi. Qırmızı ordu üsyançılara divan tutdu. M. A. Abbaszadə öz evində güllələndi, bütün varı-yoxu dağıdılıb aparıldı.

Məhəmməd Əmin Rəsulzadə "Azərbaycan Cümhuriyyəti" əsərində milli hökuməti müdafiə etmək yolunda Azərbaycan qurbanlarının siyahısına Nəsib bəy Yusufbəyli, Fətəlixan Xoyski, Xudadat bəy Rəfibəyli, Firudin bəy Köçərli, İslam bəy Qəbulzadə ilə birlikdə pedaqoji sahədə qimətli əməyi ilə ad qazanmış Mirzə Abbas Abbaszadənin də adını yazmışdır.

1920-ci ildən 1990-cı ilədək M. A. Abbaszadənin pedaqoji-metodiki və ictimai fəaliyyətini araşdıran olmamışdır. Bu işə yalnız Azərbaycan ikinci dəfə dövlət müstəqilliyi əldə etdikdən sonra başlanmışdır.

Milli azadlıq hərəkatının başlanğıc dövründə 1989-cu ildə M. A. Abbaszadənin xatirəsi əbədiləşdirilmiş, onun yaşadığı evin divarına xatirə lövhəsi vurulmuşdur. Keçmiş Caparidze küçəsinə M. A. Abbaszadənin adı verilmişdir. Gəncə Dövlət Universitetinin yanında və 20 saylı şəhər orta məktəbinin həyətində büstü qoyulmuşdur. Həmin məktəb M. A. Abbaszadənin adını daşıyır. M. A. Abbaszadə adına Xeyriyyə Fondu yaradılmış və dövlət qeydiyyatından keçmişdir. Fondun Gəncə şəhər Bankında xüsusi hesabı açılmışdır. Məqsəd fondun vəsaiti hesabına ümumtəhsil məktəblərində yüksək qiymətlərlə oxuyan şagirdlərə təqaüd vermək, dərs vəsaitləri nəşr etdirmək və xeyriyyə tədbirləri keçirməkdir.

Xatirəsi

Gəncədə M. A. Abbazsadənin büstü

Haqqında "Əlifba yaradan müəllim" adlı film çəkilmişdir. Filmi Gəncədə fəaliyyət göstərən "Kəpəz" televiziyası istehsal edib.

Gəncə şəhərində Mirzə Abbas Abbaszadə adını daşıyan küçə və 20 saylı orta məktəb var.