Vikipediya

Məhəmməd Füzuli

Azərbaycanın ən böyük şairlərindən biri

Məhəmməd Füzuli (təq. 1494, Bağdad – 1556[1], Bağdad, Bağdad əyaləti[d]) — Azərbaycan şairi, mütəfəkkir və filosof, Azərbaycan ədəbiyyatı tarixində divan janrının ən məşhur və görkəmli nümayəndələrindən biri. Bir çox təzkirələrdə Bağdadi təxəllüsü ilə anılır. Mənbələrdə digər adı Molla Məhəmməd Bağdadidir. Ancaq şairin Bağdadda deyil, onun yaxınlığındakı məşhur Kərbəla şəhərində doğulduğu məlumdur.

Məhəmməd Füzuli
Fuzûlî.jpg
Doğum tarixi təq. 1494
Doğum yeri
Vəfat tarixi 1556[1]
Vəfat yeri
Vəfat səbəbi taun[2]
Vətəndaşlığı
Uşağı
Fəaliyyəti şair, yazıçı
Vikimənbənin loqosu Məhəmməd Füzuli Vikimənbədə
Vikianbarın loqosu Vikianbarda əlaqəli mediafayllar

Azərbaycan Respublikası Nazirlər Kabinetinin 7 may 2019-cu il tarixli, 211 nömrəli Qərarı ilə Məhəmməd Füzuli Azərbaycan Respublikasında əsərləri dövlət varidatı elan edilən müəlliflərin siyahısına daxil edilmişdir.[3]

HəyatıRedaktə

Məhəmməd Füzuli Azərbaycanda məşhur olan türk mənşəli Bayat tayfasındandır. Bəzi mənbələrə görə, Məhəmmədin atası Süleyman İraqa Azərbaycanın Ərəş mahalından köçmüşdür. Sonralar şairin oğlu Fəzli Ərəşə dönərək, yaxın qohumlarının yanında yaşayıb. O, burada özünün alimliyi ilə geniş şöhrət tapıb. Füzulinin özü də kamil təhsil görmüşdü. Elə bunu nəzərə alan tədqiqatçılar belə hesab edirlər ki, şairin atası kifayət qədər varlı adam olmuşdur. Eləcə də onun ziyarətgah sayılan Hillə və Kərbəla kimi şəhərlərdə yaşaması Süleymanın ruhani olduğuna dəlalət edir. Həqiqətən də belə bir rəvayət var ki, Füzulinin atası Hillə şəhərinin müctehidi olmuşdur.

XI əsrdə İraqın səlcuqlar, daha sonralar isə monqollar və teymurilər tərəfindən işğalından sonra Bağdadda və onun ətraflarında türklərin sayı getdikcə artır. Bu durum sonralar da davam edir. 1508-ci ildə I İsmayıl təntənəli şəkildə Bağdada girərək İraqı Azərbaycana birləşdirir, 1534-cü ildə isə bu şəhər uzun bir müddətə Osmanlı İmperiyasının tərkibinə daxil olur. Beləliklə, Füzulinin həyat və yaradıcılığının ilk dövrləri İraqi-Ərəbin Səfəvilər hakimiyyətinə tabe olduğu illərə düşür.

Məhəmməd Füzuli 1556-cı ildə Kərbəlada taun xəstəliyindən vəfat etmişdir. Şairin qəbri də Kərbəladadır.

Şairin ölümünün 400 illiyi dünya miqyasında qeyd edilmişdir. Əsərləri toplanaraq ən qədim nüsxələr əsasında Azərbaycanda beş cilddə nəşr olunmuşdur.

YaradıcılığıRedaktə

 
SSRİ poçt markası (1958).

Məhəmməd Füzulinin müəllimi Vəli Məmmədzadə olmuşdur. Şəxsi mütaliəsi sayəsində orta əsr elmləri (məntiq, tibb, nücum, riyaziyyat və humanitar elmlər), xüsusən dini-fəlsəfi cərəyanlar, ərəb tərcümələri əsasında yunan fəlsəfəsi ilə yaxından tanış olmuş, klassik türk, ərəb, fars və hind ədəbiyyatını öyrənmişdir.

"Bəngü Badə" ("Tiryək və Şərab") əsərini Şah İsmayıl Xətaiyə ithaf etməsinə, I Şah Təhmasibə və onun sərkərdələrinə, ayrı-ayrı valilərə, xanlara qəsidələr yazmasına baxmayaraq, saraya meyl göstərməmişdir.

Sultan Süleymana bir neçə qəsidə təqdim etmiş Füzuli sultan ordusu ilə Bağdada gələn türk şairləri Xəyali və Yəhya bəylə görüşmüş, "Leyli və Məcnun" (1537) əsərini də "Rum zərifləri" adlandırdığı bu sənətkarların xahişi ilə qələmə almışdır.

Füzuli üç dildə qəzəl, qəsidə, müsəddəs, tərkibbənd, tərcibənd, rübai, qitə, mürəbbe və s. yazmışdır. Fəlsəfi mahiyyətli qəsidələri, "Yeddi cam", "Ənisül-qəlb", "Səhhət və Mərəz" əsərləri qocalıq dövrünün məhsullarıdır. O, qəsidələrini ayrıca bir əsər kimi toplayıb kitab şəklinə salmış, türk, fars və ərəb dillərində divanlar tərtib etmişdir.

Yaradıcılığının zirvəsi olan "Leyli və Məcnun" poeması Azərbaycan, eləcə də Şərq və dünya poeziyasının nadir incilərindəndir. Nizami Gəncəvinin ilk dəfə yazılı ədəbiyyata gətirdiyi "Leyli və Məcnun" mövzusunun bir çox türk, fars, hind, özbək və tacik şairləri tərəfindən qələmə alınmasına baxmayaraq, Füzulinin ana dilində yaratdığı əsər orijinallığı ilə bu mövzuda əvvəllər yazılmış poemalardan seçilir.

Füzuli qədim yunan və Şərq fəlsəfəsi ilə tanış idi. Onun fəlsəfi görüşləri əsasən ərəb dilində nəsrlə yazdığı "Mətləül-etiqad" əsərində əksini tapmışdır. Füzuli burada Aristotel, Platon, Empedokl, Demokrit və başqa yunan filosoflarının fikirlərindən, ən-Nizamın fəlsəfi irsindən təsirlənmişdir. Füzulinin başqa əsərlərində də ədəbi fəlsəfi fikirlərə təsadüf edilir.

Füzulinin əsərləri Təbrizdə, Bakıda, İstanbulda, Ankarada, Qahirədə, Daşkənddə, Buxarada, Aşqabadda dəfələrlə nəşr olunmuşdur.

ƏsərləriRedaktə

  • Fars və Azərbaycan dilində divan
  • "Qəsidələr divanı"– Azərbaycan, fars və ərəb dilində yazılmış divan
  • "Mətləül-etiqad"- ərəbcə fəlsəfi traktat

Farsca əsərləri:

Türkcə (azərbaycanca) əsərləri:

  • "Bəngü Badə" (Tiryək və Şərab) — poema
  • "Söhbətül-əsmar" (Meyvələrin söhbəti) — poema
  • "Leyli və Məcnun" — poema (alleqoriya olmayan yeganə poeması)
  • "Hədiqətüs-Süəda" (Xoşbəxtlik bağçası) – şairin həcmcə ən böyük əsəri, ənənəvi-müştərək mövzuda yazılıb.
  • "Şikayətnamə" və ya "Nişançı Paşaya məktub" — nəsr əsəri(Azərbaycan dilində ilk nəsr)
  • "Hədisi-Ərbəin"(Qırx hədis) — Əbdürrrəhman Caminin eyniadlı əsərindən tərcümə(fars dilindən)

Çap olunan kitablarıRedaktə

Məşhur qəzəlləriRedaktə

  • "Məni candan usandırdı"
  • "Söz"
  • "Olsaydı məndəki qəm"
  • "Can vermə qəmi-eşqə ki, eşq afəti-candır"
  • "Canı kim cananı üçün sevsə cananın sevər"
  • "Məndə Məcnundan füzun aşiqlik istedadı var"
  • "Yetər ey fələk"
  • "Tutuşdu qəm oduna"
  • "Pənbeyi-daği-cünun içrə nihandır bədənim"
  • "Ey könül, yarı istə, candan keç"
  • "Könül səccadəyə basna ayaq, təsbihə əl urma"
  • "Rəmazan oldu çəkib şahidi-mey pərdəyə ru"
  • "Ey bivəfa ki, adət olubdur cəfa sana"
  • "Aşiq oldum yenə bir tazə güli-rənayə"

Səsləndirilmiş şeirlərRedaktə

Şeirlərinə yazılmış musiqi əsərləriRedaktə

Operalar
Musiqi poemaları
Romanslar
Təsniflər, muğamlar

FilmoqrafiyaRedaktə

  1. Məhəmməd Füzuli (film, 1958)
  2. Leyli və Məcnun (film, 1961)
  3. Məhəmməd Füzuli (film, 1989)
  4. Şəbi-hicran (film, 1993)
  5. Söhbətül-əsmar (film, 1994)

XatirəsiRedaktə

1994-cü ildə dahi Azərbaycan şairi və mütəfəkkiri Məhəmməd Füzulinin anadan оlmasının 500 illik yubileyi münasibətilə dövlət komissiyası yaradılmışdır.[4]

13 sentyabr 1996-cı ildə dahi Azərbaycan şairi və mütəfəkkiri Məhəmməd Füzulinin 500 illik yubileyi münasibətilə "Füzuli ensiklopediyası"nın hazırlanması və nəşr edilməsini təmin etmək məqsədi ilə "Füzuli ensiklopediyası redaksiyası" yaradılması haqqında qərar qəbul edilmişdir.[5]

Azərbaycan Respublikasının Prezidenti 13 sentyabr 1996-cı ildə "Füzuli adına Beynəlxalq Mükafatın təsis edilməsi haqqında" Sərəncam imzalamışdır.[6]

Xatirə sikkələriRedaktə

 
 
 


İstinadlarRedaktə

  1. ↑ 1 2 Bibliothèque nationale de France BnF identifikatoru (fr.): açıq məlumat platforması. 2011.
  2. ↑ Əhdi Bağdadinin "Gülşəni-şüəra" təzkirəsi
  3. ↑ """Əsərlərin dövlət varidatı elan edilməsi Qaydaları"nın və "Əsərləri dövlət varidatı elan edilən müəlliflərin və dövlət varidatı elan edilən filmlərin siyahısı"nın təsdiq edilməsi haqqında" [[Azərbaycan Respublikası Nazirlər Kabineti]]nin [[7 may]] [[2019-cu il]] tarixli, 211 nömrəli Qərarı" (az.). nk.gov.az. 2019-05-11. 2020-11-24 tarixində arxivləşdirilib. İstifadə tarixi: 2019-05-13.
  4. ↑ Məhəmməd Füzulinin anadan оlmasının 500 illik yubileyi üzrə dövlət kommisiyasının yaradılması haqqında Azərbaycan Respublikası Prezidentinin 16 mart 1994-cü il tarixli, 118 nömrəli Fərmanı Arxivləşdirilib 2020-01-16 at the Wayback Machine — anl.az saytı
  5. ↑ "Füzuli ensiklopediyası redaksiyası"nın yaradılması haqqında Azərbaycan Respublikası Prezidentinin 13 sentyabr 1996-cı il tarixli Sərəncamı Arxivləşdirilib 2020-01-16 at the Wayback Machine — anl.az saytı
  6. ↑ "Füzuli adına Beynəlxalq Mükafatın təsis edilməsi haqqında" Azərbaycan Respublikası Prezidentinin 1996-cı il 13 sentyabr tarixli 403 nömrəli Sərəncamı

MənbəRedaktə

Xarici keçidlərRedaktə

  "Məhəmməd Füzuli" portalı
  Vikimənbədə Müəllif:Məhəmməd Füzuli ilə əlaqəli məlumatlar var.
Mənbə — "https://az.wikipedia.org/w/index.php?title=Məhəmməd_Füzuli&oldid=6831459"